-
2017 оны 12 сарын 27
Энэ удаа И.В.Сталины “Марксизм ба үндэстний асуудал” хэмээх суут бүтээлийг толилуулж байна. Учир нь Монголд үндэстний үзлийн тухай амаа цангатал ярих боловч түүний онолын үндэслэлийг мэддэг байтугай гадарладаг хүн бараг байхгүй. XXI зуун гарчихаад байхад аль дивангалавын Сталиныг яагаад орчуулсан юм ?
-
2017 оны 11 сарын 21
Өнөөдөр Б.Хурцын асуудал монголчуудын “амны зугаа” болж байна. “Мэддэг хүн” байхгүй хэрнээ бүгдээрээ Тагнуулын байгууллагаар өвчилж, шударга ёсыг тэндээс нэхэж байна. Б.Хурцын асуудал, түүгээр дамжин сөхөгдөж буй Тагнуулын асуудал бол Монголын бохир заваан улс төртэй холбоотой системийн дампуурал нуралтын асуудал мөн. Энэ тухай товч өгүүлсү…
-
2017 оны 10 сарын 24
Шинэ Засгийн Газар байгуулагдаж олон хүний “санаа амрав”. Одоохондоо Засгийн Газрын гишүүдийн сайн муу, сайхан муухай, хөөрхөн муухайг ярьцгааж байна. Олон хүн “зүгээр” л Засгийн Газар солигдсон “жирийн нэг” үйл явдал гэж ойлгож буй боловч түүний цаана маш олон үйл явц өрнөж байна.
-
2017 оны 9 сарын 28
Баруунд генерал В.Герасимовыг Оросын орчин үеийн цэргийн шинэ онолыг үндэслэгч, цэргийн бодлогын үндсийг тодорхойлогч гэж үзэн түүний бүхий л үйлдлийг анаж байдаг. Цэргийн онол практикийн олон бүтээл байдаг боловч ихэнхи нь хаалттай байдгийг манайхан гадарлана байх.
-
2017 оны 9 сарын 22
Манайхан шинэ Засгийн Газар хүлээгээд тэнэгтээд сууж байна. Шинэ Засгийн Газрыг хүлээхдээ ердөө л хэн хэн сайд болох талаар л цуурч чадаж байна. Адгийн бэртэгчин болсон араншин, хөгийн зээлдмэл гуйлгачин сэтгэлгээнийх нь байж байгаа царай, хүрсэн түвшин нь ердөө л энэ. Мөн чанартаа Засгийн Газар байгуулахын цаана цоо шинэ үзэгдэл хандлага түрэн ирж байгааг бараг хэн ч ярихгүй байна. Энэ тухай өгүүлсү…
-
2017 оны 9 сарын 13
ОХУ-ын Зэвсэгт Хүчний Жанжин Штабын дарга, ОХУ-ын БХЯ-ны 1 дүгээр орлогч сайд, ОХУ-ын баатар, армийн генерал Валерий Васильевич Герасимовын бичсэн дайны онолын өгүүллийг орчуулан хүргэж байна. В.Герасимов ОХУ-ын Цэргийн Шинжлэх ухааны Академи дээр уншсан лекц дээрээ тулгуурлан энэ өгүүллийг саяхан буюу 2017 оны 03 дугаар сарын 13-нд бичсэн байна.
-
2017 оны 9 сарын 11
Хятадын Dawning Information Industry компани ШУА-ийн дэмжлэгтэйгээр Москвагийн Засгийн Газар, Москвагийн бирж, “Мегафон”, “Финам”, “Сухой” компаниудад үйлчилгээ үзүүлэх болно. “Dawning Information Industry” бол Хятадын аварга том радиотелескоп, бүтээмжээрээ дэлхийд хоёрт ордог “Nebulae” хэмээх супер компьютерийг бүтээсэн компани...
-
2017 оны 8 сарын 24
...МАНАН толгойгүй болсон бөгөөд одоо түүний удирдлагын төлөө дайн болно. МАНАН-гийн эсрэг тэмцэлд хамгийн гол аюул нь “хуучин толгойнууд” ахин сэргэх явдал болно. Нам төрийн “их биед” ойртох л юм бол тэд хар аяндаа өөрөө амилна. Үүн шиг аюул гэж үгүй…
-
2017 оны 8 сарын 18
Монголын улс төрийн тэмцэл МАНАН-гийн эвдрэлийг тогтоон барих, түүнийг эвдэх гэсэн эсрэг тэсрэг хандлага, урсгал гольдролд нэгэнт оржээ. Энэ нь улс төрийн “уламжлалт бус” хатуу ширүүн тэмцлээр илэрч байна. Чингэхдээ МАН доторхи тэмцлээр илүүтэй тодорхойлогдох болов.
-
2017 оны 8 сарын 07
Саяхан болсон Ерөнхийлөгчийн сонгууль манай улс төрийн төлөв байдал, хандлагад суурь өөрчлөлт оруулав. Гэтэл манайхан үүнийг үл анзааран хоёр хүн боксдоод нэг нь ялчихсан мэтээр ойлгож, үйл явдлын өрнөл, хандлагыг илт явцууруулж байна. Сонгуулиас хойш бүтэн сар гаруй болсон авч нухацтай, тулхтай үнэлэлт дүгнэлт энэ хэр алга. Энэ удаагийн сонгуулиар МАНАН системийн дээд түвшинд олон жилийн өмнө гарсан ан цав гарсан сонгуулийн үр дүнгийн хүчтэй доргилтын улмаас МАНАН-д цууралт болон өргөжиж нуралт эхэлсэнд гол учир нь байгаа юм. Энэ тухай өгүүлсү…
-
2017 оны 5 сарын 08
Удахгүй Агуу Их Ялалтын ой болох гэж байна. Улаан талбайн яруу алдарт парад “Священнная война” буюу “Ариун дайн” дуугаар эхэлдэг. Энэ агуу дууг оросууд голдуу босч сонсдог заншилтай. Иймээс түүнийг Төрийн дуулалтай дүйцэх дуу гэдэг. Энэ дуу үүссэн товч түүхийг өгүүлсү…
-
2017 оны 4 сарын 28
Улс төрчдийн хамгийн итгэлт “бууны нохой” Дээд Шүүх нэг муу шоронгийн луйварчны удаа дараагийн хүсэлтийг биелүүлж, ТТЭНН-ын дарга Г.Уянгыг “хөөж”, нөгөө муу шоронгийн луйварчнаа даргаар нь тавив. Монголын бүх улс төрийн намын бүх дарга нарыг заавал, албатай мэт шоронтой холбоотой хүмүүсээр тавих гэсэн адгийн бодлого хэрэгжиж байна. Энэ явдал маш эртнээс эхтэй юм. Монголын олигархууд, МАНАН-гийхан, Дээд Шүүх болон хууль хүчний байгууллагууд ганц бүсгүйд дайн зарлаад тун их удаж байна. Энэ тухай үнэн түүхийг өгүүлэх нь судлаач миний үүрэг юм.
Г.Уянгын амжилт
Г.Уянга бол улс төрийн урт удаан тэмцлийг туулан, ард түмний дундаас УИХ-д орж чадсан тун цөөн улс төрчийн нэг юм. Г.Уянга УИХ-д орсон өдрөө буюу Анхдугаар чуулганы хуралдаан дээр:
“Одоогийн УИХ тарж, шинэ Үндсэн Хуулиа баталж, намуудыг дахин бүртгээд сонгуулийг шинээр явуулъя” гэж уриалсан. Түүний үгийг хэн ч тоосонгүй. Гэвч түүний энэ үг одоо ч гэсэн ихээхэн ач холбогдолтой. Одоо эрх баригчид хүртэл Үндсэн Хууль өөрчилнө гэж давхилдаж байгаагаар Г.Уянгын үнэн бөгөөд зөв байсныг нотолж болно.
Г.Уянга УИХ дахь хулгай, дээрэм, луйвар болгоныг цохон илчилж, аймшиггүй эсэргүүцэж, таслан зогсоох улс төрийн асар хүнд бөгөөд тэнцвэргүй тулалдаан эхлүүлэв.
Хамгийн эхлээд С.Баярын АНУ дахь 7 байрны асуудлыг баримтаар гарган тавьж олон нийтийн анхааралд анх оруулав. Оюу Толгойн тэгш бус, шударга бус гэрээг Дубайд нууцаар хийснийг эсэргүүцэж Засгийн Газрыг огцруулах асуудлыг УИХ-д өргөн барив. Энэ үеэр Ч.Сайханбилэгийн Засгийн Газар Оюу Толгойд тавьсан 130 сая ам.долларын татварын актыг 30 сая ам.доллар болгон бууруулсныг Г.Уянга Засгийн Газраас нэхсэн юм. 2016 оны 01 дүгээр сард энэ асуудлыг УИХ хэлэлцэхэд Ц.Элбэгдорж өөрийн биеэр ирж үг хэлэн “сүрдүүлж” байж Засгийн Газраа авч үлдэв.
Ц.Элбэгдоржийн дотнын найз “Саусгоби сэндс” компанийн гүйцэтгэх захирал асан, АНУ-ын иргэн Жастин Каплагийн Монголд төлөх ёстой 35 тэрбум төгрөгийн татварыг нэхэв. Мөн Ц.Элбэгдорж Монголын хуулийг уландаа гишгэж, түүнийг ялаас чөлөөлснийг буруутгав. Мөн Оюу Толгой компаниас “хууль зүйн зөвлөгөө авах” нэрийдлээр Ц.Элбэгдоржийн өөр нэг “америк найз” Роберт Пейнтер авгай, нөхрийн компанид мөнгө шилжүүлсэн гэмт хэргийг илчилж, түүнд 7.1 тэрбумыг төгрөг өгөхгүй гэв. Аль хэдийн хагас тэрбум төгрөг Р.Пейнтер рүү шилжүүлсэн С.Баярцогтыг огцруулах гэж зүтгэв. Жастин Каплаг өршөөсөн Ц.Элбэгдоржийг огцруулах асуудлыг дэвшүүлэн тавив. Мөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-д жил бүр тайлан тавих хуулийг 7 жил зөрчсөнийг илчилж, түүнээс шаардсаны хүчинд Ц.Элбэгдорж арга буюу УИХ-д анх удаагаа тайлангаа тавьсан нэр зүүв. Төгрөгийн ханшийг унагаж, эдийн засгийн сүйрэлд оруулсан гол буруутан Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н.Золжаргалыг огцруулна гэв. Ноён уулыг хамгаалах хөдөлгөөн өрнүүлж, хамгаалав.
Г.Уянгын шударга, зөв, үнэн, тууштай тэмцэл асар их бэрхшээл туулсан ч ихээхэн амжилт олж, олон түмний дунд Г.Уянгын нэр хүнд тасралтгүй өсөв. Сантмарал сангийн 2015 оны 03-04 дүгээр сард хийсэн судалгаагаар Г.Уянга монголын шилдэг улс төрчдийн дунд эхнээсээ 3 дугаар байранд, 2016 оны 03 дугаар сард хийсэн судалгаагаар 4 дүгээр байранд зогсох болов. Энэ нь Г.Уянгын нэр хүнд асар их өсөж, олон түмэн түүнийг дэмжих болсныг тод харуулдаг. Ийнхүү Г.Уянга Монголын улс төрчдийн тэргүүн эгнээнд өөрийн шаргуу хүч хөдөлмөр, нөр их тэмцлийн үр дүнд орж чадсан юм. Хэрэв Г.Уянгын тавьсан шаардлагуудын мөрөөр шалгасан бол, хэрэв түүний шаардсанаар адгийн шааруудыг огцруулсан бол Монгол Улс улс төр, эдийн засгийн дампуурал сүйрлээс зайлсхийж болох байлаа.
