Тэр жил ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж МУИС-ийн дугуй танхимд лекц уншихаар орж ирэв. Эдийн засгийн ч бил үү, эрх чөлөөний ч бил үү, ямар ч л гэсэн нэг л их хүчтэй хямралын салхинд цохиулан хүч тэнхээгээ алдсан оюутнуудын нүдэнд нь оч гэрэлтүүлж, босч алга таштал нь хэдэн үг хэлсэнсэн. Тэрээр “Дэлхийн №1 сургууль бол Харвард, харин Монголын №1 нь МУИС. Тэгэхээр та бүхэн бол Монголын Харвардын оюутнууд юм аа. Сайн байцгаана уу? Харвардынхаан!” гэж тэнд цугласан оюутнуудын цөсийг хөөргөж билээ.

   Үнэхээр л Монголын хамгийн баялаг түүхтэй ууган сургууль бол МУИС. Тэртээ 1942 оноос хойш саяханыг хүртэл өсөн дэвжиж, өргөжиж хөгжсөөр ирсэн. Одоо харин хөгжлийн гэхээсээ илүү хөсрийн зам руу төр засагтайгаа, Төмөр-Очиртойгоо хөл нийлүүлэн өнхрөн өвгөрөх гээд байна уу даа.

   Аль ч нийгэмд, аль ч улс орон одоо миний хэлэх гэж байгаа шиг ийм хачин “refresh” хийж байгаагүй. Хэлэхэд баяртай бус байгаа ч МУИС маань төгсөлтийн  шалгалтгүй болоод зогсохгүй судлах хичээлийнх нь кредит цаг нь (эсэргүүцлийн жагсаалын эзэн) хүрч байвал диплом бичих эсэх нь оюутны өөрийнх нь хүсэл, тачаалын хэрэг юм гэнэ. Дэлхийн хэмжээний сургуулиудийг эрэмбээр нь жагсаатал Монголын “Харвард” маань 116-д толгойгоороо тоглож, тоосноосоо бусгаж яваа харагдана. Тэгээд одоо бүр шалгалтгүй төгсгөдөг сургууль болсоноор хэд рүү орж, юугаараа тоглох нь ойлгомжтой.

   Одоо төгсөлтийн шалгалтгүй болж байгаа юм чинь цаашлаад элсэлтийн шалгалтгүй болох юм байна. Улсдаа №1 МУИС маань төгсөх шалгалтгүй болчихоор дараагийн №1,  №2, №3  сургуулиуд нь даган баясаж, үнэлж цэгнэх шалгуур босгогүй болж олон улсад онигоо болох нь. Ингэснээр эрдэмтэн, судлаачдын олон жил ярьж байгаа чанаргүй боловсон хүчин, боловсролын доройтол буурах биш, нэмэгдэх биш үржигдэх болно. Арай  ерөнхий сайд С.Батболд энэ жил боловсролын салбарт шинэчлэл /реформ/ хийнэ гээд байсан нь энэ юм биш биз. Ё.Отгонбаяр сайд ерөнхий боловсролын хүрээнд Кембрижийн стандартыг нэвтрүүлэх луглагар том төсөл хэрэгжүүлж байгаа бол ерөнхий сайд маань дээд боловсролын хүрээнд “Шалгалтгүй” стандартыг нэвтрүүлж байгаа нь нөгөө том реформ нь юм байх даа.  Уул нь аливаа асуудлын нарийн ширийнийг мэдэж л баймаар юм. МУИС маань 13 мянган оюутантай, жилд гурван мянга орчим оюутан төгсөхөөс хоёр  мянга гаруй нь босго шалгуур дээгүүр арайхийн харайж, бусад нь “элэгдүүлэн” унадаг. Манай хойд хөршийн Москвагийн их сургууль гэхэд шалгалтгүй болох байтугай бүр энэ онд зургаан жилийн сургалттай болно гэж байх юм. Гэтэл манайх...

