УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.
-Ирэх оны төсвийн төсөл хэр бодитой болсон гэж харж байна вэ. Хэлэлцүүлгийн үед та багагүй шүүмжилж байсан?
-Тодорхой бус төсөв гэж шүүмжилсэн. Ийм төсөв батлавал тун удахгүй дахиад тодотгох хэрэг гарна. 2017 оны төсвийн алдагдал 2.6 их наяд төгрөг байхаар байгаа. Ийм өндөр алдагдалтай төсөв баталсан тохиолдолд мөнгөний бодлогын хүүг бууруулах ямар ч боломжгүй. Энэ нь эдийн засгийг зогсонги байдалд оруулна. Алдагдлыг богино хугацаанд бууруулах ямар арга хэмжээнүүдийг хэзээ, хэн, хэрхэн хэрэгжүүлэхээ маш тодорхой тусгасан хөтөлбөрөө гаргаж, төсөвтэй хамт хэлэлцүүлэх байсан юм. Засгийн газрын хийх алхам тодорч өгөхгүй байгаа учраас Монголбанк бодлогын хүүгээ буулгаж чадахгүй, ханшийн таамаглалаа хийж чадахгүй байна.
-Ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотголыг баталсан. Гэхдээ 21-хэн хоногийн дараа өргөн барьж байгаа төсөлд зарим тоонуудыг өөрчилж оруулж ирсэн. Жишээлбэл, ирэх оны эдийн засгийн өсөлтийг төсвийн тодотголд 2.3 хувь байна гэж баталсан боловч одоо өргөн барьсан төсөлд 3 хувь байхаар төсөөлсөн байгаа?
-2016 оны төсвийн тухай хуулийн тодотгол нэлээд улстөржсөн тодотгол байсан л даа. Энэ удаа төсвийн орлогыг төлөвлөхдөө Оюутолгойн далд уурхайн төсөл, Тавантолгой, Гацууртын алтны орд, Таван толгойн дулааны станц, III цахилгаан станцыг өргөтгөх төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, эдгээр төслийн шаардлагатай тоног төхөөрөмж, хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэнээр импортын татварын орлого өснө гэж үзсэн байна. Оюутолгойн хувьд хэн нэгнээс хамаарахгүй хэрэгжээд явах байх. Харин бусад том төслүүдийг богино хугацаанд эхлүүлж чадахгүй тохиолдолд төлөвлөсөн өсөлтдөө хүрч чадахгүйд хүрнэ. Иймд Засгийн газар хөрөнгө оруулагчидтай тодорхой яриа хэлэлцээрүүдийг идэвхтэй хийж байгаа байх гэж найдаж байна.
Сүүлийн саруудын статистикаас харахад эрчим хүч, цахилгаан, дулааны салбар, хөдөө аж ахуй, барилга, үйлчилгээний салбарууд өмнөх онуудад хийгдсэн хөрөнгө оруулалтын үр дүнд өсөлттэй байна. Ялангуяа уул уурхайн бус салбар 7 орчим хувийн өсөлттэй байгаа. Эдгээр салбарын өсөлтүүд 2017 оны хувьд эдийн засгийн өсөлтийг 3.0 хувьд хүргэхэд нөлөөлөх байх.
-Засгийн газар “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдах нь бараг л тодорхой болж байна. Энэ хөтөлбөрт хамрагдвал төсвийн хуулиар баталсан тоонууд өөрчлөгдөх үү?
-Өөрчлөгдөнө.
-“Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдсанаар хэдий хэмжээний мөнгө орж ирэх бол. Хүн бүр янз бүрийн таамаг дэвшүүлж байна. Санхүүгийн салбарт олон жил ажилласан туршлагатай хүний хувьд нэлээд ханатай тоо хэлэх байх?
-Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөрийн зээл, Дэлхийн банкны хөгжлийн бодлогыг дэмжих зээлүүд зөвхөн төсвийн болон төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг нөхөхөд зориулагдах нэлээд хатуу шаардлагатай. Тэгэхээр Монголбанк, Засгийн газар хүсэлтээ энэ хэмжээндээ гаргасан байх. Ер нь бол ОУВС-гийн гишүүн орнууд энэ байгууллагын дүрмийн санд төлсөн мөнгөнийхөө хэмжээгээр тодорхой квоттой байдаг. Монгол Улсынх ОУВС-гийн дүрмийн сангийн 0.01 орчим хувьтай тэнцдэг. Хэдий тийм боловч 2009 онд Монгол Улсад энэ хэмжээнээс нэлээд дээгүүр тусгай нөхцөлөөр 240 орчим сая долларын хөнгөлөлттэй зээл өгч байсан. Энэ жишгээр бодвол 240-250 саяыг Валютын сангаас өгөх байх. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан тохиолдолд Дэлхийн банк, Япон улсын Засгийн газар, АХБ хөгжлийн зээлүүд өгөх боломж нээгддэг. Иймд эдгээр байгууллага ойролцоо хэмжээгээр өгнө гэж тооцвол нийт дүндээ 1.0-1.5 тэрбум долларын хөнгөлөлттэй зээл авах боломж байгаа.
-Баттай бус ч зарим эх сурвалжийн хэлснээр 2 тэрбум ам.доллар авна гэх юм. ОУВС, тэдний донор орнуудын өгөх мөнгө нийлээд 2 тэрбум ам.доллар болж чадах уу. Ер нь энэ хөтөлбөрт хамрагдсаны давуу болон сул тал юу юм бэ?
-Хөтөлбөрийн давуу, сул тал гэхээс илүү хөтөлбөрт хамрагдвал бидэнд ямар давуу, сул нөхцөл байдал бий болох вэ гэдэг талаас ярья. Миний хувьд яг одоо бол ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь Монгол Улсад олон давуу талыг бий болгоно гэж харж байгаа. Төсвийн болон төлбөрийн тэнцлийн алдагдлаа нөхөх хүү багатай мөнгийг богино хугацаанд олох хэрэгтэй. Үүнд ОУВС-гаас хөнгөлөлттэй зээл авч ашиглах нь өртөг бага тусна. Зарчмын хувьд БНХАУ-аас ч авч болно. Гэвч хэнээс авбал ирээдүйд томоохон төслүүд, хөгжлийн хөтөлбөрүүддээ шаардагдах эх үүсвэрийг олж авахад олон улсын санхүү, хөрөнгийн зах дээр, түүнчлэн хөрөнгө оруулагчдын орчинд бидэнд таатай уур амьсгал, эерэг мессеж, сайн нөхцөлийг бий болгох вэ. Энэ талаас нь харж байна. Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар төсвийн сахилга хариуцлага сайжруулах, засаглалын чанараа дээшлүүлэх, эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих хууль эрх зүйн олон өөрчлөлтүүдийг олон улсын стандартад нийцүүлж засах боломж бүрдэнэ. Энэ нь биднийг ажиглаж байгаа гадаад орчинд эерэг мессеж өгнө. Гуравдагч хөршүүдээс ирэх дэмжлэг нэмэгдэнэ гэх мэт. Саяхан Ерөнхий сайдыг Япон улсад айлчлах үеэр Японы Ерөнхий сайд Ш.Абэ валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдах эсэхийг сонирхож байсан. ОУВС-гийн үйл ажиллагааг дэмждэг Японы Засгийн газрын сан бий.
Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ОУВС, БНХАУ-ын аль нэгийг давуу сул гэж үнэлж, нэг талыг нь сонгох хувилбараар талцсан мэтгэлцээн их явж байна. Асуудлыг аль нэг тал руу ингэж туйлшруулж, улстөржих нь утгагүй зүйл. Үүссэн хүндрэлтэй байдлаас гарч, дунд, урт хугацаанд эдийн засгаа тогтворжуулж, гадаад, дотоод бондын төлбөр болон бусад өглөгөө Засгийн газрын хугацаанд нь төлж багасгах, томоохон төслүүдээ эхлүүлж, үр өгөөжийг нь хүртэх чиглэлд хөрш орнууд, ялангуяа ОХУ, БНХАУ-тай эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх нь ойлгомжтой. БНХАУ-ын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас Монгол Улс, аж ахуйн нэгжүүд томоохон хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн хөгжлийн зээлүүдийг авч байсан. Цаашид нь энэ боломжоо ашиглаад л явна.
-Төсвийн зарлага орлогоосоо хэт их байна. Алдагдал 2.5 их наяд төгрөг болж байгаа. Энэ алдагдлыг нөхөх эх үүсвэрийг юу гэж харж байна вэ?