Монголын улс төрчид “зарим нэг алдааг” шүүмжилдэг бол Г.Уянга системийн түвшинд шүүмжлэл өрнүүлж, адгийн бохир системийг эвдэх гэж тэмцсэн юм. Энэ нь хулгайч, дээрэмчин, луйварчин, авилгач эрх баригчдад таалагдаагүйгээр үл барам үлэмж ноцтой аюул тарих хэмжээнд хүрчээ. Ийм учраас олигархи, МАНАН-гийн эрх баригчид түүнийг УИХ-д дахин сонгуулахгүй байх хорон ажиллагаа сэдэж, түүнийгээ маш нууц хорлогчинтой аргаар хэрэгжүүлж эхлэв.
Бузар гүтгэлэг
Ид сонгуулийн үеэр УИХ-ын гишүүн Х.Эрдэнэчимэгийн “согтуу” хэмээх бичлэгийг тарааж, тэр бичлэгийг Г.Уянга бичиж бусдад зарж тараасан гэж бузар гүтгэлэг хийв. Үүнийгээ эрх баригчдын мэдлийн бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “үлэмж ноцтой асуудал” болгон Монгол даяар түгээв. Монголын ард түмний тархийг бүх нийтээрээ “ёс суртахууны шүүгч” болтол нь угаав. Нөхрөө “түгжилдсэн” Г.Уянгын “бузар үйлдлийг” илчлэн жигшиж, яллан шийтгэх “бүх нийтийн хөдөлгөөн” өрнүүлэв. Гэтэл саяхнаас үнэн явдал илрэв. Эл бичлэгийг тухайн үеийн УИХ гишүүн, одоо Улаанбаатарын мэр Су.Батболд хийж тараасан нь тодорхой болов. Сү.Батболд М.Энхболдын дотнын хүн гэдгийг олон хүн мэднэ…
Хамтран ажиллагсад ажил тарсны дараа хэн нэгнийхээ өрөөнд цуглаж, ганц нэг шил юм цааш харуулж, сонин хачныг ярьж, хөгжилдөх нь хэвийн үзэгдэл, шууд хэлэхэд “монгол ёс заншил” юм. Энэ үеэрээ завхай зайдан юм ярьж, марзганахгүй байна гэж номонд хазгай. Би гэхэд л хүүхнүүдээр шилэн хүзүү, далан дундуураа нүдүүлж, чимхүүлэх шийтгэл мөн ч олон удаа амссан юмдаг. Ингэлээ гээд найз нөхдийн дотно, хүмүүнлэг харилцаа тасарч байсан тохиолдлыг би л лав санахгүй байна…
Хэрэв энэ төрийн үед дээрх заншил больчихоогүй бол тэр шүү дээ. Гэхдээ ийм наргианы үеэр ярьсан яриаг олон нийтэд тарааж, тэнд оролцогчдыг, ялангуяа эмэгтэйчүүдийг гутаан шившиглэж байсан тохиолдол ганц ч байгаагүй юм. Хэрэв ингэх аваас тэр хүнийг монголчууд эр хүний нүнжиггүй, адгийн новш хэмээн нэрлэж, бүх хүн түүнээс зайгаа барих мэдээж хэрэг. Энэ дүгнэлтийн үнэн зөв болохыг Су.Батболд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараагаас, цаашилбал 2020 оны сонгуулиар өмнө өөрийн биеэр мэдэж, ойлгож, амсах нь гарцаагүй…
Давхар нэр дэвшигч
Адгийн новшнууд үүнээс бүр ч илүү хорон санаа сэджээ. Тэд Чингэлтэй дүүрэгт нэр дэвшиж байсан манай Гантөмөрийн Уянгыг хорлох гэж Ганболдын Уянга гэгчийг олжээ. Тэрхүү Ганболдын Уянга гэгч нь Монголын Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч А.Мөнхбатын хамтран ажиллагч, МЗХ-ны ажилтан аж. Түүнийг Занаа, Сүхжаргалмаа зэрэг авгайчуудын “Иргэний хөдөлгөөний нам”-аас манай Г.Уянгыг сөргүүлэн тавив. Хуурамч Уянга ямар ч сурталчилгааг явуулсангүй, тойрогтоо нэг ч удаа очсонгүй, ямар ч сурталчилгааны материал хэвлүүлсэнгүй, иргэд сонгогчидтой нэг ч уулзсангүй. Түүний зорилго нэрээ дэвшүүлж, жинхэнэ Уянгыг хорлох явдал байлаа. Хуурамч Уянга бузар булай луйвар, шууд хэлбэл гэмт хэрэг үйлдчихээд ямар ч гэм зэмгүй өнгөрнө гэж бодож байвал ихээхэн эндүүрч байна. Бид түүнийг олж, удахгүй олон нийтэд зарлах болно…
Саналын хуудсанд мөр болон баганаар хоёр Уянгыг сөөлжүүлж, өрөөлдүүлэн хэвлэснээр сонгогчид олноороо будилжээ. Хуурамч Г.Уянгын төлөө бараг 700 хүн саналаа өгснийг сонгогчдын “соёл боловсролтой” биш, луйварчдын бузар үйлдэл, гэмт хэрэгтэй холбон үзэх нь зүйд нийцнэ. Г.Уянгыг “устгах” ажлыг МЗХ-ны дарга А.Мөнхбат өөрийн биеэр зохион байгуулжээ. Тэр хамгийн эхлээд өөрийн гаргасан “хар жагсаалт”-даа Г.Уянгыг оруулснаар энэ хорон ажлаа эхэлсэн юм. А.Мөнхбат Ч.Сайханбилэгийн мэдлийн Мэдээлэл харилцаа холбоо, технологийн газрын дэд даргын алба хашиж байснаа МЗХ-ын Ерөнхийлөгч гэнэт болсон этгээд юм. А.Мөнхбат сонгуулийн үеэр “Хулгайчгүй Монгол” хөдөлгөөн өрнүүлж байв. Одоо Монголын төр хулгайч, дээрэмчин, луйварчнаар пиг дүүрээд байхад түүний сүржин нэртэй “Хулгайчгүй Монгол” таг чиг байна.
Ц.Элбэгдоржийн занаа
УИХ-ыг огт тоохгүй загнадаг байсан Ц.Элбэгдоржийг зогсоож, УИХ-д анх удаа тайланг нь тавиулсанд тэр хорсох нь мэдээж. Улмаар Г.Уянга түүний “дотнын найз” Жастин Каплагийн луйврыг сөхөж, Ц.Элбэгдоржийг огцрохыг шаардсан нь бүр занал хорсол төрүүлэв.
Г.Уянга Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг огцруулах улс төрийн 12 үндэслэл гаргасан нь үлэмж ноцтой аюул бий болгожээ. Учир нь энэхүү 12 үндэслэл маш нарийн тооцоо судалгаатай учраас тун ч удахгүй дахин сөхөгдөх нь гарцаагүй. Ноён Ц.Элбэгдорж Г.Уянгын гаргасан 12 үндэслэлийн аль нэг буюу хэд хэдэн “зүйл ангиар” шийтгүүлэх нь зөвхөн цаг хугацааны асуудал юм. Ц.Элбэгдоржийн “оймс гозойх” цаг удахгүй л дээ…
Г.Уянгыг УИХ-ын сонгуульд унагах операцийн эхний шат амжилттай хэрэгжив. Одоо түүнээс ТТНЭН-ыг булаан авах нь зүйтэй…
Шоронгийн луйварчин “мандав”
УИХ-ын дараа ТТЭНН-ын анхны дарга Баянбилэг гэгч тодрон гарч, Г.Уянга руу дайрч эхлэв. Үндэслэл нь “сонгуульд нам унагасан”. Үхсэн баас л байхгүй юу ?! Хэн ч үл мэдэх наманцрыг хүлээн аваад асар богино хугацаанд нэр хүндийг нь өргөж, олон нийт таньдаг мэддэг болгосон нь зөвхөн Г.Уянгын гавъяа юм. Г.Уянгаас өмнөх ТТЭНН-д “унаад байх” ямар ч нэр хүнд байгаагүй. Харин Г.Уянгын нөр их ажлын үр дүнд ТТЭНН парламентад суудалтай 3 намын дараа 4 дүгээрт орох санал цуглуулж нэр хүндээ асар их өсгөсөн юм.
Баянбилэг УИХ-ын сонгуулийн ид үеэр буюу 2016 оны 4,5 дугаар саруудад залилан луйвар хийсэн хэргээр Ганц худагт сууж байв. Улс төрийн аль ч нам гаргасан шийдвэрээ шоронд сууж байгаа лаларт очиж үзүүлдэг явдал энэ хорвоод байхгүй. Гэтэл “надад дуулгасангүй” гэнэ. Хуцваа л байхгүй юу. Баянбилэг залилан луйвар хийсэн 180 сая төгрөгөө ТТЭНН-ын жинхэнэ дарга Г.Уянгаас гаргуулах гэж нэхэж байсныг гэрчлэх олон хүн бий…
Ингээд Баянбилэг Г.Уянгыг намын даргаас огцруулах “хөдөлгөөн” өрнүүлэв. Ийм ноцтой том ажлыг нэг муу шоронгийн луйварчин хийдэггүй юм. Гэвч түүнд туслах “дээд хүчин” байсан ба тэр нь Ц.Элбэгдорж байлаа…
Хамгийн эхлээд Ц.Элбэгдоржийн мэдлийн Монгол медиа корпорацийн гол гишүүн “news.mn” сайт Баянбилэгт тусалж, үгийг нь бичиж өгөөд, түүнийгээ тараадаг ажилтай болов. Баянбилэг тал хуудас цаас ч эвлүүлээд биччихэж чадахгүй, ямар ч боловсролгүй хөгийн гар билээ..
Гэтэл сүүлийн хагас жил гэхэд л Баянбилэг “news.mn” сайтад 7-8 удаа ярилцлагаа нийтлүүлж “рекорд” амжилт тогтоон “мандаж” эхлэв. Монголын улс төрчдөөс ганц ч хүн хагас жилийн дотор ийм олон давтамжтай ярилцлага өгч байгаагүй атал нэг муу шоронгийн луйварчин тэднээс хамаагүй хол даван гарах нь тэр. Түүнд Монголын бүх улстөрчид атаархах хэрэгтэй л дээ…
Монголын олон нийтийн өмнө ТТЭНН-ын тамга тэмдгээ дуртайяа хүлээлгэн өгсөн Баянбилэгээс намын бүх бичиг баримтыг нэхэж аваагүй нь Г.Уянгын гаргасан цорын ганц алдаа байлаа. УИХ сонгууль хаяанд ирсэн учир намын архив сонирхон үзэх цаг зав Г.Уянгад үнэндээ байгаагүй юм. Харин луйварчид үүнийг харж чаджээ…
Монголын Дээд Шүүх бол “доод сүв” мөн
Монголын өмхийртлөө ялзарсан Дээд Шүүх ахиад л улс төрийн шийдвэр гаргаж, луйварчдын талд оров. Ийм адгийн шийдвэр Дээд Шүүхийн хувьд анхных биш юм. 2011 оны 09 дүгээр сард Д.Энхбатын Ногоон Нам, С.Оюуны ИЗН-ууд нийлж, ИЗНН намыг байгуулсан юм. Энэ хоёр нам хуулийн дагуу албан ёсоор хурлаа хийж, шинэ намаа бүртгүүлэхээр Дээд Шүүхэд хандав.