   Жишээлбэл, бакалаврын зэрэг шалгалтгүй бас диплом бичилгүй хүртсэн эрхэм, дээд боловсролтой оюутан та гадаадад магистраар сурна гэж бодож байвал ёстой л нөгөө “горьдсоны гарз, голионы баас” гэгч нь болох байлгүй. Аль ч улс оронд шалгалт өгөөгүй, диплом бичээгүй төгссөн гэвэл мэл гайхаж, цэл хөхрөх биз. Монгол орон нийслэлдээ 160 мянган оюутантай гэсэн тоогоороо дэлхийд “Гран при” авсан. Тэдний 13 мянга нь МУИС-д суралцагсад. Хоёрт агуу Нэгдсэн улс  оржээ.

   Монголын биш АНУ-ын Харвардын их сургуулийг авч үзье. Аль хичээлийн шинэ жил эхлэнгүүт бүх шалгалтын хуваарийг гаргаж, багш оюутнууддаа зарладаг. Мөн шалгалтыг маш хатуу хяналттай гурван цагийн турш авдаг бөгөөд ямар ч хүндэтгэх шалтгаантай байсан шалгалт өгөөгүй л бол төгсөхгүй. Харин Монголын “Харвард”-ын хувьд шалгалт авахаас хоёр долоо хоногийн өмнө зарлаж, ум хумгүй болсон болоогүй авч, оюутнуудын дүнг хооронд нь хольж сольж бантан хутгадаг. Одоо бүр зарлах ч шаардлагагүй болж байх шиг байна.

   Саяхан болсон унасан хичээлийн кредит цагийн мөнгө өндөр байна гэсэн голлох шалтагтай эгдүүтэй эсэргүүцлийн жагсаал ч дахин болохгүй. Яагаад гэвэл унана гэж хэзээ ч байхгүй.

   Манайх шиг оюутнууддаа ийм сонин хэлбэрээр халамж тавьдаг улс орон гариг ертөнц дээр хаа ч байхгүй. Эхлээд сар бүр 21, 70 мянга, дараа нь сургалтын төлбөрийн талыг, тэгээд он гараад сар бүр “Май шоуд!” гэж 70 мянга, адаг сүүлдээ “Хөөрхийс, Монголын баялаг, ирээдүйн эзэд, оюутнууд минь шалгалтандаа унаад, кредитийн мөнгө төлж чаддаггүй юм чинь зовоогоод яахав, шалгалтгүй болгоё” ч гэх шиг. Үүний гайгаар дуртай нь “хандив” өргөж МУИС-ийн босгоор бүжиглэн орж, жүжиглэн төгсөнө шүү дээ.

   “Ээ гялай шалгалтгүй болж, ашгүй минь диплом бичих хэрэггүй болж, сарын “аваанз” буух дөхөж байна, бүгдийг нь нийлүүлж байгаад зад найрлая  гэж ярих оюутнууд хэд байх бол. Энд л жинхэнэ үндэсний аюулгүй байдал гэдэг нь хөндөгдөх биз. Дараа нь нөгөө л нэг улиг болсон арилж өгдөггүй архидалт, гэр бүл салалт, ажилгүйдэл цэцэглэн хөгжинө. Ийм үед хэн ч билээ нэг ухаантны хэлсэнчлэн “Гахай давраад гадаадад гарахгүй, нохой давраад ном уншихгүй” гэдэгчлэн юу ч хийж чадахгүй, худлаа дороо дэвхэрсэн, эх орны хишиг, ээж аавын тэтгэвэр, групп, тэтгэмжийн мөнгөө хоног тоолон хүлээсэн хог шаар болно. Болно биш ээ, болгох гэж байна. Реформын ирээдүйг харсан багахан зөгнөл энэ. Монгол хүн амны билэгээс ашдын билэг гэдэг. Муу ёр байгаа даа.

