“Бэлэн мөнгө, хувь, банкны өр барагдуулах зэргийг амлахыг хориглосон заалт Сонгуулийн хуульд оруулна. Би ийм санал гаргасан” гэж Сангийн сайд С.Баярцогт мэдэгдээд байгаа билээ. Сайдын гаргасан саналаар сонгуулийн хуульд ийм заалт орж болно. Сонгогдогсдыг хамгаалсан дээрх хуулийн заалтыг сонгогчид шууд хүлээж авах нь юу л бол. Үнэнийг хэлэхэд бараг хүлээн авахгүй дээ. Амлалт гэдэг бол тухайн нэр дэвшигчийн халаасыг тэмтрэх гэсэн үйлдэл огт биш. Харин эх орны байгалийн баялагаас иргэдэд хүртээх өөр ойлголт. Амлахгүй гэж амлаад байгаа тэдгээр төрийн түшээд байгалийн баялгийг бий болгоход хуруугаа байтугай нүдээ ч хөдөлгөөгүй. Ийм болохоор тэндээс олох орлогыг бусдад өгнө гэж амлахгүй юм бол өөр юу амлах болж байна.
Монгол орон үнэхээр байгалийн баялаг буюу үүцээ задалж байгаа цаг үед төр барих гэж байгаа эрхэмүүд түүнийг хэрхэн яаж хуваарилахаа ил тодоор амлаж гарч ирэхгүй гэдэг худлаа. Түүнийгээ хуульчилж арьсаа хамгаалах санаа агуулдаг нь бусдыг болгоомжлоход хүргэнэ. Сонгогчид болгоомжлоод эхэлбэл сонгогдохын тулд амлахгүй гэж байгаа тэр эрхэмүүд сонгогдоно гэж горьдох хэрэггүй болно доо гээд хэлчихэд эртдэхгүй гэж олон хүн ярьж байна.
Амлалтын тухай аваад үзье. Амлахгүй гэж байгаа нь худлаа. Бүгд амладаг. Тухайлбал төрийн албан хаагчийн цалинг хоёр, гурав дахин нэмнэ гэж ирээд сонгууль бүхэнд намууд амлаж ирсэн уламжлалтай. Гэтэл өнөөдрийн рахиттай хүүхдийн толгой шиг болчихсон төрийн албанд 164 мянган хүн ажилладаг. Цалин нэмэх сонгуулийн амлалтыг тэд хүртэж, үлдсэн иргэд нь хоосон хоцордог байсан л даа. Энэ бол тэгш бус амлалт. Төрийн албан хаагчийн цалингаас өргөн хүрээний амлалтыг УИХ-ын 2004 оны ээлжит сонгуулиар “Эх орон-Ардчилал” эвсэл буюу Ардчилсан нам хүүхэд бүрт 10 мянган төгрөг олгоно гэснээр эхэлсэн. Энэхүү амлалтын автор нь УИХ-ын гишүүн Л. Гүндалай. Түүнийг дээрх санааг гаргахад бүх хүн дургүйцэж байсан. Улсын төсөвт ийм боломж байхгүй гэж ирээд л өөрсдийг том эдийн засагч гээд бодчихсон нөхдүүд телевизийн суваг бүхнээр тухайн үед бурж эхэлсэн билээ. Хүний өөрийнгүй амныхаа зоргоор цагаан хөөсөө сахруулж байгаад ярьж гарсан. Тухайн үед санааг нь дэмжихгүй байсан Ардчилсан намын “цэцэн туулай”-нуудад Л.