Парламентын түүхэнд 57 дугаар тогтоол хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн Оюутолгой ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээг баталсны 10 жилийн ой тохиож байна. Тодруулбал, 2009 оны долдугаар сарын 16-нд УИХ-аас 57 дугаар тогтоолыг баталж, тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баярын Засгийн газарт Оюутолгой ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн хувьцааны төрийн эзэмшлийн доод хэмжээг 34 хувиар тогтоохоос эхлээд хэд хэдэн үүргийг өгч байв. Гэвч цаг хугацааны дэнс гэдэг өөрөө жигтэй бас тохуутай юм.

57 дугаар тогтоолыг баталсны 10 жилийн ойтой зэрэгцэн нэгэн таагүй мэдээ монголчуудыг угтав. Тэр нь хөрөнгө оруулагч Рио Тинтогийн мэдэгдэл. Энэ тухай мэдээлэл “Financial Times” сэтгүүлд нийтлэгджээ. Нийтлэлд бичсэнээр Рио Тинто компани Оюутолгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил хөрсний хүнд нөхцөл байдалтай тулгарсны улмаас төслийн ашиглалтад орох хугацааг хойшлуулж, дахин төлөвлөлт боловсруулах шаардлагатай болсон гэж үзжээ. Үүнээс үүдэж анхны тооцоогоор Оюутолгойн гүний уурхайг 2022 оны тавдугаар сард ашиглалтад оруулах байсан бол 2023 оны зургадугаар сар хүртэл хойшлох нөхцөл байдал үүссэн байна. Хөрсний хүнд нөхцөл байдлаас шалтгаалан  бүтээн байгуулалт үргэлжлэх хугацаа 16-30 сараар сунгагдахаар байгаа аж.

Хамгийн гайхширал төрүүлэм нь Оюутолгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж, хугацаандаа дуусгах зорилгоор хөрөнгө оруулагчдаас босгосон нийт 5.3 тэрбум ам.долларын зардал 1.2-1.9 тэрбум ам.доллараар нэмэгдэх бодит эрсдэл үүссэнийг дурдсан байна.

Нэг үгээр, Оюутолгойн 34 хувийг эзэмшиж байгаагийн хувьд 5.3+1.9 нийт 7.2 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгийг Монголын Засгийн газар төлнө гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэх тусам Монголын талын төлөх өр, хүүгийн хамт нэмэгдэх хэрэг. Тиймээс л алдарт 57 дугаар тогтоол гэж нэрийдээд байгаа юм. Угтаа бол Монголын тал заавал ямар нэгэн хувь эзэмшихгүйгээр роялти, бусад татвараа аваад суух боломж бидэнд байсан уу гэвэл байжээ. Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдлээ гэж бухимдаж, эгдүүцэхгүй, талцаж маргахгүй ч байж. Гэвч хамаг учир УИХ-ын 57 дугаар тогтоолд байсныг тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр “Жаран хоног, Жараны бутархай” номондоо тодорхой дурджээ.

Тэрбээр “Хувьцааны 34 хувь гэдэг заалт бол Оюутолгойн гэрээний хамгийн онцгүй, эмзэг цэг нь байсан. Одоо ч хэвээрээ. Энэ асуудлаар хүний, өөрийн талтай мөн ч их маргасан. Мөн ч их тайлбарлаж аргадсан даа. УИХ-ын гишүүдэд би “Нэг ч төгрөг заралгүй роялти, бусад татвараа татаад сууя. Ямар нэгэн хувь, хувьцаа авна гэхгүйгээр, төслөөс олох нийт ашгийн 50 илүү хувийг нь авна гэж хатуу тохиръё, тийм бололцоо байна. Айлын хувьцааны 34 хувийг авч яах юм. Зээл юм чинь хүү байна. Тэр нь хуримтлагдсаар авах ашгаас маань мэрнэ.

Тэгээд ч уул уурхайн бизнес бол бөөн эрсдэл. Өрөөлийн байгуулсан компанийн хувьцааны гуравны нэгийг заавал авах, зардал гаргахад нь заавал оролцох, өөрсдөө эрсдэл заавал хүлээх ямар хэрэг байгаа юм” гэж яаж ч ярьж ухуулаад, уурлаж бухимдаад ч чадаагүй. Чадах ёстой байсан ч би чадаагүй. Энэ бол миний буруу. Би уг нь тухайн цагтаа нэг сонинд бичсэнчлэн, “шуундаа бяртай, шуудгандаа адтай”, нөлөө бүхий Ерөнхий сайд гэгддэг байлаа. Тийм байлаа гээд ч чадаагүй.