   Тэр жил ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж МУИС-ийн дугуй танхимд лекц уншихаар орж ирэв. Эдийн засгийн ч бил үү, эрх чөлөөний ч бил үү, ямар ч л гэсэн нэг л их хүчтэй хямралын салхинд цохиулан хүч тэнхээгээ алдсан оюутнуудын нүдэнд нь оч гэрэлтүүлж, босч алга таштал нь хэдэн үг хэлсэнсэн. Тэрээр “Дэлхийн №1 сургууль бол Харвард, харин Монголын №1 нь МУИС. Тэгэхээр та бүхэн бол Монголын Харвардын оюутнууд юм аа. Сайн байцгаана уу? Харвардынхаан!” гэж тэнд цугласан оюутнуудын цөсийг хөөргөж билээ.

   Үнэхээр л Монголын хамгийн баялаг түүхтэй ууган сургууль бол МУИС. Тэртээ 1942 оноос хойш саяханыг хүртэл өсөн дэвжиж, өргөжиж хөгжсөөр ирсэн. Одоо харин хөгжлийн гэхээсээ илүү хөсрийн зам руу төр засагтайгаа, Төмөр-Очиртойгоо хөл нийлүүлэн өнхрөн өвгөрөх гээд байна уу даа.

   Аль ч нийгэмд, аль ч улс орон одоо миний хэлэх гэж байгаа шиг ийм хачин “refresh” хийж байгаагүй. Хэлэхэд баяртай бус байгаа ч МУИС маань төгсөлтийн  шалгалтгүй болоод зогсохгүй судлах хичээлийнх нь кредит цаг нь (эсэргүүцлийн жагсаалын эзэн) хүрч байвал диплом бичих эсэх нь оюутны өөрийнх нь хүсэл, тачаалын хэрэг юм гэнэ. Дэлхийн хэмжээний сургуулиудийг эрэмбээр нь жагсаатал Монголын “Харвард” маань 116-д толгойгоороо тоглож, тоосноосоо бусгаж яваа харагдана. Тэгээд одоо бүр шалгалтгүй төгсгөдөг сургууль болсоноор хэд рүү орж, юугаараа тоглох нь ойлгомжтой.

   Одоо төгсөлтийн шалгалтгүй болж байгаа юм чинь цаашлаад элсэлтийн шалгалтгүй болох юм байна. Улсдаа №1 МУИС маань төгсөх шалгалтгүй болчихоор дараагийн №1,  №2, №3  сургуулиуд нь даган баясаж, үнэлж цэгнэх шалгуур босгогүй болж олон улсад онигоо болох нь. Ингэснээр эрдэмтэн, судлаачдын олон жил ярьж байгаа чанаргүй боловсон хүчин, боловсролын доройтол буурах биш, нэмэгдэх биш үржигдэх болно. Арай  ерөнхий сайд С.Батболд энэ жил боловсролын салбарт шинэчлэл /реформ/ хийнэ гээд байсан нь энэ юм биш биз. Ё.Отгонбаяр сайд ерөнхий боловсролын хүрээнд Кембрижийн стандартыг нэвтрүүлэх луглагар том төсөл хэрэгжүүлж байгаа бол ерөнхий сайд маань дээд боловсролын хүрээнд “Шалгалтгүй” стандартыг нэвтрүүлж байгаа нь нөгөө том реформ нь юм байх даа.  Уул нь аливаа асуудлын нарийн ширийнийг мэдэж л баймаар юм. МУИС маань 13 мянган оюутантай, жилд гурван мянга орчим оюутан төгсөхөөс хоёр  мянга гаруй нь босго шалгуур дээгүүр арайхийн харайж, бусад нь “элэгдүүлэн” унадаг. Манай хойд хөршийн Москвагийн их сургууль гэхэд шалгалтгүй болох байтугай бүр энэ онд зургаан жилийн сургалттай болно гэж байх юм. Гэтэл манайх...

