Монголын хамгийн нандин, үнэ цэнэтэй хөөрөгний эздийн дунд эмэгтэй хүн байна гэвэл ямар вэ? Дунд нь явах төдий ч бус, шилдэг хөөрөгнийхөө цуглуулгаар тэдгээр “хур” нөхдийн дундаас илэрхий товойж буй сайхь хатагтайг Готовын Алтан гэдэг. “Алтжин”-гийн хэмээх нэрээрээ монголчуудын танил болсон энэ эмэгтэйн үнэт хөөрөгнүүд Монголын шилмэл хөөрөгний жагсаалтад нэг бус нэлээд хэдэн газар бичигддэг бөгөөд энэ үзүүлэлтээрээ тэрбээр, үнэтэй хөөрөг сэлгэж эдэлдэгээрээ алдартай олон чинээлэг эрийн өмнүүр гишгэх бололтой. ШТС, архины үйлдвэр, худалдааны төв унагааж босгож, сольж хольж, зарж авч явдаг л гэж бидний төсөөлдөг энэ эмэгтэй “цаагуураа” Монголын их гаруудтай хөөрөгний сайн муу, үнэ ханш, өгөө аваа хэлэлцэж явдаг, бодсоноос ч том гарын хүүхэн ажээ. Ямар ч байсан Н.Жанцангийн эмхэтгэж гаргасан “Монголын шилдэг хөөрөг” хэмээх үндэсний каталогийг үзэхэд ийм байна.
2009 онд “Адмон” хэвлэлийн газраас гаргасан тэрхүү каталогийг эмхэтгэгч Н.Жанцан нь манай Үндсэн хуулийн цэцийг толгойлж асан, гавъяат хуульч эрхэм мөн. Тэрбээр Монголын эртний эдлэл цуглуулагчдын холбооны ерөнхийлөгч бөгөөд хөөрөг тэргүүтэн хуучин эдлэлийг таньж мэддэг төдийгүй, эдэлж хэрэглэдгээрээ Монголдоо онцгой хүн хэмээгдэн хэдийнээс олны танил болжээ. 100 шахам хөөрөг, цөөн тооны даалинг Монголын шилдэг хэмээн онцлон шигшиж багтаасан түүний каталогт хөөргийг чулуугаар нь ангилан шүр, хаш, пийсүү, гартаам, сүүжин, мана, бусад хэмээн бүлэглээд хоёр, зарим газар хэд хэдэн талаас нь харуулсан фото зураг, эзэмшигчийн нэр алдар, хөөрөгний насыг багцаагаар дурдсан зүүлт хийсэн байна. Монголдоо алдартай эрчүүдийн эдэлдэг тус бүр нэг, хоёр, цөөхөн тохиолдолд гурван хөөрөг орсон энэ каталогт хамгийн олон хөөрөг нь багтсан хүн бол мөнөөхөн Г.Алтан ажээ. Шүр гэсэн эхний хэсэгт Г.Алтангийн, сийлбэртэй хос шүрэн хөөргийг толилуулсан байна. XVIII зууны үеийн энэ хөөрөг цул шүрийг ухаж давхар бумба хэлбэртэй хоёр хөөрөг болгоод навч, жимс тэргүүтнээр гоёж уялдуулсан хэлбэр үзэмж бүхий сонин гайхам хийцтэй эд юм. Мөн энэ хэсэгт үлгэрийн сэдэвтэй нэг, “Хатагтай” хэмээн нэрийдсэн, уг агуулгаа илэрхийлэхүйц зохиомж бүхий асар нарийн өвөрмөц хийцтэй бас нэг шүрэн хөөрөг орсон нь Г.