Гэтэл Ц.Элбэгдоржид 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүчтэй өрсөлдөгч болох маш өндөр магадлалтай Д.Энхбатыг “устгах” бодит шаардлага үүсчээ. Ингээд Монголын Дээд Шүүх нэртэй адгийн, новшийн байгууллага ИЗНН-ыг ямар ч шалтгаангүйгээр бүртгэсэнгүй. Энэ бол адгийн шившигт, бузар хэрэг байлаа. Тэр үед би “Одоо Дээд Шүүхийг шатааж бослого гаргаж болно.” https://ganaa.mn/2011/09/16/qwiouyy/ гэсэн өгүүлэл бичсэн нь одоо ч миний блогт байгаа.
Энэ удаад Дээд Шүүх бузар луйварчдад үйлчилж Г.Уянгыг ТТЭНН-ын дарга биш, харин шоронгийн луйварчин Баянбилэгийг дарга гэсэн “шийдвэр” гаргав.
2016.04.29-нд Дээд Шүүх Г.Уянгын ТТЭНН-ын намын дарга болсныг хүлээн зөвшөөрч бүртгэсэн. Мөн 2016.11.21-нд Дээд Шүүх: “тус намын дүрэмд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт болон намын даргаас Г.Уянгыг чөлөөлж, Ц.Баянбилэгийг сонгосон талаар ирүүлсэн баримтууд нь Улс төрийн намын тухай хууль болон уг намын дүрэмд заасан шаардлагыг хангаагүй” гэж үзээд Г.Уянгын талд гаргасан шийдвэрийн бэх нь ч хатаагүй байна. Улс даяар эрэн сурвалжлагдаж буй шоронгийн луйварчин өргөдөл бичих болгонд Дээд Шүүх хуралдаж, түүнд “давуу эрх” олгож, луйварчны талд шийдвэр гаргаж байгаа байгаа нь Монголын Дээд Шүүх “доод сүв” болон хувирсны баттай нотолгоо мөн.
Сая болсон Дээд Шүүхийн хуралд Г.Уянга оролцох боломжгүй байсан. Энэ талаар Г.Уянга өөрөө ийн бичиж байна: “Миний бие 9 долоо хоногтой бие давхар байсан бөгөөд ачаалал, хямрал нэрвэж хүүхэд минь амьгүй болж, улмаар их хэмжээний цус алдаж эмнэлэгт байсан учраас үнэндээ шүүх хуралд оролцох боломжгүй байсан.” Үүнийг Дээд Шүүх “шүүхийг үл хүндэтгэсэн” гэж ойлгожээ. Тэнд чинь голдуу эмэгтэй хүн, эх хүн ажилладаг биз дээ. Ингэхлээр “Одоо Дээд Шүүхийг шатааж бослого гаргаж болно” гэдэг үгээ би давтан хэлж байна…
Тэмцэл дүрэлзэхийн цагт…
Ийнхүү Монголын улс төрд ард түмний дундаас торойн гарч ирсэн ганц хүүхний эсрэг Монголын улс төрийн бараг бүх хүчин, олонхи хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дайн зарлаж, тэр нь ямар үр дүнд хүрснийг би хангалтай харуулж чадсан гэж бодож байна.
Г.Уянгыг буруутгаж, ил тод шүүмжлэх “зоригтой” улс төрч олон жилийн явцад ганц ч гараагүйг би цохон тэмдэглэж байна. Адгийн шаарууд ил хэлэх “зориг зүрх”-гүй болохоороо далд цуврал хуйвалдаан зохион байгуулсан нь хамгийн жигшилтэй, хамгийн бузар булай үйлдэл юм.
Гэвч Г.Уянга бол ирж яваа цаг, Ц.Элбэгдорж бол харьж яваа цаг юм. Үүнийг улс төрийн үйл явдлын өрнөл тун удахгүй харуулна. Энэ бол гарцаагүй…
Мөн ТТЭНН шоронгийн луйварчны мэдэлд очсоноороо булшныхаа нүхийг ухсан гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Одоо Г.Уянга болон бидний нөхдөд ТТЭНН огт хамаагүй гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна. Бидэнд хулгайч, дээрэмчин, луйварчидтай тэмцэж, тэдний бузар системийг эвдэх тэмцэл өрнүүлэх өөр асар олон арга, зам буй…
Ганцхан бүсгүйн эсрэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, эрх баригч АН, МАН-ын эрх баригчид бүгдээрээ нийлж, хуйвалдаж, бөөрөлхөж, гүтгэн доромжилж, гутааж, өш хонзон зангидаж байгаа бол Г.Уянга асар их хүчтэй, үнэн бөгөөд зөв түүний талд байгааг хөдөлбөргүй нотолж байна.
Тэмцэлд хатуужиж, хат суусан Г.Уянга шиг улс төрчийг зогсоож, таягдан хаях боломжгүй гэдгийг хүний адаг болсон шаарууд тун удахгүй мэдэх болно…
-
2017 оны 4 сарын 25
Оросын нэрт монголч А.М.Позднеев 1887 онд “Монгол дахь Буддын сүм хийд болон Буддын лам нар, түүний ард түмэнтэй тогтоосон холбоо харилцаа” (“Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии в связи с отношением сего последного к народу.”) хэмээх ном бичсэн юм. Энэхүү бүтээлд Монголын сүм хийд, лам нарын амьдрал, ахуй, аж байдал, зэрэг дэв, цол, зиндаа, ажил үүргийн хуваарь, шашны ёслол зэргийг бүх талаас нь тодорхойлон бичсэн байдаг. Ийм ч учраас дурдан буй бүтээл Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн том алтан медалийг хүртжээ. Хамгийн сонирхолтой нь уг бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн жагсаалтыг анх удаа гаргасан юм. Миний зүгээс энэ жагсаалтыг анхны гэдэг утгаар сонирхуулж байгаа бөгөөд эдгээр “үй түмэн” хутагт хувилгаадын хойт дүрийг тодруулах тэнэг балай зан үйлд ашиглах нь хэрэггүй бөгөөд утгагүй гэдгийг онцгойлон сануулаад энэхүү жагсаалт болон зохиогчдын талаарх товч тайлбарыг нийтэлж байна.
А.М.Позднеевын дурдан буй бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын 2 жагсаалт хавсарган оруулжээ. Зохиогчийн дурдаж байгаагаар эхний жагсаалт нь Оросын нэрт монголч, хятададач В.П.Васильевын Бээжинд 10 гаруй жил суухдаа гаргасан жагсаалт юм. Энэ жагсаалт бүрэн бус бөгөөд түүнд Өмнөд Монголын хутагт хувилгаад олонхи, харин Халхын хутагт хувилгаад тун цөөн орсон дутагдлыг А.М.Позднеев цохон дурдсан байна. Иймээс А.М.Позднеев тухайн үеийн Монголын Шанзубдын яамнаас авсан өөрийн жагсаалтыг нэмэн оруулжээ. Гэхдээ зохиолч үүнийгээ бас л бүрэн бус гэж үзсэн бөгөөд түүнд зөвхөн шавьтай хутагт, хувилгаадыг оруулсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн байна. Ямар ч байсан энэ 2 жагсаалт бол Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн анхны жагсаалт болно. Гэхдээ энэ бол 1870-1880-аад оны үеийн жагсаалт гэдгийг бид заавал анхаарах ёстой. Энэхүү жагсаалтыг уншигчиддаа хүргэхийн өмнө энэ 2 эрдэмтний тухай товч лавлагаа өгүүлье.
Алексей Матвеевич Позднеев (1851 – 1920). Оросын Дорно Дахины судлаач, монгол судлаач, монгол, халимаг хэлний профессор. Оросын Дорно Дахины Институтыг үндэслэгч бөгөөд анхны захирал. Төрийн нууц зөвлөх (1905). Монголыг бичгийн дурсгал, монгол хэл судлаач. Буддын судлал, Хятад судлал болон Дорно Дахины шинжлэх ухаануудыг үндэслэгч. 1876 онд Санкт-Петербургийн Их сургууль төгсөөд Монгол, Хятадын экспедицэд оролцсон. 1881 онд “Монгол овгуудын ардын уран зохиолын дүр төрх” бүтээлээрээ монгол хэлний магистр болж, Монгол хэлний тэнхмийн орон тооны доцент болсон. Тэр жилдээ “Монголын түүхэн судар “Эрдэнийн эрх” сэдвээр монгол хэлний доктор болсон. 1881 онд Лондон дахь Библийн нийгэмлэгийн бүтээлүүдийг монгол, хятад, манж хэлээр редакторласан.
1884 онд Санкт-Петербургийн Их Сургуулийн монгол хэлний профессор. Орост анх удаа монгол дуудлагаар утга зохиолын түүх унших курс нээж, монголоор бичсэн албан бичиг унших хичээл зааж байлаа.
1892 онд “Монголын байдал, засаг захиргааны байгуулалт, түүнчлэн Оросын Хятадтай тогтоосон харилцааг судлах”-аар дахин Монголд ирж ажилласан. А.М.Позднеев Монголд 2 удаа ажиллахдаа монгол, хятад, манж гар болон хэвлэмэл бүтээл, мөн Монгол Бурхад, шашны эд өлгийн асар их цуглуулга хийсэн. Эдгээрийн үр дүнд 1896-1898 онд “Монгол ба монголчууд” номоо бичсэн.
1899 – 1903 онд шинээр байгуулагдсан Дорно Дахины Институтын захирал.
1903 онд Ардын Гэгээрлийн Яамны зөвлөлийн зөвлөх.
1910 онд Петербургийн Дорнын практик Академийн захирал.
1913 онд Монголчуудын ардын боловсролын ажилд тусласны төлөө Монголын Засгийн Газраас жүн ван хэргэм хүртсэн.
Василий Павлович Васильев (1818–1900). Оросын нэрт монгол судлаач. Монгол хэлний магистр болоод Бээжинд Оросын үнэн алдартны нийгэмлэгийн энгийн (лам бус) гишүүнээр 1840-1850 онуудад ажилласан. В.Васильев Бээжинд байхдаа монгол, хятадын талаар маш олон судалгаа хийсэн.
Ингээд В.Васильевын гаргасан Монголын хутагт хувилгаадын жагсаалт:
1. Цахарын Егүзэр тойн хутагт Жамъяандоржийн хувилгаан Норовринчин. 16 нас.
2. Цахарын цорж…..Даваа зайсаны хувилгаан Өлзийтогтох. 10 нас.
3. Цахарын Эрдэнэ мэргэн цоржийн хувилгаан Жамбалцэрэн нойроб. Нас барсан.
4. Цахарын Ранжамба Лувсандамбийн хувилгаан Нямаа.
5. Халхын Эрдэнэ Ялгуулсан хутагт Лувсанбалданжигмэд. 30 нас.
6. Халхын Егүзэр Ачит эрдэнэ мэргэн хамба лам Лувсанданзаннамжил. 49 нас.
7. Халхын Ачит Егүзэр дархан хутагтын хувилгаан Наваанданзан. 10 дахь дүр. 15 нас.
8. Халхын Эрдэнэбандидын хутагт Лувсанцэвээнжавзан. Нас барсан.
9. Халхын Зая Бандидын хутагт Лувсанжигмэднамжил. 46 нас.
10. Халхын Нарванчин хутагт Түгжжав. 32 нас.
11. Халхын Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт Цэрэнпунцаг. 40 нас.
12. Халхын Номунхан Бадамдорж. 20 нас.
13. Халхын…..хутагтын хувилгаан Балданчоймбол. 18 нас.