Гүндалай ”Амлахгүй байж болно. Гэхдээ ардчилсан хүчин мөнхөд ялагдах болно” гэж хэлээд амыг нь хаасан гэдэг. Сонгуульд ялахын тулд түүний санааг бүгд хүлээн зөвшөөрч амласан байдаг. Амлаад гараад ирсэний дараа төрд гарч ирсэн эрхэмүүд олж өгөх үүрэг хүлээсэн. Энэ үүднээс авч үзвэл амлалт гэдэг нь төрж гарч ирсэн эрхэмүүдийг үүрэгжүүлдэг сайн талтай. Амлаагүй бол Ардчилсан нам тухайн үед парламентад 35 суудал авахгүй байсан шүү дээ. Ийм суудал авч чадсаны үр дүнд парламентад ямар ч нам дангаараа олонхи болж чадалгүй, их эвслийн Засгийн газар байгуулагдаж хүүхэдэд мөнгө өгч эхэлсэн билээ. Дараа дараагийн сонгуулийн амлалт амласан намдаа үр дүнгээ өгсөн байна. Магадгүй тэрхүү амлалт байгаагүй бол стратегийн ордыг эргэлтэд оруулж эхлэх төрийн бодлого байхгүй байх магадлал дэндүү өндөр. Нөөц ихтэй ордуудыг эргэлтэд оруулж эхлээд байгаа энэ үед амлахгүйгээр төрийн эрх барина, УИХ-ын гишүүн болно гэж зүтгэвэл иргэд хүлээж авахгүй болов уу. Хүлээж авах боломж ч байхгүй. Тэндээс олох тэр их орлогыг иргэдэд хэрхэн яаж, ямар хэмжээгээр олгох вэ гэдгийг тоо хэмжээгээр нь ил тод зарлахгүй бол баялаг, түүнийг хуваарилах багт багтсан цөөн хүний өмч болоод дуусна. Ийм боломжийг хуулиар далайлгаж цөөнх нь олж авна гэж үзэж байгаа бол олсоноосоо илүүг эргүүлээд алдах болно. Хууль гаргаад иргэдийг өмчтэй болгож болдог. Хууль гаргаад дээрэм хийж болдог. Бас дээр нь арьсаа хамгаалж болно. Харин амлахгүйгээр сонгогдохгүй гэдгийг дахин гишүүн болох санаатай төрийн түшээд марталгүй ойлгож аваасай.
Г.Эрдэнэбат
“Бэлэн мөнгө, хувь, банкны өр барагдуулах зэргийг амлахыг хориглосон заалт Сонгуулийн хуульд оруулна. Би ийм санал гаргасан” гэж Сангийн сайд С.Баярцогт мэдэгдээд байгаа билээ. Сайдын гаргасан саналаар сонгуулийн хуульд ийм заалт орж болно. Сонгогдогсдыг хамгаалсан дээрх хуулийн заалтыг сонгогчид шууд хүлээж авах нь юу л бол. Үнэнийг хэлэхэд бараг хүлээн авахгүй дээ. Амлалт гэдэг бол тухайн нэр дэвшигчийн халаасыг тэмтрэх гэсэн үйлдэл огт биш. Харин эх орны байгалийн баялагаас иргэдэд хүртээх өөр ойлголт. Амлахгүй гэж амлаад байгаа тэдгээр төрийн түшээд байгалийн баялгийг бий болгоход хуруугаа байтугай нүдээ ч хөдөлгөөгүй. Ийм болохоор тэндээс олох орлогыг бусдад өгнө гэж амлахгүй юм бол өөр юу амлах болж байна.
Монгол орон үнэхээр байгалийн баялаг буюу үүцээ задалж байгаа цаг үед төр барих гэж байгаа эрхэмүүд түүнийг хэрхэн яаж хуваарилахаа ил тодоор амлаж гарч ирэхгүй гэдэг худлаа. Түүнийгээ хуульчилж арьсаа хамгаалах санаа агуулдаг нь бусдыг болгоомжлоход хүргэнэ. Сонгогчид болгоомжлоод эхэлбэл сонгогдохын тулд амлахгүй гэж байгаа тэр эрхэмүүд сонгогдоно гэж горьдох хэрэггүй болно доо гээд хэлчихэд эртдэхгүй гэж олон хүн ярьж байна.