Алтангийнх ажээ. Дараагийн бүлэгт буй түүний бас нэг хөөргийг XVII зууных гэсэн байх бөгөөд энэ нь лавтай бол уг каталогт орсон бараг хамгийн эртний хөөрөг Г.Алтангийнх болох юм. Хүний хэл хэлбэртэй, үзүүртэй суурь бүхий шар цагаан хаш холилдсон эл хөөрөгний хийц мөн л хүний хараа эрхгүй булаам ажээ. Тэрбумтан хатагтайд пийсүү хөөрөг бас байна аа. Зоосон тамгатай, эртний дүрсэн сийлбэртэй энэ хөөргийг хэн ч харсан “Аргагүй л хуучны эд юм аа!” хэмээн уулга алдмаар. Тэгээд ч тэр биз, XVII зууных гэсэн байна. Чулуу чулуундаа эрхэмд тооцогддог чүнчигноров буюу гарьдын бөөлжсөн эрдэнэ хэмээн монголчуудын эртнээс хэлэлцэж ирсэн байгалийн сонин тогтоцыг эр хүний сүлд чулуу буюу эр хүнд ээлтэй, байгаа газар нь могой ойртдоггүй, өвчин зовлонгоос хамгаалж, муу зүйлийг зайлуулах увидастай гэдэг. Эр хүнд ээлтэй олон сонин өнгө үзэмж бүхий арав гаруй чүнчигноров хөөргөн дунд нэгэн хар чүнчигноров хөөрөг өнгөлж харагдана. Г.Алтан хатагтайн энэ хөөрөг алтан судалтай ажээ. Хоёр гурван өнгөтэй, элгэн, вааран, болор, чулуун, тариан түрүү тогтоцтой гэх мэт олон ховор чүнчигноров хөөрөг энд байна. Сүүжин хөөрөгний бүлэг эхлэхэд мөнөөхөн Г.Алтангийн, дотортой тунгалаг сүүжин хөөрөг тэргүүлжээ. Их биеийнхээ бараг талтай тэнцмээр өндөр шүрэн толгойтой энэ хөөрөгний ар өвөр бие нь тунгалаг тул дотор буй тамхи, халбаганы хамтаар гаднаасаа нэвт харагдах аж. Манын бүлэгт буй Г.Алтангийн удаах хөөрөг мөн л сонин хийцтэй. Хоёр өнгөтэй манан хөөрөг бөгөөд уг чулууных нь хэсэгхэн газарт холилдсон огт өөр бараан өнгийн тогтоцыг, урласан инжаан нь янзалж бухын дүрс болгосон нь өвөрмөц юм. Энэ хөөрөг XVIII зууны үеийнх гэнэ. Мөн зэсээр хийсэн эх бие дээр шүр, пийсүү шигтгэж, зэсээр угалз ороосон ховорхон хийцтэй хөөрөг буйг Г.Алтангийнх гэжээ. Энэ мэтээр тоочвол каталогт орсон түүний хөөрөг 10 гарах бөгөөд нэр бүхий 50-иад хүний 100 шахам шилдэг хөөрөг дунд ганц түүний цуглуулсан хөөрөг ийнхүү жин дарж байна.