14. Халхын Эрдэнэ цоржийн хувилгаан Дамцуй Яринпил. 65 нас.
15. Халхын Дарнад бандидын хувилгаан Лувсантүвдэнванчиг. 41 нас.
16. Халхын Шаврун ламын хувилгаан Шагжбал. 50 нас.
17. Халхын Эрдэнэ номч цоржийн хувилгаан Лувсандунгар-Очир. 25 нас.
18. Халхын Зая бандид хутагтын шанзав засаг лам Дарма. 59 нас.
19. Халхын Эрдэнэ бандидын хувилгаан Лувсанбалданчоймбол. 10 нас.
20. Халхын мэргэн бандидын хувилгаан Цэвэлванчигдорж. 14 нас.
21. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэв. Нас барсан.
22. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансандуй. 30 нас.
23. Халхын Номун хан Ишданжин. 45 нас.
24. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансамбуугийн шанзав засаг лам Лувсандондов. 56 нас.
25. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэвийн шанзавдо Лувсанжамъян. 64 нас.
26. Халхын мэргэн Бандид хутагт Наваанлувсанжамъян. 11 нас.
27. Халхын Да лам Цэрэндорж. 47 нас.
28. Халхын Да лам Наваанжалцан. Нас барсан.
29. Өргөөгийн Ачит номун хан, Дүйнхэр хутагт Лувсанжигмэдчүлтэм. 14 дэх дүр. 23 нас.
30. Өргөөгийн Ялгуулсан хутагт хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан Ринчинжав. 8 дахь дүр. 56 нас.
31. Өргөөгийн Эрдэнэ мэргэн бандид Номун хан Сандагдорж. Нас барсан.
32. Өргөөгийн Мэргэн хамба номун хан Жанцавдоржийн хувилгаан Лувсанчүлтэмжигмэд. 11 дэх дүр. 31 нас.
33. Өргөөгийн Эрдэн мэргэн бандид Номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан Дорж. 9 дэх дүр. 27 нас.
34. Өргөөгийн лам Бамбарын хувилгаан Лувсандондов. 5 дахь дүр. 32 нас.
35. Өргөөгийн лам Лувсангэлэгийн хувилгаан Жигмэддорж. 60 нас.
36. Алашагийн Дүвчин хутагт Ишданзан. Өвчтэй.
37. Алашагийн Дагва хутагт Ишчойндондарамжамц. Бээжинд очсон. 26 нас.
38. Сөнөдийн Ганжуур эрдэнэ хамба лам Номун сангийн хувилгаан Сэдэдбадар. 12 нас.
39. Сөнөдийн Эрдэнэ гүүш Наваанжамцын хувилгаан Дондов. 31 нас.
40. Үзэмчиний Мэргэн гүүш Лувсаншаравнямын хувилгаан Санзайдорж. 21 насандаа нас барсан.
41. Үзэмчиний Да лам Гүүш цорж Наваандамбадоржийн хувилгаан Ишдампил. 28 насандаа нас барсан.
42. Үзэмчиний Да лам Эрдэнэ бандид мэргэн хамба Наваандамбапэрэнлэйравжаагийн Үржинжав. Түвд рүү яваад эргэж ирээгүй. 26 нас.
43. Үзэмчиний лам Моломранжамба Галсан түвдэн хувилгаан Дамиран. 18 нас.
44. Авгын Баян шавран Наваанданзанчойсамба хувилгаан Рэнчиндаш. 14 настайдаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
45. Авгын гүүшир Лувсангилцэгийн хувилгаан Наваантүвдэн. 21 нас.
46. Авгын Наваанлувсанпэрэнлэйн хувилгаан Намхайноров. 27 нас.
47. Авгын Далай лам Лувсандамбаравцан. 40 нас.
48. Авгын Далай лам Наваан-Одсэр. 60 нас.
49. Авгын Цанлун бандид лам Наваандамчинжамц.
50. Авга нарын Эрдэнэ мэргэн хувилгаан Лувсан 12 нас.
51. Авга нарын лам Лувсанданзанчойсан хувилгаан Марайсан. 14 нас.
52. Авга нарын Далай лам Ишжамбабалсанбу. 75 нас.
53. Авга нарын Далай лам Ишжамцан. 75 нас.
54. Хүчит билэгт номун ханы хувилгаан Лувсан. 31 нас.
55. Зүүн Удын Лам Эрдэнэ мэргэн хамбын хувилгаан Навааннэрэндамчинжамц. 26 нас.
56. Хөх хотын Ширээт хутагт.
57. Хөх хотын хувилгаан Санзайням. Хараахан дахин төрөөгүй.
58. Хөх хотын Нэйж тойн хутагт. 27 насандаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
59. Хөх хотын Засаг лам Галсанишдонров.
60. Хөх хотын Да лам Янчирын хувилгаан Маха-бирдашири.
61. Хөх хотын Зая бандид хутагтын хувилгаан.
62. Хөх хотын Чойгаб даяанч хутагтын хувилгаан. Насанд хүрээгүй.
63. Хөх хотын Омбожамсаны хувилгаан. Хараахан дахин төрөөгүй.
64. Хөх хотын Засаг лам Донровбалдан. Нас барсан.
65. Хөх хотын Засаг да лам Цагаан даянч хутагт.
66. Хөх хотын Ранжамба дархан цорж хутагт.
67. Хөх хотын Нэннэн хутагтын хувилгаан.
68. Хөх хотын Эрдэнэ даяанч хутагт. Нам барсан.
69. Хөх хотын Цахар даяанч хутагтын хувилгаан.
70. Хөх хотын Засаг лам Содномданзан.
71. Хөх хотын Да лам Лувсандамбаран.
72. Хөх хотын Да лам Гунгаадаваа.
73. Хөх хотын Да лам Ишсоном.
74. Хөх хотын Да лам Лувсангэлцэг.
75. Хөх хотын Да лам Рагбабалдан.
76. Хөх хотын Засаг лам Ёндон.
77. Хөх хотын Да лам Шаравдорж.
78. Хөх хотын Засаг лам Дэмчигбалжир.
79. Хөх хотын Да лам Жамцанням.
80. Хөх хотын Да лам Ишдамба.
81. Хөх хотын Да лам Гончигжамц.
82. Хөх хотын Да лам Равжаа.
83. Хөх хотын Да лам Лувсандондог.
84. Хөх хотын Да лам Гунгаадэлэг.
85. Хөх хотын Да лам Сангижав.
86. Хөх хотын Засаг лам Лувсансамдан.
87. Хөх хотын Да лам Лувсанбалдан.
88. Хөх хотын Да лам Ринчинжамц.
89. Хөх хотын Да лам Жигмэдсамдан.
90. Хөх хотын Да лам Намхайбалдан.
91. Хөх хотын Да лам Өлзий.
92. Жирэмийн ноён хутагт Ишжалцан. 24 насандаа нас барсан.
93. Жирэмийн Багш лам Мижиддорж. 38 нас.
94. Жирэмийн Засаг да лам Наваанравжаа. 67 нас.
95. Жирэмийн Да лам Гомпил. 65 нас.
96. Жирэмийн Да лам Санзай.
97. Жирэмийн Да лам Дамбажалсан. 42 нас.
98. Жирэмийн Да лам Чойжамц. 70 нас.
99. Горлосын Шаврин хувилгаан Манижав. 47 нас.
100. Горлосын Да лам Аминдаваа. 41 нас.
101. Горлосын Да лам тойн Өлзий даш рагба (Энэ дуудлага гаргагдахгүй байна) 60 нас.
102. Горлосын Да лам тойн Санжаажав. 61 нас.
103. Горлосын Да лам Иш рагба. 40 нас.
104. Горлосын Да лам Лувсандамцаг. 80 нас.
105. Горлосын Да лам Санрэндорж. 85 нас.
106. Горлосын Да лам Одсэр. 95 нас
107. Горлосын Да лам Лоцой. 88 нас.
108. Горлосын Да лам Чойрог. 80 нас.
109. Горлосын Да лам Базай. 88 нас.
110. Горлосын Да лам Чойрог. 74 нас.
111. Горлосын Да лам Дэлэг. 74 нас.
112. Горлосын Да лам Лувсанмолом. 57 нас.
113. Горлосын Да лам Яшцугдан. 52 нас.
114. Горлосын Да лам Бунирэнцэн. 46 нас.
115. Горлосын Да лам Чой-Одсэр. 25 нас.
116. Горлосын Да лам Наваан-Юндэн. 40 нас.
117. Горлосын Да лам Дансайням. 48 нас.
118. Горлосын Да лам Сулжим. 61 нас
119. Горлосын Да лам Чагдар –Үржин. 50 нас.
120. Горлосын Да лам Гомборинчин. 48 нас.
121. Горлосын Да лам Ламгу. 64 нас
122. Горлосын Да лам Лувсанраш. 50 нас.
123. Горлосын Да лам Дүлзэнбалдансамба. 42 нас.
124. Горлосын Да лам Пирлай. 37 нас.
125. Горлосын Да лам Наваангалсан. 35 нас.
126. Горлосын Да лам Өлзийбадар. 31 нас.
127. Горлосын Да лам Галсаншарав. 63 нас.
128. Горлосын Да лам Наваанданзан. 62 нас. Өвчтэй.
129. Горлосын Да лам Ашук.
130. Жалайдын Да лам Лэгчид. 65 нас.
131. Жалайдын Да лам Баньжав. 72 нас.
132. Жалайдын Да лам Товууч. 59 нас.
133. Жалайдын Да лам Банди. 62 нас.
134. Жалайдын Да лам Сампил. 82 нас.
135. Жалайдын Да лам Жав. 43 нас.
136. Жалайдын Да лам Чойринчин. 70 нас.
137. Жалайдын Да лам Санзайрэнцэн. 65 нас.
138. Жалайдын Да лам Чуань. 62 нас.
139. Жалайдын Да лам Хуваргун. 41 нас.
140. Жалайдын Да лам Энхээ. Нас барсан.
141. Дүрвэд Далай лам Баяндүүрэн. 46 нас.
142. Дүрвэд Далай лам Рааш. 61 нас.
143. Дүрвэд Далай лам Номундэлгэр. 46 нас.
144. Дүрвэд Далай лам Баянхишиг. 72 нас.
Одоо А.М.Позднеевын Шанзубдагийн яамнаас авч гаргасан Халхын хутагт хувилгаадын жагсаалт: (Энэ жагсаалт өмнөх жагсаалтын дутууг гүйцээх зорилготой байсан байх.)
1. Шашныг мандуулагч, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба хутагт хувилгаан.
2. Ачит Номун хан Дүйнхэр хутагтын хувилгаан
3. Ялгуулсан хутагт, Хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан.
4. Эрдэнэ мэргэн хутагт Лувсангэлэгийн хувилгаан.
5. Эрдэнэ мэргэн Бандид номун хан Цэвээндоржийн хувилгаан.
6. Мэргэн хамба номун хан Жанзавдоржийн хувилгаан.
7. Эрдэнэ мэргэн бандид, цорж хамба, номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан.
8. Бамбарын хувилгаан.
9. Шашныг тодруулагч Эрдэнэ Зая Бандидын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Зая бандид буюу Зая гэгээн гэдэг. Түүний хүрээ хийд Сайн ноён хан аймгийн нутагт байдаг ба өмнөх жагсаалтын 61-д буй Хөх хотын ижил нэрт хувилгаантай андуурч болохгүй.)
10. Эрдэнэ бандид хутагт, хамба номун хан. (Энгийн хэллэгт Номун хан Лам гэдэг. Түүний өргөө Сэцэн хан аймагт байдаг.)