   Жишээлбэл, бакалаврын зэрэг шалгалтгүй бас диплом бичилгүй хүртсэн эрхэм, дээд боловсролтой оюутан та гадаадад магистраар сурна гэж бодож байвал ёстой л нөгөө “горьдсоны гарз, голионы баас” гэгч нь болох байлгүй. Аль ч улс оронд шалгалт өгөөгүй, диплом бичээгүй төгссөн гэвэл мэл гайхаж, цэл хөхрөх биз. Монгол орон нийслэлдээ 160 мянган оюутантай гэсэн тоогоороо дэлхийд “Гран при” авсан. Тэдний 13 мянга нь МУИС-д суралцагсад. Хоёрт агуу Нэгдсэн улс  оржээ.

   Монголын биш АНУ-ын Харвардын их сургуулийг авч үзье. Аль хичээлийн шинэ жил эхлэнгүүт бүх шалгалтын хуваарийг гаргаж, багш оюутнууддаа зарладаг. Мөн шалгалтыг маш хатуу хяналттай гурван цагийн турш авдаг бөгөөд ямар ч хүндэтгэх шалтгаантай байсан шалгалт өгөөгүй л бол төгсөхгүй. Харин Монголын “Харвард”-ын хувьд шалгалт авахаас хоёр долоо хоногийн өмнө зарлаж, ум хумгүй болсон болоогүй авч, оюутнуудын дүнг хооронд нь хольж сольж бантан хутгадаг. Одоо бүр зарлах ч шаардлагагүй болж байх шиг байна.

   Саяхан болсон унасан хичээлийн кредит цагийн мөнгө өндөр байна гэсэн голлох шалтагтай эгдүүтэй эсэргүүцлийн жагсаал ч дахин болохгүй. Яагаад гэвэл унана гэж хэзээ ч байхгүй.

   Манайх шиг оюутнууддаа ийм сонин хэлбэрээр халамж тавьдаг улс орон гариг ертөнц дээр хаа ч байхгүй. Эхлээд сар бүр 21, 70 мянга, дараа нь сургалтын төлбөрийн талыг, тэгээд он гараад сар бүр “Май шоуд!” гэж 70 мянга, адаг сүүлдээ “Хөөрхийс, Монголын баялаг, ирээдүйн эзэд, оюутнууд минь шалгалтандаа унаад, кредитийн мөнгө төлж чаддаггүй юм чинь зовоогоод яахав, шалгалтгүй болгоё” ч гэх шиг. Үүний гайгаар дуртай нь “хандив” өргөж МУИС-ийн босгоор бүжиглэн орж, жүжиглэн төгсөнө шүү дээ.

   “Ээ гялай шалгалтгүй болж, ашгүй минь диплом бичих хэрэггүй болж, сарын “аваанз” буух дөхөж байна, бүгдийг нь нийлүүлж байгаад зад найрлая  гэж ярих оюутнууд хэд байх бол. Энд л жинхэнэ үндэсний аюулгүй байдал гэдэг нь хөндөгдөх биз. Дараа нь нөгөө л нэг улиг болсон арилж өгдөггүй архидалт, гэр бүл салалт, ажилгүйдэл цэцэглэн хөгжинө. Ийм үед хэн ч билээ нэг ухаантны хэлсэнчлэн “Гахай давраад гадаадад гарахгүй, нохой давраад ном уншихгүй” гэдэгчлэн юу ч хийж чадахгүй, худлаа дороо дэвхэрсэн, эх орны хишиг, ээж аавын тэтгэвэр, групп, тэтгэмжийн мөнгөө хоног тоолон хүлээсэн хог шаар болно. Болно биш ээ, болгох гэж байна. Реформын ирээдүйг харсан багахан зөгнөл энэ. Монгол хүн амны билэгээс ашдын билэг гэдэг. Муу ёр байгаа даа.