-Богино хугацаанд дээр дурдсан ОУВС-гийн хөнгөлөлттэй зээлээр л нөхнө. Дунд хугацаанд орлогын сууриа өргөжүүлэх шийдвэртэй арга хэмжээнүүдийг авч эхлэх хэрэгтэй байна. Татварын болон татварын бус орлогын бүтцийг судалж, бусад орны жишигтэй харьцуулан дүгнэж, шинэ шийдэлд хүрэхгүй л бол өсөн нэмэгдэж байгаа зардлын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй. Байнга алдагдалтай л байна гэсэн үг. Орлогын бүх нөөцөө нягталж, тооцоолоогүй байгаа. Тухайлбал, 2015 оны үлдэгдлээр тооцсон Засгийн газрын шугамаар дамжуулан авч ашиглан дотоодын аж ахуйн нэгж байгууллагад зээлдүүлсэн зээлийн эргэн төлөлтийн үлдэгдэл гэхэд ДНБ-ий 40 гаруй хувьтай тэнцэх 2.8 их наяд төгрөгийн авч чадаагүй томоохон авлагууд байна.
Нөгөө талаас зардлын оновчтой хуваарилалтын системд шилжих нь чухал. Төсвийн нийт зардлын 81 хувийг урсгал зардал эзэлж байгаа. Нэг үгээр хэлбэл, нэг жилийн дотор манай төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын хэрэглэж дуусгах зардал. Гэтэл ирэх 2017 онд хөрөнгө оруулалтын буюу бүтээн байгуулалтад 547.2 тэрбумыг зарцуулахаар төсөвлөсний 288.1 тэрбум төгрөг нь өнгөрсөн онд болон энэ жил хийж дуусгасан ажлын гүйцэтгэлд төлөх мөнгө. Тэгэхээр бодитойгоор ердөө 259.1 тэрбум төгрөгийн бүтээн байгуулалтад хөрөнгө оруулах нь. Улс орнууд эдийн засаг хямарсан үед ажлын байрыг хадгалах, аж ахуйн нэгжүүдээ илүү их ажилтай байлгах, ингэснээр татварын орлогыг бууруулахгүй байлгах бодлого баримталдаг. Манай төсвийн бодлого эсрэгээр явж байна.
-Төрийн өмчит байгууллагуудыг хувьчилна гэсэн. Түүнээс гадна том төслүүдээ хөдөлгөнө л гээд байгаа. Үүн дээр сөрөг хүчин ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-2017 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлд Төрийн банк, Хөрөнгийн бирж, “Оргил” рашаан сувилал, Монголын цахилгаан холбоо зэрэг дөрвөн аж ахуйн нэгжийг хувьчилж, 120.0 тэрбум төгрөгийн орлогыг төсөвт төвлөрүүлэхээр тусгасныг зөв гэж үзэж байгаа. Ялангуяа Төрийн банкийг сүүлийн хоёр жил мэргэжлийн бус хүмүүс улс төрийн томилгоогоор удирдлаа. Ийм томилгооны дараа банкууд дандаа эрсдэлд орсон тохиолдлууд Монголын банкны системийн түүхэнд бичигдэж үлдсэн. Төрийн өмч, иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын харилцах, хадгаламжийг эрсдэлд орохоос нь хамгаалж 2017 онд багтааж хувьчлах нь зүйтэй. Түүнээс гадна өнгөрсөн парламент 70 дугаар тогтоол гаргаж, төрийн өмчийн нэлээд олон аж ахуйн нэгжийг хувьчлах шийдвэр гаргасан. Энэ ажлыг хийж дууссанаар Төрийн өмчийн хорооны үйл ажиллагаа дуусгавар болох учиртай. Төрд ачаа болсон хэрэгтэй, хэрэггүй бүх өмч хөрөнгөөсөө зоригтой салсан нь дээр.
Ирэх жилийн тухайд Тавантолгой, Гацууртын алтны орд, Тавантолгойн дулааны станц, III цахилгаан станцыг өргөтгөх төслийг явуулна гэж байна. Төслүүдийг хөдөлгөж эхлэх гэж байгааг дэмжиж байгаа. Ямар нөхцлөөр гэрээ, хэлэлцээр яригдаж байгаа талаар нарийн мэдээлэл алга, тухайн үед нь байр сууриа илэрийлнэ.