11. Чин сүжигт номун хан, Эрдэнэ хамба хутагт. (Энгийн хэллэгт Чин сүжигт лам гэдэг.)
12. Эрдэнэ мэргэн бандид Цэцэн номын хан. (Энгийн хэллэгт Эрдэнэ хамба хутагт гэдэг.)
13. Номч мэргэн хамба, Эрдэнэ бандид Жалханц хутагт.
14. Соёлыг бадруулагч сүмийн хамба Нарванчин хутагт. (Энгийн хэллэгт Нарванчин гэгээн гэдэг.)
15. Эрдэнэ Ялгуулсан Хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Лха Бээсийн Ялгуулсан гэдэг.)
16. Егүзэр ачит Эрдэнэ мэргэн сэцэн хамбын хувилгаан.
17. Зарлигаар Их Хутагт цол шагнагдсан Цорж хутагт Эрдэнэ хамба, эрх цэцэн тойн. (Энгийн хэллэгт Мэргэн вангийн тойн хамба гэдэг. Хот хүрээ нь нь Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуунд байдаг.)
18. Ялгуулсан хамба, Сайн ерөөлт ширээт номч, номун хан. (Энгийн хэллэгт Хавчиг хувилгаан гэдэг.)
19. Хувилгаан цорж, номч Эрдэнэ бишрэлт. (Энгийн хэллэгт Ноён лам гэх бөгөөд хот хүрээ нь Баруун хүрээнээс холгүй Пунцагдаржаалан хийдэд буй.)
20. Эрдэнэ ялгуулсан ширээт, билэгт гавж хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Шавийн Галсан ширээт гэдэг.)
21. Шашныг тодруулагч, сайн ерөөлт, номч мэргэн хамба, цэцэн ширээт Дарва бандид хутагтын хувилгаан.
22. Хувилгаан Галсан ширээт.(Энгийн хэллэгт Хатгиний Галсан ширээт гэдэг.)
23. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Энгийн хэллэгт Сайн ноёны дүүгийн хувилгаан буюу Сайн ноёны дүү хувилгаан гэдэг. Хот хүрээ нь Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
24. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн.
25. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн. (Энэ хоёр ижил нэр, цолтныг ялгах гэж Лха бээсийн тойн гэдэг. Харин албан бүртгэлд зөвхөн хошуугаар нь ялгажээ.)
26. Цорж хувилгаан Дамбажунай.
27. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Өмнөх ижил нэр цолтой Сайн ноёны дүүгээс ялгахын тулд Говийн ноён хутагт гэдэг.)
28. Эрдэнэ мэргэн ширээт. (Энгийн хэллэгт Лха бээсийн ширээт гэдэг.)
29. Хувилгаан дархан цорж Лувсандамбажалцангийн хувилгаан.
30. Ялгуулсан хутагт ноён номун хан.
31. Аймаг савыг баригч, ачит номун хан эрдэнэ Манзушир Дүйнхэр хутагт. (Халхад сүм хийдтэй ч одоо Долнуурын орчимд Цахарын нутагт байнга суудаг. Энэ хутагтыг Өргөөгөөс холгүй амьдардаг Жавзандамба хутагтын мэдлийн Дүйнхэр Манзушир хутагтаас ялган үзэх хэрэгтэй.)
32. Мэргэн хамба номун хан хувилгаан.
33.Эрдэнэ мэргэн бандид номын ханы хувилгаан.
34. Мэргэн хутагт.
35. Эрдэнэ хувилгаан.
36. Эрдэнэ цогт хутагт. (Энгийн хэллэгт Арын хувилгаан гэх ба Засагт хан аймгийн нутагт амьдардаг.)
37. Хувилгаан гүүш, Дондов номч билэгт.
38. Тойн цоржийн хувилгаан.
39. Номч номун хан.
40. Гунгаабандидын хувилгаан.
41. Засаг да лам, Оромбо хутагтын хувилгаан.
42. Эрдэнэ бандид ламын хутагт. (Энгийн хэллэгээр Ламын гэгээн гэх ба Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
43. Мэргэн хамба Хүүхэн хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгээр Хүүхэн хутагт гэх ба орон хүрээ нь Сэцэн хан аймагт байдаг.)
44. Ялгуулсан хамба Ганжуурын гэгээн. (Сэцэн хан аймагт байдаг.)
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2017 оны 04 дүгээр сарын 25.
-
2017 оны 4 сарын 19
Оросын зохиолч Александр Тенчойн 2 дахь өгүүллийн орчуулгыг нийтэлж байна. Яарахгүй бол манайхан өмнөх өгүүллийг нь мартчихаж магадгүй гэж болгоомжлов. Үүнтэй холбогдуулан миний аль эрт орчуулсан М.Д.Каратеевын “Орос ба татаарууд” (2008.10.20) өгүүллийг сөхөж үзэхийг зөвлөж байна. Энэ өгүүлэл https://ganaa.mn/2008/10/20/utui/-д бий.
Миний “Төрийн Думын депутат Михаил Викторович Слипенчук-т өгсөн өлгөц тайлбар уншигчдын дунд шууиан тарив. Ингээд Монгол-татаар хийгээд Оросын ард түмний хэл зүй хийгээд түүхэн холбоо харилцааны талаарх судалгаагаа үргэжлүүлэхээр шийдэв.
Юуны өмнө энэхүү өгүүлэлд ашиглаж буй “монгол-татаар” хэмээх үгийг түүхэн утга зохиолд Чингис хааны түрэмгийллийн үр дүнд XIII зуунд бүрэлдэн тогтсон, Дунайгаас Япон тэнгис хүртэл, Новгородаас Зүүн-өмнөд Ази хүртэлх 38.000.000 квадрат км өргөн уудам газар нутгийг эзэлж, дэлхийн хамгийн том гүрэн болж чадсан Монголын эзэнт гүрний (Их Монгол Улсын) дайчид, монголын булаан эзлэгчид, тэдний үр хойчис гэж үздэг. Гүрний нийслэл нь Хархорин. Гэхдээ энэ гүрэн XIY зууны сүүлчээр оршин тогтнохоо больсон.
Гэхдээ газрын зураг дээр Агуу Их Монгол Улс алга болсон ч ҮГС нь алга болсонгүй энэ их гүрний нутаг дэвсгэр дээр амьдарч ард түмнүүдийн хэлнээ үүрд шингэн оржээ. Жишээ нь: Алтан Ордот улсын нэр нь монголын “ард түмэн” гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд энэ үгийн хоёрдахь хэсэг нь манай алдарт хот Тюмень болон үлджээ.
Энх тайван тогтоох, монгол-татааруудыг довтлохгүй байлгах баталгаа болгон гэр бүлийн холбоо хийгээд ордны төлөөлөгч, барьцааны хүмүүсийн төлөөлөл болсон “аманат” гэх институтыг ашиглаж байсан нь нийтэд тодорхой баримт юм. Оросын язгууртан олон эмэгтэй монгол-татаарын язгууртны эхнэр болсон ба мөн монгол-татаарын олон язгууртан өөрийн охидоо оросын вангуудад гэргий болгон өгдөг байлаа.
Оросын хаадын нэгэн Догшин Иван хаан монгол-татаар угсаатай байсан нь түүхийн тодорхой баримттай. Түүний ээж Елена Глинская бол Мамайн ач охин болно. Оросын хаан Борис Годунов ч гэсэн XYI зуунд загалмайн шашинд орж, Орост суурьшсан татаар язгууртан Чета-гаас гаралтай. Нарышкин-ыхан ч гэсэн энэ овгийн монгол-татаар угсаатай. Наталья Нарышкина бол Алексей Михайлович Романовын эхнэр, I Петр хааны ээж байсан.
Энх тайван тогтоох, оросын нутаг руу довтлохгүйн баталгаа болж монгол-татаар язгууртнууд Орос ноёдын өргөөнд хаяа нийлүүлэн амьдрах нь түгээмэл үзэгдэл байлаа. Эдгээр язгууртны хүүхдүүдийн талаар ямар ч эргэлзээ төрж байгаагүй, тэд голдуу тал нутаг руугаа буцалгүй үлдэж, ордны хэргэм хүртэж, оросын язгууртнуудын эгнээг өргөтгөж, алба хаах болжээ. Ингээд хэд хэдэн үеийн дараа монгол-татаар гаралтайгаа мартаж, Орос улсад үрггэлжлүүлэн алба хаах болов.
Монгол-татаар гаралтнууд одоо болтол гарал үүслийн нэрээ хадгалсаар л явна. Оросын вангуудаас жишээ авахад: эртний язгууртан Гаршин-ийнхны овгийг үүсгэгч нь монгол язгууртан Гарша байсан ба энэ мэтчилэн Голицын-ыхан, Нарышкин-ынхан, Ростопчин-ынхан, Глинский-хан, Радищев-ынхан, Кантемиров-ынхан, Романо-ынхан зэрэг язгууртны овгууд монгол-татаар гаралтай. Ийм язгууртан гаралтны олон охид Оросын хатан хаад болж байжээ. Жишээлбэл: Соломония Сабурова, Ирина Годунова, Марфа Апраксина нар монгол-татаар угсаатай Хатан хаад гэж алдаршсан билээ.
Оросын язгууртны дунд монгол-татаарын 120 нэрд гарсан овог байна. XYI зууны үед оросын тайж язгууртны дунд монгол-татаар угсаатай орос язгууртнууд тоогоороо давамгай байлаа. XIX зууны сүүл гэхэд ч Орост монгол-татаар угсаатай ойролцоогоор 70 орчим мянган тайж язгууртан байсан юм.
Жишээлбэл Оросын ван Куракин-ынхан бол III Иваны үед гарч ирсэн, түүний овог угсаа Алтан Ордын хан Булгакаас тасран гарсан болно. Тэд Их Оросын нэрд гарсан вангууд: Куракин-ыхан, Голицын-ынхан, мөн Булгаков-ынхан овгийг үүсгэжээ. Оросын канцлер Александр Горчаков ч гэсэн монгол-татаарын элч Карач-Мурза-гаас үүссэн.
Тайж Дашков-ынхан Алтан Ордоос гаралтай. Мөн Сабуров-ынхан, Мансуров-ынхан, Тарбеев-ынхан, Годунов-ынхан ( 1330 онд Алтан Ордоос ирсэн монгол язгууртан Чета-гийн удам), Глинский-нхан (Мамайгаас үүсэлтэй), Колокольцев-ынхан, Талызин-ыхан (монгол язгууртан Кучук Тагалдызинаас үүссэн). Мөн Черкассын ноёдууд Инал хааны угсаатнууд болно.
“Алба хаах болсны тэмдэг болгон тэднийг угсаа гарвалын бичигт бүртгэн, Хаан руу өөрийн хүү Салтман, охин-хатан Мария нарыг илгээсэн ба тэр охин Иоанн Васильевич хаантэй гэрлэсэн, харин хүү Салтман загалмайн шүтлэг авч Михаил нэртэй болж, тайж болов.”
Эдгээр овгийн нэрээс ч үзсэн монгол-татаар цус оросын генофондод хүчтэй нөлөө үзүүлжээ.
Бид үнэн алдартны шүтээн болсон хаан Петр Ордынскийн тухай мэднэ. Пётр Ростовский, өөр нэр нь Даир Кайдагул Орда-Ичинов бол 1290 онд нас барсан Чингисийн удмын Пётр Ордынскийн хүү юм.
Тэрээр Чингис хааны ач, Алтан Ордын хаан Бэрхийн ач бөгөөд Петровскийн сүмийг босгосон. Өөр нэг монгол-татаар ариун Петр бол Казанийн шүтээн юм.