Өөдөөс хэлдэг үг нь “Хууль нь тийм юм. Яах ч аргагүй” гэнэ. “Хуулиа өөрчилж амьдралд нийцүүлье” гэхээр “Хуулиа өөрчлөхийг ард түмэн зөвшөөрөхгүй. Ашигт малтмалын хуульд нийцүүлэн гаргасан УИХ-ын тогтоолын дагуу хөрөнгө оруулагч компанийн хувьцааны дор хаяж 34 хувийг Монголын тал авах ёстой гэсэн шийдвэр УИХ-аас гарсан. Түүнийг Засгийн газар биелүүлэх үүрэгтэй. Биелүүлэхгүй бол Засгийн газар огцорно. Тэгээд ч нийгмээс маш их эсэргүүцэлтэй  байна” гэдэг байлаа” гэжээ.

Эндээс Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг одоогийнхоос нь илүү ашигтай байдлаар хийх боломж Монголын талд байгаагүй биш байсныг харж болно. Гагцхүү УИХ-аас 57 дугаар тогтоол гээчийг баталж, түүгээрээ дамжуулан төрийн эзэмшлийн доод хэмжээг 34 хувиар тогтоох, анхны хөрөнгө оруулалтыг нөхсөний дараа 50-иас доошгүй хувь хүргэж нэмэгдүүлэхийг тухайн үеийн Засгийн газарт үүрэг болгосонд гол учиг байсан бололтой.

Хууль тогтоох дээд байгууллагаас гаргасан шийдвэрийг гүйцэтгэх засаглал нь дагаж мөрдөх, биелүүлэх нь зүйн хэрэг. Нэгэнт УИХ-ын тогтоол гарчихсан, хуульдаа “34 хүртэлх” хувийг эзэмшинэ гээд заачихсан болохоор түүнийг нь л дагана. УИХ-ын тогтоолоос зөрвөл Засгийн газар огцорно, холбогдох албан тушаалтнууд нь хууль зөрчвөл “аавын хаалга” татна. Ийм л нэгэн эргэлзээ, тээнэгэлзэл дундуур Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулсан бололтой.

Баяр наадмын үеэр баталсныг нь байя гэхэд тухайн үед Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Н.Энхбаяр уг тогтоолд яагаад хориг тавиагүй вэ гэдэг нь бас нэгэн асуулт.

Байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна гэдэг нь үнэн үү гэвэл үнэн. Үндсэн хуулийн энэ заалтыг сонгуулийн тугаа болгож ялалт байгуулсан нэгэн ч байна. Хамгийн гол нь УИХ-ын 57 дугаар тогтоолын дагуу Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулснаас хойш 10 жил, таван Засгийн газрын нүүрийг үзэж, Монголын талын байр суурь тэр хэрээрээ хувьсан өөрчлөгдсөнийг эс тооцвол бид өнөөх л 34 хувьтайгаа суурин дээрээ хий эргэсээр л. 34, 50 хувь гэж улстөржихгүйгээр өнгөрсөн хугацаанд зүгээр л роялти, бусад татвараа аваад сууцгаасан бол өнөөдрийнх шиг нөхцөл байдал гарахгүй байсныг үгүйсгэхгүй.  

Эцэст нь хэлэхэд Оюутолгойн гэрээг гардан гүйцэтгэсэн гэх тодотголтой С.Баярыг Ерөнхий сайд байхад түүний хуулийн зөвлөхөөр Б.Чимид агсан ажиллаж байсан гэдэг. Тэрбээр “Төрийн эзэмшлийн гэх энэ 34 хувь чинь л гай чирнэ дээ. Гэхдээ УИХ-ын шийдвэр биелүүлэхгүй гэлтэй биш. Тогтоосон тэр хүрээнд нь гэрээгээ байгуулахаас өөр яах вэ.

Чиний хэлснээр, яваандаа л учрыг нь олох арга сүвэгчлэх хэрэгтэй. Түүнчлэн гэрээ байгуулчихлаа, бүх юм боллоо гээд санаа амрах хэрэггүй. Гэрээгээр холбогдсон хоёр тал бол гэр бүл болсон хостой адил.

Нэг гэрт орсон хоёр шиг элгэмсэг, ойр дотно харилцаатай байхгүй бол хардлага байнга төрнө. Харилцаа сэвтэх, эвгүйтэх цагт харилцан буулт хийж явахгүй бол хагарч салахдаа хүрч мэднэ. Тэгээд хамтдаа жаргаж чадахгүй бол тус тусдаа зовно доо” хэмээн хэлснийг энд зориуд тодотгоё. Буурьтай, суурьтай хүний ханатай, ортой л үг.

Хаа хамаагүй хийрхэж, хөрсөн дээрээ хий эргэхээс илүүтэй хоёр тал ширээний ард сууж, аль аль талдаа ашигтай байдлаар ам хэлээ ололцох нь л өнөөдөртөө чухал.

С.Гандөл