-Төмөр замын асуудлыг ярихгүй байх юм...
-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт “Таван толгой-Гашуун сухайт”, “Хөөт-Бичигт” чиглэлийн, мөн “Тавантолгой-Гашуун сухайт” чиглэлээс Оюутолгойн салбар төмөр замыг барьж ашиглалтад оруулна гэж тусгасан. Гэвч ирэх жилийн төсөвт энэ талаар дорвитой ажил хийгдэхээр харагдахгүй байна. Монгол Улсын эдийн засгийн урт хугацааны хөгжлийг төмөр замгүйгээр төсөөлөх аргагүй, тиймээс эдийн засгийг хүндрэлээс гаргах тусгай хөтөлбөртөө тодорхой зүйл тусгах байх гэж хүлээж байна.
-Тэвчиж болох зардлуудын тухай их ярьж байна. Та үүн дээр жишээ хэлж болох уу. Мөн та чуулганы хуралдаан дээр төсвийн ерөнхийлөн захирагч буюу сайд нарын багц, зарцуулах мөнгө 20 хувиар нэмэгдсэн байна гэж хэлж байсан. Үүнийг дэлгэрүүлбэл?
-Нийт зардалд эзлэх урсгал зардлын хэмжээг стандартын төвшинд хүргэх, энэ хүрээнд эхлээд төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын багц дахь урсгал зардлыг 5 хувиар бууруулах саналыг Үндэсний аудитын газраас ирүүлсэн байна. Энэ бол боломжтой хэмнэлт. Өргөн баригдсан төсөлд ихэнх төсөв захирагч нарын багц өссөн байна.
-Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийг хүчингүй болгосон. Үүнээс 5 тэрбумыг хэмнэсэн гэж зарим гишүүн хэлж байсан. Харин дэд сайд нарын цалин, томилолт, унааны мөнгө зэрэгт 4 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн гэсэн. Энэ үнэн үү?
-Хуулийг хэрэгжүүлэх хугацааг сунгаж, 2021 он болгосон. Ингэснээр жилд 5.6 тэрбум төгрөг хэмнэнэ гэж тооцоолсон.
-Эдийн засгийг сэргээхийн тулд эрх баригчид янз бүрээр л ажиллаж байх шиг байна. УИХ-ын дарга Хятадад айлчилж бага хүүтэй, урт хугацааны зээл авахаар ярьж байгаа. Энэ гарц мөн үү?
-УИХ-ын дарга БНХАУ-д айлчлах үеэрээ урт хугацаатай зээл авах хүсэлт гаргасан гэдгээ хэлсэн. Эдийн засгийн хямралаас гарах цорын ганц гарц нь энэ зээл гэж харж болохгүй. Бид өөрсдөөс хамаарах дотооддоо эмхэлж, цэгцэлж, шийдвэрлэх олон асуудал байгаа. Хятад улс ч бай, бусад орон, олон улсын байгууллагууд ч бай, Монгол Улс ойрын болон ирээдүйн зорилтоо хэрхэн тодорхойлж, юу хийж эхэлж байгаагаас хамаарч, ямар хэмжээнд туслахаа шийднэ. Тиймд хямралаас гарахаар ажиллаж эхэлсэн гэдгээ бодит үйл ажиллагаагаар харуулж, итгэл олох хэрэгтэй.
Аль ч улс орон эдийн засгийн гол салбарууддаа, ялангуяа зам тээвэр, эрчим хүч, цахилгаан холбоо гэх мэт дэд бүтцийн салбарынхаа томоохон төслүүдийг урт хугацааны хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй хөгжлийн зээлийг ашиглаж хэрэгжүүлж явдаг. Энэ жишгээр хөрш зэргэлдээ Хятад улстайгаа хамтран ажиллах нь бидэнд л тустай.
-Зээлийг зээлээр төлөх нь зөв үү. 6.6 их наяд төгрөг. Дагаад өрийн таазын тухай ярих болно. Өрийн таазыг 85 хувь хүргэхээр болсон. Үр дагавар нь ямар байх бол?