Шинжлэх ухааны салбар дахь монгол-татаар угсаатан гэвэл Оросын суут эрдэмтэд Менделеев, Мечников, Павлов, Мичурин, Павлов, Тимирязев, Хойт туйл судлаач Семён Иванович Челюскин, Алексей Ильич Чириков нар байна.
Оросын нэрт зохиолчдын дунд тэдний монгол-татаар гаралтайг нотолсон олон овог бий: Достоевский, Тургенев, Державин (Багиров-ынхан, Нарбеков-ынхан овгоос гаралтай), Пешков (Горький). Пушкин ч гэсэн өөрийн өвөг Ганнибалын негр оросын Пушку гэгчийг Ражу гэх монгол-татаартай холбоотой гэж хэлж байсан. Аксаков-ынхны монгол-татаар язгуур илт тодорхой. Зохиолч Куприны ээж Кулунчакова бол Касимовын хаант улсын монгол-татаар ноёны эртний удмаас төржээ. Зохиолч Чаадаев бол Чингис хааны нэг жанжин Шагатай-н (Цагаадай ?! Х.Д.Г) удам юм.
Булгаков, Сейфуллина, Ахмадуллина нар ч гэсэн монгол-татаар гаралтай нь нотлогдсон.
Түүнчлэн Киргизийн ардын зохиолч (1974), Социалист хөдөлмөрийн баатар (1978) Чингиз Торекулович Айтматов байна. Александр Александрович Блок эцгийн талаасаа герман гаралтай боловч эхийн талаасаа (Бекетова) монгол-татаар угсаатай. Блокийн хөшөө Москвагийн Спиридоновкийн гудамжинд буй. Александр Иванович Куприны ээж нь монгол-татаарын ноён Кулунчаков-ынхнаас гаралтай. Владимир Владимирович Набоков XYII зууны тайж угсаат монгол-татаар ноёны үр сад болно. Евгений Петров (Евгений Петрович Катаев) бол татаар болон украин угсаат орос хүн. Анна Ахматова өөрийн өвөг дээдсийг Алтан Ордын хан Ахматтай эхийн талаасаа холбоотой гэж үздэг байсан.
Хэрэв алдартай овгуудын судалгаагаа үргэжлүүлэн монгол-татаар угсаат цэргийн дарга нар хэр олон ?, тэдний дунд Орост үнэнчээр зүтгэсэн хэдэн генерал, адмиралууд байгаа вэ ? гэж асууж болох юм. Тэд маш олон бөгөөд бүгдийг нь тоолох боломжгүй. Куликовын тулалдаан амь үрэгдсэн Юрий Мещерский вангийн цэргийн ахлагч тайж Андрей Черкизов, Их Петр хааны хамтран зүтгэгч генерал-адмирал Ф. Апраксин, фельдмаршал С. Апраксин нар монгол-татаар угсаатай байсан.
Мөн түүхчид хийгээд хэл шинжлэлийнхэн Кутузов, Ушаков, Тухачевский нарын монгол-татаар угсаа гарваль эргэлздэггүй.
Монгол-татаар угсаа оросын адмирал А.В. Колчакад ч бий. Кольчакын удмаас хамгийн анх нэрд гарсан төлөөлөгч бол туркийн армийн молдавын фронтын командлагч, хожим нь Хотины цайзын комендант болж оросын фельдмаршал Х. А.Минихыг олзлон авч байсан Османы цэргийн жанжин Илиас Колчак-паша юм. Дайн дууссаны дараа Польшид суурьшиж, 1994 онд түүний удмынхан Орост нүүн ирж, үнэн алдарт шашныг авчээ.
Манай үед нэр алдар нь түгсэн монгол-татаар угсаа гаралтнууд маш олон: ЗХУ-ын баатар, зохиолч
Мусса Джалиль, дуучин Земфира, Алсу, Альберт Асадуллин, Дима Билан, Гоша Куценко, Татьяна Буланова, оросын яруу найраг, хөгжмийн зохиолч, продюсер Юрий Шевчук нарыг дурдаж болно.
Жүжигчдээс: Чулпан Хаматова, Марат Башаров, Рената Литвинова, Талгат Нигматуллин, жүжигчин, найруулагч Сергей Шакуров, найруулагч Марсель Салимжанов, тамирчдаас Олимпийн аварга, дэлхийн олон удаагийн аварга Алина Кабаева, 1988 онд дэлхий №1 хөл бөмбөгчид болсон Ринат Дасаев нар;
Урлагийн салбарт: алдарт бүжгийн жүжигчин Анна Павлова, Галина Уланова, Ольга Спесивцева, мөн Рудольф Нуриев, хөгжмийн зохиолч Александр Николаевич Скрябин, Сергей Иванович Танеев нар;
Засгийн Газарт буддын “чойг” нэрийг авсан Батлан Хамгаалахын сайд Шойгу Сергей Кужугетович, Оросын Дотоод Хэргийн яамны сайд байсан Рашид Гумарович Нургалиев, мөн Москвагийн мээр Собянин нар байна. “Собян” гэдгийг хэл шинжээчид монгол-татаарын “сабан” буюу “анжис”, “сабанчи” буюу “газар хагалагч”, “анжсаар хагалагч” үгнээс үүссэн гэж үздэг. Мөн Москвагийн Засгийн Газар дахь Москвагийн мэрийн Хот байгуулалт, барилгын асуудал хариуцсан орлогч дарга Марат Шакирзянович Хуснуллин байна.
П.А.Бадмаев
Буриад Петр Александрович Бадмаев (Жамсаран) (1851-1920) түвд эмнэлгийн эмч, “Жуд ши” судрыг орос хэл рүү хөрвүүлсэн, III Александр хаанаас загалмай хүртсэн, II Николайн гэр бүл болон Григорий Распутиныг эмчлэгч, Төвд, Монгол, Хятадыг Оросын бүрэлдэхүүнд оруулах гэж Оросын хаадыг ятган үнэмшүүлсэн гол хүн. III Александр хаанаас Төрийн жинхэнэ зөвлөх, генералын хэргэм хүртсэн. 1875 оноос Оросын Гадаад Яамны Азийн департаметад алба хааж байв.
А.В.Вампилов
Буриад Александр Валентинович Вампилов 1937 оны 8 дугаар сарын 19-нд Эрхүү мужийн Кутулик дүүргийн төвд төрсөн. Вампилов 70 орчим өгүүлэл, жүжиг, тэмдэглэл, фельетон бичсэн. Москвагийн Ермоловын нэрэмжит театр, Станиславкийн нэрэмжит театр, Ленинградын Жүжгийн Их Театр болон оросын бусад театрууд Вампиловын нийт 17 жүжгийн найруулан тавьжээ.
1983 онд түүний “Том хүү” дуурийг Москвагийн К.С.Станиславскийн болон В.И.Немирович-Данченко-гийн нэрэмжит Хөгжмийн Академик театруудад тавьжээ. Түүчлэн Вампиловын бүтээлээр 12 кино хийсэн байна. 2007 онд Москвагийн “Табакерка” театрын үүдэнд Александр Вампиловын хөшөөг байрлуулжээ.
Ингээд Оросын түүхийн монгол-татаарын үетэй холбоотой Москвагийн гудамжуудын бүрэн бус жагсаалтыг танилцуулъя:
Ангарская, Атарбекова, Арбатецкая, Байдукова, Батайская, Большая Ордынка, Большая Татарская, Иркутская, Калмыков, Коцубинского, Кустанайская, Малая Ордынка, Мининский переулок, Мусы Джалиля, Нарышкинская аллея, Нарышкинский проезд, Новокрымский проезд, Орлово-Давыдовский переулок, Татарская, Тимура Фрунзе, Тимуровская, Тюменская, Тюменский проезд, Тютчевская аллея, Уваровский переулок, Ухтомская, Ухтомский переулок, Ферганская, Ферганский проезд, Фрунзенская 1-2-3-я улицы, Фрунзенская набережная, Чапаева, Чапаевский переулок, Чернышевского, переулок, Чернышевского, Челюскинская, Черкизовская 3-я, Чертановская, Шереметьевская, Шереметьевское шоссе, Шувалова зэргийг дурдаж болно.
Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
-
2017 оны 4 сарын 17
МАНАН-гийн бодлого нуран унаж, эдийн засаг, нийгэм сүйрлийн байдалд орж, тэдний арчаагүй мөн чанар тодорхой бөгөөд ойлгомжтой болохын хэрээр ард түмний дургүйцэл, тэмцэл асар их нэмэгдэж байна. Ард түмний дургүйцэл иргэний байгууллагуудын идэвхижлээр илэрч байна.
-
2017 оны 4 сарын 07
Бидний үеийнхэн буюу 1950- 1980 оныхон номон далай дунд халгиж цалгиж явсан юм. Гэтэл сүүлийн үед социализмын үед шал дэмий, хэнд ч хэрэггүй Орос-Зөвлөлтийн ном орчуулж байсан, Барууны номыг ардчилал ялж, эрх чөлөөтэй болсны дараагаас л уншдаг болсон гэж утгагүй, тэнэг дүгнэлт хийж, түүндээ тун олон хүнийг үнэмшүүлжээ. Үгүй л дээ…
-
2017 оны 3 сарын 23
Сүүлийн үед улс төрийн хүрээнд “таг чиг” байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хаяанд ирсэн байхад “таг чиг” болно гэдэг хөшигний араар ямар нэг юм болж байна гэсэн хэрэг. Манай гадаад орчинд ч гэсэн асар их өөрчлөлт гарч байна. Энэ тухай өгүүлсү…
Нуруу руу шаасан хутга
Монголын эдийн засаг сүйрч амь тарианд орсныг хүн бүр мэднэ. Монголын эдийн засаг яагаад сүйрсэн, хэн сүйрүүлсэн гэдэг нь ч тов тодорхой. Гэвч энэ асуудлыг амтай болгон залхтал ярьсан, ярьж байгаа болохоор дахин давтах нь илүүц. Гэхдээ хариуцлагын тухай асуудал удахгүй дахин яригдах ба үүнийг жичдээ ярих том сэдэв гэж үзээд түр орхиё.
Ямар ч гэсэн Монгол Улс ойрын үед яаж, хэрхэн амь зуух вэ гэдэг нь харин хамгийн амин асуудал юм. Үүний эргэн тойронд олон зүйл болжээ.
Шинэ Засгийн Газар мөнгө олох асуудалтай тулгарсан ба үүнд хоёрхон боломж байжээ. Нэг нь Хятадаас, нөгөө нь ОУВС-аас мөнгө босгох. “Нохой хамартаа тулахаар усч” гэдгээр манай Засгийн Газар хоёр талд ажиллаж гарчээ. Өөрөөр хэлбэл Хятадтай ярихдаа танайх зээлийн нөхцлөө сулла, тэгэхгүй бол бид ОУВС-гаас зээл авна, ОУВС-тай ярихаараа нөхцлөө хөнгөн болго, тэгэхгүй бол бид Хятадаас зээл авна гэхчлэн. Энэ бол тулгараад буй тухайн нөхцөлд хамгийн зөв бөгөөд ухаалаг хувилбар юм. Ингэж чардайсаар байгаад аль аль талыг нь тодорхой буултад хүргэж, одоо л нэг бүтэх нь гэж байтал гай болов.