Эмхэтгэгчийн эд гэдгийнхээ хувьд тэр үү, аргагүй шилдэгт тоологддогтоо болов уу, гавъяат хуульчийн нэлээд хэдэн хөөрөг каталогт багтжээ. Гэхдээ Г.Алтангийн олон хөөргийг гүйцэж даанч чадсангүй. Н.Жанцангийн, Цэрэндүг бурхан болон морин сийлбэртэй их гарын шүрэн, луу сийлбэртэй их гарын хаш, дотортой утаат сүүжин, гартаам оруулгатай их гарын халтар мана, дөрвөн морин сийлбэртэй, хоёр өнгөтэй манан ийм таван хөөрөг энд орсон байна. Хөөрөгний цуглуулгаараа алдартай УИХ-ын гишүүн О.Чулуунбатын сийлбэртэй шүрэн тэргүүтэн гурав, аварган гишүүн Б.Бат-Эрдэнийн хоёр сайхан эд каталогт багтсан бол “халзан” хэмээх Да.Ганболд болор тэргүүтэн дөрвөн ч хөөргөөрөө тэдний өмнүүр гишгэжээ. С.Баярын хэмээх тодотголтой хоёр ч хуучны хөөрөг байх бөгөөд эзэн нь экс ерөнхий сайд байж тун мэдэх юм. Мөн Х.Баянмөнх, М.Энхболд, Ж.Бямбадорж, Б.Цэрэнбалтав, Х.Наранхүү нараас гадна олны таних Монгол улсын алдарт уяач Дамбын Хишигжаргал, “Мон-Уран”-ы хэмээх Б.Наранхүү нар энд “цоллуулжээ”. Бурхан болсон Ш.Отгонбилэг, Ж.Наранцацралт, Г.Пунцагбалжир нараас хөвгүүдэд нь уламжилж ирсэн хөөргүүд О.Содбилэг, Н.Соёмбо, П.Энхмөнх нарын эздийнхээ нэрээр каталогт багтсан байна. Г.Алтангаас гадна УИХ-ын гишүүн асан Д.Туяа, улсын заан Д.Амгаагийн гэргий Ц.Цэвэлмаа нарын таван ч эмэгтэйн хөөрөг Монголын шилдэгт багтдаг ажээ. Харин нэр нь төдийлөн олны танил бус Дангаагийн Ганбат гэдэг хүн энд олон хөөрөг “тоолуулжээ”. Гурван өнгөтэй халтар мана, улаан луу сийлбэртэй дотортой мана (лууны нүд нь хөдөлдөг), галаар тургиж буй лууны дүрс бүхий байгалийн хээтэй их гарын халтар мана, хоёр талдаа гүйдэлтэй гартаам, ёроолдоо эртний хятад бичээстэй хаш, тамгатай шүрэн зэрэг даруй зургаан хөөрөг энэ каталогийг сайхан чимжээ. Гэхдээ Г.Алтангийн олон хөөргийг гүйцэж даанч...
Б.Бат-Амгалан
Сийлбэртэй хос шүрэн
“Хатагтай” шүрэн
Шар цагаан хаш хөөрөг
Монголын хамгийн нандин, үнэ цэнэтэй хөөрөгний эздийн дунд эмэгтэй хүн байна гэвэл ямар вэ? Дунд нь явах төдий ч бус, шилдэг хөөрөгнийхөө цуглуулгаар тэдгээр “хур” нөхдийн дундаас илэрхий товойж буй сайхь хатагтайг Готовын Алтан гэдэг. “Алтжин”-гийн хэмээх нэрээрээ монголчуудын танил болсон энэ эмэгтэйн үнэт хөөрөгнүүд Монголын шилмэл хөөрөгний жагсаалтад нэг бус нэлээд хэдэн газар бичигддэг бөгөөд энэ үзүүлэлтээрээ тэрбээр, үнэтэй хөөрөг сэлгэж эдэлдэгээрээ алдартай олон чинээлэг эрийн өмнүүр гишгэх бололтой. ШТС, архины үйлдвэр, худалдааны төв унагааж босгож, сольж хольж, зарж авч явдаг л гэж бидний төсөөлдөг энэ эмэгтэй “цаагуураа” Монголын их гаруудтай хөөрөгний сайн муу, үнэ ханш, өгөө аваа хэлэлцэж явдаг, бодсоноос ч том гарын хүүхэн ажээ. Ямар ч байсан Н.Жанцангийн эмхэтгэж гаргасан “Монголын шилдэг хөөрөг” хэмээх үндэсний каталогийг үзэхэд ийм байна.