-2017 онд Засгийн газрын хүлээгдэж байгаа зээлийн төлбөр бол дотоодын бондын төлбөр, мөн Хөгжлийн банкны 2011 онд авсан гадаад бондын эргэн төлөлт. Хугацаа нь тулсан төлбөрүүдийн хувьд өөр гарц одоохондоо байхгүй. 2018 онд төлөх бондын эргэн төлөлт, хүүгийн зардлын хувьд ч мөн ялгаагүй. Одоогийн бондын нөхцөлөөс илүү таатай, хүү багатай эх үүсвэр олж зээлэхээр Засгийн газар ажиллаж байна. Өөр гарц байхгүй.
Одоогийн эрх баригчид маань сөрөг хүчин байхдаа өнгөрсөн дөрвөн жил өр зээл тавилаа гэж маш их шүүмжилсэн. Гэсэн ч олонхи болонгуутаа Засгийн газрын өрийн өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдсэн үлдэгдлийг ойрын 3 жилдээ бууруулахгүй, эсрэгээр өсгөхөөр төсвийн хүрээний мэдэгдэлдээ тусгаж, төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан. Одоогийн Засгийн газрын тавих өр, тухайн үеийн Засгийн газрын тавьсан өр хоёрын ялгаа гэвэл энэ Засгийн газар тавих өрийнхөө хэмжээг нэмэгдүүлж, хуулиар зөвшөөрүүлж авлаа. 65 кноп үүнийг ямар ч саадгүй хийсэн. Өмнөх Засгийн газрын хувьд хуулиар зөвшөөрүүлж чадаагүй, хүчтэй сөрөг хүчинтэй, олонхи биш байсан учраас.
Манай эдийн засгийн гадаад, дотоод нөхцөл байдал биднийг ойрын жилүүдэд дан ганц төсөв болон дотоод хөрөнгө оруулалтаар явах боломжгүй болгосон байсан учраас хэн нь ч байсан зээл авах замыг сонгох нь гарцаагүй байжээ гэдгийг харуулж байна.
-Гэхдээ авсан зээлээ буруу зарцуулсан гээд байгаа юм биш үү?
-Уул уурхайд суурилсан хөөсөрсөн эдийн засгийн 17 хувийн өсөлтийн үед хэт тэлсэн эдийн засгийг огцом агшаах нь өнөөдрийн хүндрэлээс илүү хүнд тусах байсан учраас тооцоо, судалгаанд түшиглэж, тухайн үеийн Засгийн газар, Монголбанк ажилласан. Алдсан, оносон зүйлүүд байгаа. Бондын хөрөнгийн зарцуулалт, үр ашгийн тооцоо сайн муу байсан, зөв буруу зүйлд зарцуулагдсан эсэхийг шалгаж тогтоогоод засах боломж бий. Бондын хөрөнгөөр дэмжсэн хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, зам тээврийн (бараа эргэлт) болон хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбарууд сүүлийн жилүүдэд тогтвортой өсөлттэй байна. Энэ хэмжээгээр ирэх оны өсөлтийг гурван хувьд хүрэхэд эерэгээр нөлөөлж байна.
-БНХАУ-аас авах зээлийн хэмжээ дөрвөн тэрбум ам.доллар гэж яриад байна. Танд мэдээлэл байна уу. Энэ их мөнгийг авчихвал хяналтгүй зарцуулах нь гэх хүмүүс нэлээд байна?
-Хэмжээний хувьд нарийн мэдээлэл алга. Зээл авсан тохиолдолд алсаа харсан оновчтой төсөлд зарцуулахгүй бол дөрвөн жилийн дараа эдийн засгийн байдал маань өнөөдрийнхөөс ч дордох эрсдэл бий. Үүнийг энэ Засгийн газар ойлгож, маш хариуцлагатай хандах байх гэж найдаж байна. Сөрөг хүчин, иргэд олон нийттэй хамтран хяналтаа тавина даа.
-Хятадаас зээл авсны хариуд аль нэг ордоо барьцаалах нь гэсэн яриа мөн гараад байна. Энэ хэр бодитой вэ. Дагаад урт хугацаандаа үндэсний аюулгүй байдал хөндөгдөх вий гэсэн асуудал мөн гараад байгаа?
-Энэ талаар нарийн мэдээлэл алга. УИХ дээр яригдах ёстой асуудал гэж харж байна.
Сэтгэгдэл (7)