Гэв гэнэт Далай лам Монголд айлчлан ирэв. Энэ нь Хятадын дургүй, зэвүү хоёрыг бүрмөсөн хүргэжээ. Далай лам бол нэг талаасаа Хятадын “төрийн дайсан” боловч нөгөө талаасаа Буддын шашны тэргүүн юм. Европ ойлголтоор Далай лам бол Ромын Пап л гэсэн үг, бас л шашны тэргүүн. Бусад оронд Буддын шашинтан голдуу диаспор хэмээх нийгмийн жижгэвтэр хэсэг болдог бол Монгол тэр чигээрээ шахам Буддын шашинтан бөгөөд түүний хамгийн том, уламжлалт түүхэн төв юм. Энэ хоёр эвлэршгүй зөрчлийг Хятадад ч, Монголд ч ойлгодог атлаа шийдвэрлэж чаддаггүй нэн эмзэг асуудал юм.
Далай лам Монголд айлчлах болгонд Хятад “уурладаг”, мэдэгдэл гаргадаг, манайхан ч гэсэн аль болох чимээ шуугиан багатай байхыг хичээж байгаад явуулдаг байв. Үүндээ аль аль нь “дассан” гэж хэлж ч болох юм.
Гэтэл энэ удаад Хятад үнэхээр уурлаж, Монголтой хийж буй бүх төрлийн гэрээ, хэлэлцээрийг зогсоов, тохирсон бүх айлчлалыг цуцлав. Хятадын Засгийн Газрын олон удаа мэдэгдэл гаргаж, “Глобал таймс” зэрэг нөлөө бүхий хэвлэлд Монголыг шүүмжилсэн мэдээлэл угсран гарав. Ер нь бол АНУ болон Хятадын харьцаа ширүүсч, муудсан үеүдэд Далай ламын айлчлал болдог зүй тогтлыг олон хүн анзаарч байгаагүй юм.
Эдийн засгаа унагаж, царай алдан мөнгө гуйж байхдаа хүртэл тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг Далай ламыг урьдаг байна ш дээ. Удалгүй эзэн нь тодров. Мөнөөх л Ц.Элбэгдорж. УИХ, Засгийн Газар мэдээгүй байхад Ц.Элбэгдорж “өөрөө мэдээд” Далай ламыг урьчихжээ. Ийнхүү ноён Ц.Элбэгдорж өөрийнхөө Засгийн Газрын нуруунд хутга зоов.
Энэ хөгийн адал явдлыг тайлбарлах аргаа Монголын тал огт мэдэхгүй байв. Хятадын тал 4 удаа мэдэгдэл гаргаж байхад Монголын тал ус балгасан мэт дуугай байсны шалтгаан нь ердөө л энэ юм. Биднийг мэдээгүй байхад манай Ерөнхийлөгч өөрөө мэдээд урьчихсан юм гэж хэлж чадсангүй, гэхдээ тун сулхнаар Ц.Элбэгдорж гэж бувтнав.
Ямар зүгээр байлтай нь биш, дарга нар нь “болохгүй” гэж хэлсээр байтал Японд суугаа манай элчин сайдын яамны нэг ажилтан Далай ламд “өөрөө мэдээд” виз олгосон нь “илэрсэн” ба түүнийг ажлаас нь халсан гэх усан тэнэг мэдээлэл тараав. Ийм маанаг тэнэг юманд хятадууд хууртана гэж монголын дарга нар л бодож чадах байх. Хятадуудын уур улам их хүрэв.
Хэн урьсныг нь Далай лам өөрөө хэлсэн бөгөөд тэрээр: “Намайг эх нутагтаа урьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж танаа баярлалаа. Би Азиас зөвхөн Япон, Монгол хоёрт л очиж чаддаг” гэж цохон дурдсан юм.
Хэрэв энх тайван, тогтвортой, эгэл жирийн үед, тодруулбал шашны уламжлалт ёслол гэх мэт уламжлалт зан заншлын үеэр Монголын тал Далай ламыг урьсан бол Хятад уурладгаараа уурлаад, мэдэгдэл гаргадгаараа гаргаад “гайгүй” өнгөрч болох байсан гэж би дүгнэж байна.
Гэтэл АНУ, Хятадын харилцаа ил хүйтэрч, Зүүн болон Зүүн өмнөд Азид нөхцөл байдал эрс хурцадсан эгзэгтэй үед Монголын тал Далай ламыг ямар ч шалтгаангүйгээр, гэв гэнэт урьсан нь Хятадын дургүй, зэвүүцлийг нэгмөсөн хүргэжээ.
Үүний үр дүн юу болов ?! Монгол-Хятад хоёрын хийж байсан бүх төрлийн гэрээ хэлэлцээр зогсов. Хоёр талын бүх албан ёсны айлчлалууд бүрэн зогсов. Бараг л эдийн засгийн хориг арга хэмжээнд хүрэв.
Ямар ч улс гүрэн аль нэг талдаа алдаа гаргасан ч нөгөө талдаа амжилт олохоор бодож гадаад бодлогоо явуулдаг. Тодруулбал, Хятадтай “муудалцсан” ч Баруун талдаа, ОУВС-гийн дэмжлэгийг авч чадсан бол ямар нэг хэмжээгээр ухаалаг гэж хэлж болох нь мэдээж хэрэг.
Ингээд Монгол Улс ОУВС гэсэн ганцхан боломжтой үлдэв. Гэтэл ОУВС манайхыг дэмжих нь байтугай шууд “багалзуурдан” шахаж эхэлжээ. Өөр гарц байхгүй юм чинь, Та нар муусайнууд яадгийм ?!
ОУВС Монголыг “багалзуурддаг” нь яаж байгаа юм ?! Энэ нь бас л Ц.Элбэгдоржийн “ажил” юм. Одоохон тайлбарлая…
Хамаг учир нь ноён Ц.Элбэгдорж АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг “Монголын сонгууль” хэмээн “ойлгосон” ба Монгол Улсыг АНУ-ын сонгуулийн дотоод хэрүүл тэмцэлд татан оруулсанд байгаа юм. Ц.Элбэгдорж АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Хиллари Клинтон баттай ялна гэж тооцоод Дональд Трампын эсрэг суртал нэвтрүүлгийг Монгол Улсад бараг жил гаруй явуулав. Манайхан бүх мэдээллээ CNN-ээс авч Ийгл телевизээс эхлэн бүх ХМХ-ээрээ Д.Трампыг “нар үзүүлэхгүй” балбав. Монголд Америкийн Ардчилсан намын сонгуулийн штаб ажиллаж байгаа мэт Хиллари Клинтоны төлөө галзуутай суртал нэвтрүүлэг хийсэн ба үүнийг удирдан чиглүүлсэн хүн нь Ц.Элбэгдорж.
Гэтэл Трамп ялаад гараад ирэх нь тэр. Одоо Монгол Улс юугаа хийж хуйхаа маажихаа мэдэхээ байв. Ийм явдлыг одоогийн Трампын засаг захиргаа амархан мартана гэж тэнэг хүмүүс л бодох байх. Тэд Монголд жаахан хатуурхаад үзье гэж занажээ. ОУВС-гийн хатуурхал үүнийг хамгийн тод харуулав.
Ингээд Ц.Элбэгдоржийн ойворгон тэнэг зангаас болж Монгол Улс гадаад бодлогын дараалсан алдаа гаргаж, хожмын ихээхэн хор уршигтай нэлээд олон буулт хийв. Энэ нь санаатай ч бай, санаагүй ч бай, “хорлон сүйтгэх” гэсэн ангилалд орох адал балмад явдал мөн. Ноён Ц.Элбэгдоржийн бүх үйлдэл ямар нэг хэмжээгээр Монгол Улсыг заавал хорлож байдаг гэсэн дүгнэлт эндээс гарцаагүй гарна.
ОУВС-гийн Захирлуудын Зөвлөлийн хурал 03 дугаар сарын дундуур хуралдах гэж байснаа хойшлов. ОУВС ямар ч гэсэн Украинд олгох 1 млрд долларын зээлийн траншийг хойшлуулсан байна. Украин, Монгол мэтийн хэдэн дампуу улсын зээлийн асуудлыг хойшлуулаад байгаа бололтой. Одоо 04 дүгээр сард хуралдана гэж байгаа ба үүнийг нь бид хүлээхээс өөр аргагүй юм.
Монгол Улс горьдлого тээхээс өөр юмгүй хөгийн байдалд орсон нь Ц.Элбэгдоржийн “гадаад бодлогын” хорлолын гарцаагүй үр дүн мөн. Гэтэл Монгол медиа корпораци “Ардын үг” хошин жүжиг найруулан тавьж, Ц.Элбэгдоржийн “гадаад бодлогын” бантан хутгасан ажилд боломжит 10 онооноос 8,9 оноо буюу “онц” үнэлгээ өгч Монголын ард түмнийг доромжилж байна. “Ардын үг” хошин жүжгийг Трампын заналт дайсан СNN-ийн мэдлийн “Ийгл телевиз” зохион байгуулж байгаа нь Монголын эмгэнэл юм.
Америкт хаягдсан “ардчилагчид”
1990-ээд оноос АНУ болон Барууныхан Монголын ардчиллыг шууд дэмжиж, үзэл суртал, мөнгө хөрөнгө зэрэг бүх талын тусламж үзүүлэх болсон нь хэн бүхэнд тодорхой.
Хамгийн эхлээд Германы “Конрад Аденаурын сан” Монголд орж ирсэн ба түүний суурин төлөөлөгч Вернер Прол “МАН-ын эсрэг бүлэглэлүүдэд туслах” зорилготойгоо дурссан байдаг. Тэд Монголын ардчилсан удирдагчдыг сургах “Улс төрийн боловсролын Академи” болон судалгааны “Сант марал” санг байгуулав. Удаалаад АНУ-ын санжүүжилттэй “Бүгд найрамдахчуудын хүрээлэн” байгуулагдав. БНХүрээлэн ардчиллын эхний жилүүдэд Монголд 450.000 долларын тусламж үзүүлж, сүүлдээ төлөөлөгчдийн газраа нээсэн юм. Мөн энэ үед АНУ-ын Тагнуулын газраас санхүүждэг “Азийн сан” Монголд суурьшив. Эдгээр байгууллагууд МАН-ын эсрэг намуудад туслах, шинэ намууд байгуулах, илгээлт явуулах, зохион байгуулалтын үндэс, кампанит ажлын зохицуулалт, харилцаа холбоо хөгжүүлэх асуудлаар сургалт зохион байгуулж байв. Эндээс “Сонгогчдын боловсролын төв” гэгчийг байгуулав.
Гадаадын эдгээр байгууллагууд хамгийн эхэлж Монголын ТББ, нэн ялангуяа эмэгтэйчүүд, хүүхдийн асуудлыг өндөрт тавьж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх болов. Улс орныг сүйрүүлэх гэвэл эхлээд эмэгтэйчүүдийг нь “галзууруулах” ёстой байдаг аж.
Эдгээр сургалт ихээхэн үр дүнтэй байлаа. Барууны сургалтад хамрагдсан улс төрчийн 22 хувь нь 1996 оны УИХ-д сонгогдсоноор үүнийг нотолж болно.
Үүнийг удаалаад гадны шинэ шашныг нэвтрүүлэв. Хамгийн анхных нь 1992 онд орж ирсэн Мормоны шашин байв. Англи хэл заах, барууны сургалтад хамруулах амлалт гаднын шашны гол зэвсэг байлаа. Монголын Христэд итгэгч анхны шүтлэгтний 80 хувь нь эмэгтэйчүүд байсан нь монгол эмэгтэйчүүдийн “хувирамтгай” занг тод харуулдаг. Удалгүй Христийн байгууллагын салбар болсон “Ийгл” телевизийг нээж Христийн шашныг нээлттэй сурталчлах болов. Монголын гааль дээр нэг удаа 10.000 библи, шашны агуулгатай 600 видео хуурцаг хураагдаж байсан нь энэ бүх ажлын асар их цар хүрээг илтгэдэг. Дараа нь Английн “Хүүхдийг ивээн сан” ДАНИДА манайд орж ирэв. Түүнийг залгаад шашны “Дэлхийн зөн” байгууллага орж ирэв. Хэдэн жилийн дараа Ж.Соросын сан “Нээлттэй нийгэм” хүрээлэн байгуулагдав.