Амлалтын тухай аваад үзье. Амлахгүй гэж байгаа нь худлаа. Бүгд амладаг. Тухайлбал төрийн албан хаагчийн цалинг хоёр, гурав дахин нэмнэ гэж ирээд сонгууль бүхэнд намууд амлаж ирсэн уламжлалтай. Гэтэл өнөөдрийн рахиттай хүүхдийн толгой шиг болчихсон төрийн албанд 164 мянган хүн ажилладаг. Цалин нэмэх сонгуулийн амлалтыг тэд хүртэж, үлдсэн иргэд нь хоосон хоцордог байсан л даа. Энэ бол тэгш бус амлалт. Төрийн албан хаагчийн цалингаас өргөн хүрээний амлалтыг УИХ-ын 2004 оны ээлжит сонгуулиар “Эх орон-Ардчилал” эвсэл буюу Ардчилсан нам хүүхэд бүрт 10 мянган төгрөг олгоно гэснээр эхэлсэн. Энэхүү амлалтын автор нь УИХ-ын гишүүн Л. Гүндалай. Түүнийг дээрх санааг гаргахад бүх хүн дургүйцэж байсан. Улсын төсөвт ийм боломж байхгүй гэж ирээд л өөрсдийг том эдийн засагч гээд бодчихсон нөхдүүд телевизийн суваг бүхнээр тухайн үед бурж эхэлсэн билээ. Хүний өөрийнгүй амныхаа зоргоор цагаан хөөсөө сахруулж байгаад ярьж гарсан. Тухайн үед санааг нь дэмжихгүй байсан Ардчилсан намын “цэцэн туулай”-нуудад Л.Гүндалай ”Амлахгүй байж болно. Гэхдээ ардчилсан хүчин мөнхөд ялагдах болно” гэж хэлээд амыг нь хаасан гэдэг. Сонгуульд ялахын тулд түүний санааг бүгд хүлээн зөвшөөрч амласан байдаг. Амлаад гараад ирсэний дараа төрд гарч ирсэн эрхэмүүд олж өгөх үүрэг хүлээсэн. Энэ үүднээс авч үзвэл амлалт гэдэг нь төрж гарч ирсэн эрхэмүүдийг үүрэгжүүлдэг сайн талтай. Амлаагүй бол Ардчилсан нам тухайн үед парламентад 35 суудал авахгүй байсан шүү дээ. Ийм суудал авч чадсаны үр дүнд парламентад ямар ч нам дангаараа олонхи болж чадалгүй, их эвслийн Засгийн газар байгуулагдаж хүүхэдэд мөнгө өгч эхэлсэн билээ. Дараа дараагийн сонгуулийн амлалт амласан намдаа үр дүнгээ өгсөн байна. Магадгүй тэрхүү амлалт байгаагүй бол стратегийн ордыг эргэлтэд оруулж эхлэх төрийн бодлого байхгүй байх магадлал дэндүү өндөр. Нөөц ихтэй ордуудыг эргэлтэд оруулж эхлээд байгаа энэ үед амлахгүйгээр төрийн эрх барина, УИХ-ын гишүүн болно гэж зүтгэвэл иргэд хүлээж авахгүй болов уу. Хүлээж авах боломж ч байхгүй. Тэндээс олох тэр их орлогыг иргэдэд хэрхэн яаж, ямар хэмжээгээр олгох вэ гэдгийг тоо хэмжээгээр нь ил тод зарлахгүй бол баялаг, түүнийг хуваарилах багт багтсан цөөн хүний өмч болоод дуусна. Ийм боломжийг хуулиар далайлгаж цөөнх нь олж авна гэж үзэж байгаа бол олсоноосоо илүүг эргүүлээд алдах болно. Хууль гаргаад иргэдийг өмчтэй болгож болдог. Хууль гаргаад дээрэм хийж болдог. Бас дээр нь арьсаа хамгаалж болно. Харин амлахгүйгээр сонгогдохгүй гэдгийг дахин гишүүн болох санаатай төрийн түшээд марталгүй ойлгож аваасай.
Г.Эрдэнэбат