2009 онд “Адмон” хэвлэлийн газраас гаргасан тэрхүү каталогийг эмхэтгэгч Н.Жанцан нь манай Үндсэн хуулийн цэцийг толгойлж асан, гавъяат хуульч эрхэм мөн. Тэрбээр Монголын эртний эдлэл цуглуулагчдын холбооны ерөнхийлөгч бөгөөд хөөрөг тэргүүтэн хуучин эдлэлийг таньж мэддэг төдийгүй, эдэлж хэрэглэдгээрээ Монголдоо онцгой хүн хэмээгдэн хэдийнээс олны танил болжээ. 100 шахам хөөрөг, цөөн тооны даалинг Монголын шилдэг хэмээн онцлон шигшиж багтаасан түүний каталогт хөөргийг чулуугаар нь ангилан шүр, хаш, пийсүү, гартаам, сүүжин, мана, бусад хэмээн бүлэглээд хоёр, зарим газар хэд хэдэн талаас нь харуулсан фото зураг, эзэмшигчийн нэр алдар, хөөрөгний насыг багцаагаар дурдсан зүүлт хийсэн байна. Монголдоо алдартай эрчүүдийн эдэлдэг тус бүр нэг, хоёр, цөөхөн тохиолдолд гурван хөөрөг орсон энэ каталогт хамгийн олон хөөрөг нь багтсан хүн бол мөнөөхөн Г.Алтан ажээ. Шүр гэсэн эхний хэсэгт Г.Алтангийн, сийлбэртэй хос шүрэн хөөргийг толилуулсан байна. XVIII зууны үеийн энэ хөөрөг цул шүрийг ухаж давхар бумба хэлбэртэй хоёр хөөрөг болгоод навч, жимс тэргүүтнээр гоёж уялдуулсан хэлбэр үзэмж бүхий сонин гайхам хийцтэй эд юм. Мөн энэ хэсэгт үлгэрийн сэдэвтэй нэг, “Хатагтай” хэмээн нэрийдсэн, уг агуулгаа илэрхийлэхүйц зохиомж бүхий асар нарийн өвөрмөц хийцтэй бас нэг шүрэн хөөрөг орсон нь Г.Алтангийнх ажээ. Дараагийн бүлэгт буй түүний бас нэг хөөргийг XVII зууных гэсэн байх бөгөөд энэ нь лавтай бол уг каталогт орсон бараг хамгийн эртний хөөрөг Г.Алтангийнх болох юм. Хүний хэл хэлбэртэй, үзүүртэй суурь бүхий шар цагаан хаш холилдсон эл хөөрөгний хийц мөн л хүний хараа эрхгүй булаам ажээ. Тэрбумтан хатагтайд пийсүү хөөрөг бас байна аа. Зоосон тамгатай, эртний дүрсэн сийлбэртэй энэ хөөргийг хэн ч харсан “Аргагүй л хуучны эд юм аа!” хэмээн уулга алдмаар. Тэгээд ч тэр биз, XVII зууных гэсэн байна. Чулуу чулуундаа эрхэмд тооцогддог чүнчигноров буюу гарьдын бөөлжсөн эрдэнэ хэмээн монголчуудын эртнээс хэлэлцэж ирсэн байгалийн сонин тогтоцыг эр хүний сүлд чулуу буюу эр хүнд ээлтэй, байгаа газар нь могой ойртдоггүй, өвчин зовлонгоос хамгаалж, муу зүйлийг зайлуулах увидастай гэдэг. Эр хүнд ээлтэй олон сонин өнгө үзэмж бүхий арав гаруй чүнчигноров хөөргөн дунд нэгэн хар чүнчигноров хөөрөг өнгөлж харагдана. Г.Алтан хатагтайн энэ хөөрөг алтан судалтай ажээ. Хоёр гурван өнгөтэй, элгэн, вааран, болор, чулуун, тариан түрүү тогтоцтой гэх мэт олон ховор чүнчигноров хөөрөг энд байна. Сүүжин хөөрөгний бүлэг эхлэхэд мөнөөхөн Г.Алтангийн, дотортой тунгалаг сүүжин хөөрөг тэргүүлжээ. Их биеийнхээ бараг талтай тэнцмээр өндөр шүрэн толгойтой энэ хөөрөгний ар өвөр бие нь тунгалаг тул дотор буй тамхи, халбаганы хамтаар гаднаасаа нэвт харагдах аж. Манын бүлэгт буй Г.Алтангийн удаах хөөрөг мөн л сонин хийцтэй. Хоёр өнгөтэй манан хөөрөг бөгөөд уг чулууных нь хэсэгхэн газарт холилдсон огт өөр бараан өнгийн тогтоцыг, урласан инжаан нь янзалж бухын дүрс болгосон нь өвөрмөц юм. Энэ хөөрөг XVIII зууны үеийнх гэнэ. Мөн зэсээр хийсэн эх бие дээр шүр, пийсүү шигтгэж, зэсээр угалз ороосон ховорхон хийцтэй хөөрөг буйг Г.Алтангийнх гэжээ. Энэ мэтээр тоочвол каталогт орсон түүний хөөрөг 10 гарах бөгөөд нэр бүхий 50-иад хүний 100 шахам шилдэг хөөрөг дунд ганц түүний цуглуулсан хөөрөг ийнхүү жин дарж байна.