Гаднын эдгээр байгууллагууд англи хэл сургах, иргэний боловсролыг дээшлүүлэх, барууны их дээд сургуульд суралцах тэтгэмж, бүх сургуулиудын хөтөлбөрийг шинэчлэх, эрүүл мэндийн янз бүрийн санаачлага гаргах нэртэй янз бүрийн төслийг хэрэгжүүлжээ.
Энэ бүгд нийлээд Монголд нийгмийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх улс төрийн тусламж дэмжлэг болсон юм.
1996 оны сонгуульд ялсан тухайн үеийн МҮАН-ын дарга халзан Д.Ганболд “Бүгд Найрамдахчуудын олон улсын хүрээлэнгийн тасралтгүй дэмжлэг нь 1996 оны сонгуульд Монголын парламентыг хяналтандаа авах боломжийг бидэнд олгов”, мөн Ардчилсан Холбоо эвслийн дарга Ц.Элбэгдорж “Бидний энэхүү ялалт нь БНОУХ-ийн их ялалт мөн” гэж бахархан дүгнэж байв.
1996 онд УИХ-ын сонгуульд ялагчдын 36 хувь нь Азийн сангаас санхүүжилт авч байжээ. Тун удалгүй ОУВС-гийн төлөөлөгч Төрийн Ордонд байрлан ажиллах болов. Энэ бол дэндүү даварсан хэрэг боловч Барууны болон АНУ-ын илт дэмжлэгийн нэг гол илэрхийлэл байсан юм.
Энэ мэтчилэн Монголын ардчилагчид Барууны, түүний дотор АНУ-ын шууд дэмжлэгийг олон жил авчээ. АНУ Монголын ардчиллыг бүх талаар дэмжиж, түүнийг үлгэр жишээ болгож дэлхий дахинд сурталчилж байв. Ингээд жишээ авъя:
1990.08.02. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бейкер: “Монгол бол ардчилалд орсон Азийн анхны коммунист орон”.
1998.05.02. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга М. Олбрайт: “Монголд АНУ-аас улс төр, эдийн засгийн туслалцаа үзүүлж, АНУ-ын Конгресс дэмжиж өнөөдрийг хүртэл үзүүлж ирсэн эдийн засгийн тусламжаа цаашид үргэлжлүүлэх болно”. “Та бүхэн бидний тусламж дэмжлэгт найдаж итгэж болно”
Улмаар М.Олбрайт ГХЯ-д Монголыг магтаж, дэмжсэн лекц уншив.
2005.11.22. Жорж Буш: “Америк орон танай “гуравдахь хөрш” гэгддэгээрээ бахархдаг”, “Монгол Улс коммунизмаас эрх чөлөөт нийгэм рүү шилжиж 15-хан жилийн дотор эрчимтэй ардчилагдаж, эдийн засгаа нээлттэй болголоо. Бүс нутагтаа болон дэлхий дахинд танай орон амжилтын үлгэр дууриал болж байна…Та бүхний тэвчээр зоригоор америкчууд бахархдаг юм…Төв Азийн цээжинд чөлөөт нийгэм байгуулж байгаа та нартай Америкийн ард түмэн хамт байгааг хэлэхээр би ирлээ.” Ингээд АНУ-ын Мянганы сорилтын сан хөтөлбөрийг эхлүүлэв.
2012.07.09. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Хиллари Клинтон: “Хэрэв та ардчиллын үйл хэрэг хэрхэн явагдаж байгааг, мөн иргэдийнхээ банкны дансыг зузаатгах тухай биш, харин тэднийгээ яаж өөд нь татах тухай санаа зовниж байдаг удирдагчдын хийж буй хөгжил дэвшлийг харахыг хүсч байвал Монголд ирцгээ”
2014.09.26. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Билл Клинтон: “Би одоо хүртэл Монголд очиж үзээгүй л байна. Чингис хааны морин төвөргөөнийг сэтгэлдээ төсөөлөн Монголын тал нутгаар морь унан давхих нь миний нэг хүсэл.”
2016.06.05. АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жон Керри: “Монгол бол Орос, Хятад хоёр улсын дунд байрлах ардчиллын баян бүрд”, “Монголын Засгийн газар АНУ-тай байгуулсан ил, тод байдлын гэрээг хэрэгжүүлэх нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл үнэмшил бий болгох чухал ач холбогдолтой”
Эндээс АНУ-ын бүх удирдагчид Монголыг бараг 20 гаруй жилийн турш дэмжиж ирсэн нь илт харагдана. АНУ Монголын ардчиллыг зөвхөн эдийн засаг, санхүүгийн талаар дэмжин туслахаар үл барам Монголыг ардчиллын үлгэр жишээ болгон дэлхий дахинаа харуулахыг чармайж байсан нь тодорхой байна. Энэ тусламж дэмжлэг саяхан болтол хэвээрээ байжээ. Гэтэл сүүлийн хэдхэн жилд Монгол Улс ардчиллын үлгэр жишээ болох нь бүү хэл, ардчиллын замаар явсаар байгаад улс орноо сүйрүүлэхийн сонгодог жишээ болон хувирсан нь хэн бүхэнд тодорхой болов.
АНУ Монголын ардчиллыг дэмжинэ гэдэг нь Монголын АН болон түүний удирдагчдыг дэмжих явдал байлаа. АНУ-ын улс төрийн “анхдагч” ивээл дэмжлэгийг Ц.Элбэгдорж, Р.Гончигдорж, Баабар, “халзан” Д.Ганболд, М.Энхсайхан, П.Цагаан, Ж.Үнэнбат, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт, Р.Амаржаргал, Б.Дэлгэрмаа нарын хэдхэн хүмүүс хүртэж, улмаар Барууныг идэвхитэй сурталчлагчид болон хувирсан юм. Мөн МАН-ын талаас АНУ-ын дэмжлэгийг Н.Багабанди, Н.Энхбаяр, С.Баяр, Сү.Батболд нарын хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр хүртсэн байдаг. Баруун болон АНУ-ын тусламж дэмжлэгийн “хагас далд” бөгөөд нэгэн том суваг нь Солонгос байсан ба манай бүх дарга нар Солонгостой нягт холбоотой байдгийн учир нь энэ.
Иймээс Монголын олон нийт АН болон түүний удирдагчид л АНУ-ын шууд дэмжлэгийг хүртдэг гэсэн “ойлголттой” болсон юм.
Гэтэл Монголын “ардчилсан” гэгдэх удирдагчид Монголд ардчиллыг хөгжүүлэх нь бүү хэл, хувийн шуналдаа идэгдсэн, улс орныг удирдах өчүүхэн ч чадваргүй, Америкийн ардчилсан үзэл санааг өөрийн үлгэр жишээгээр гутаан, бузарлагчид болон хувирчээ. Тэд тусламжийн асар их мөнгийг идэж уун завшигч, оффшор данс эзэмшигч, авилгын үүр уурхай болон хувирсан нь дэлхий дахинаа ил болов. “Америкийн ардчиллын хор хөнөөлийн жишээг үзье гэвэл Монголыг үз.” Монголын энэхүү арчаагүй үхээнц байдал АНУ-ын суурь үзэл суртал, нэр хүндэд үлэмж халгаатай асуудал болон хувирсны улмаас америкчууд “шинэ” дүгнэлт хийжээ.
Сүүлийн ганцхан жилийн дотор Монголын оффшортуудын нууц данс “гэв гэнэт” ил гарав.
АНУ-ын ХМХ-үүдээр Монголын талаарх таагүй мэдээллүүд ар араасаа цуврав.
АНУ-ын дипломат болон бизнесийнхэн Монголын “ардчиллын анхдагчид” итгэл найдвар алдаж, “хүнээ байсан” тухай шууд сануулах болов.
Сонгуулийн “хар машины” нууц код АН-аас МАН руу “ид шидийн” хүчээр шилжиж “Пента америк” гэгдэх Ц.Элбэгдорж, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Ц.Оюунгэрэл, З.Энхболд нарын удирдсан АН сүйрлийн ялагдал хүлээв.
Эдгээр давхцсан, зэрэгцсэн, ар араасаа цуварсан олон үйл явдал ардчиллыг гутаан бузарласан АН-ын “анхдагч удирдагчдаас” АНУ салахын түүс болсныг хөдөлбөргүй харуулж байна.
АНУ-аас 20 гаран жил тасралтгүй авч байсан дэмжлэгээсээ АН-ын “анхдагч удирдагчид” хагацжээ. АН ч гэж дээ, Ц.Элбэгдорж, түүний бүлэглэл цорын ганц гадаад тулгуур, эцсийн найдлагаасаа салжээ. Одоо “ардчиллын анхдагчид”-аас хэн хэн эрх мэдэлтэй үлдсэнийг тоолох гээд үз л дээ. Ганцхан Ц.Элбэгдорж л торойгоод үлджээ. Хэрэв Ц.Элбэгдорж өөрийнхөө АН-ыг задлан бутаргаагүй бол, бусад лидерүүдээ ээлж дараагаар устган сөнөөгөөгүй бол, залгамж залуу үеэ бэлтгэж байсан бол орь ганцаараа үлдэж муугаа үзэхгүй байхсан.
Ямар ч гэсэн Монголын улс төрийн эрх мэдэл “хоёрдугаар үеийнхэн”-д шилжих аварга үйл явц эргэлт буцалтгүй эхэлжээ…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2017 оны 03 дугаар сарын 21.
-
2017 оны 3 сарын 06
...Монголын улс төрийг олон жил баглан хүлж ирсэн “чөтгөрийн тойргийн” сүүлчийн цагираг тасрахад ойрхон болов. МАНАН олигархи бүлэглэлийн зөрчил тэмцэл улам хурц үедээ орж байна. МАНАН бүлэглэлийн анхны дарга Н.Энхбаяр байв...
-
2017 оны 2 сарын 06
Их эргэлзээтэй санагдаж байгаа зүйл бол “Монголын нууц товчоо”-ны зохиогч “феодализм”, “овгийн байгуулал”, тэр ч байтугай, “язгууртан”, “ардчилал” гэх мэт ойлголтуудыг мэдэж байсан гэж үү гэдэгт байна. Харин ч, зохиогч нь 1240 онд өнгөрсөн өдрүүдийн тухай өгүүлэхдээ аль нэг Чингисийнхэнд талархалтай байсан эсэхээ тодорхойлсон гэвэл үнэнд арай ойртож очихсон билээ. Чухамхүү ийм талархалтай эсэхээ зохиогч илэрхийлэхийг эрмэлзсэнээс үнэн байдлыг хохируулсан тал гарсан байж болно....
-
2017 оны 1 сарын 28
...Учир нь алтан зулын оронд металл алт, цалин мөнгө, түүний дотор төрөл бүрийн ашигт малтмал байсан ч ялгаагүй “хөгийн өвчин” тусгадагт асуудлын мөн чанар оршино. Ингээд өмнө нь хэсэг хэсгээр нь орчуулан хүргэж байсан мөнөөх номын нэгэн бүлгээс танилцуулж байна…