Эмхэтгэгчийн эд гэдгийнхээ хувьд тэр үү, аргагүй шилдэгт тоологддогтоо болов уу, гавъяат хуульчийн нэлээд хэдэн хөөрөг каталогт багтжээ. Гэхдээ Г.Алтангийн олон хөөргийг гүйцэж даанч чадсангүй. Н.Жанцангийн, Цэрэндүг бурхан болон морин сийлбэртэй их гарын шүрэн, луу сийлбэртэй их гарын хаш, дотортой утаат сүүжин, гартаам оруулгатай их гарын халтар мана, дөрвөн морин сийлбэртэй, хоёр өнгөтэй манан ийм таван хөөрөг энд орсон байна. Хөөрөгний цуглуулгаараа алдартай УИХ-ын гишүүн О.Чулуунбатын сийлбэртэй шүрэн тэргүүтэн гурав, аварган гишүүн Б.Бат-Эрдэнийн хоёр сайхан эд каталогт багтсан бол “халзан” хэмээх Да.Ганболд болор тэргүүтэн дөрвөн ч хөөргөөрөө тэдний өмнүүр гишгэжээ. С.Баярын хэмээх тодотголтой хоёр ч хуучны хөөрөг байх бөгөөд эзэн нь экс ерөнхий сайд байж тун мэдэх юм. Мөн Х.Баянмөнх, М.Энхболд, Ж.Бямбадорж, Б.Цэрэнбалтав, Х.Наранхүү нараас гадна олны таних Монгол улсын алдарт уяач Дамбын Хишигжаргал, “Мон-Уран”-ы хэмээх Б.Наранхүү нар энд “цоллуулжээ”. Бурхан болсон Ш.Отгонбилэг, Ж.Наранцацралт, Г.Пунцагбалжир нараас хөвгүүдэд нь уламжилж ирсэн хөөргүүд О.Содбилэг, Н.Соёмбо, П.Энхмөнх нарын эздийнхээ нэрээр каталогт багтсан байна. Г.Алтангаас гадна УИХ-ын гишүүн асан Д.Туяа, улсын заан Д.Амгаагийн гэргий Ц.Цэвэлмаа нарын таван ч эмэгтэйн хөөрөг Монголын шилдэгт багтдаг ажээ. Харин нэр нь төдийлөн олны танил бус Дангаагийн Ганбат гэдэг хүн энд олон хөөрөг “тоолуулжээ”. Гурван өнгөтэй халтар мана, улаан луу сийлбэртэй дотортой мана (лууны нүд нь хөдөлдөг), галаар тургиж буй лууны дүрс бүхий байгалийн хээтэй их гарын халтар мана, хоёр талдаа гүйдэлтэй гартаам, ёроолдоо эртний хятад бичээстэй хаш, тамгатай шүрэн зэрэг даруй зургаан хөөрөг энэ каталогийг сайхан чимжээ. Гэхдээ Г.Алтангийн олон хөөргийг гүйцэж даанч...
Б.Бат-Амгалан
Сийлбэртэй хос шүрэн
“Хатагтай” шүрэн
Шар цагаан хаш хөөрөг
