Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахтай холбогдуулан МҮОНРТ-ийн ээс даваа, лхагва, баасан гарагуудад хуульч, судлаач олон нийтийн байр суурийг хүргэж байгаа билээ. Энэ сарын 5-ны өдрийн дугаарт Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг боловсруулах УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороон дарга, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийн ажлын хэсгийн гишүүн Х.Нямбаатар, УИХ-ын ажлын дэд хэсгийн гишүүн, хуульч О.Мөнхсайхан, Үндсэн хууль судлаач Л.Төр-Од, “Бүх ард түмний хуралдаан” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Б.Цэрэндорж, нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч Г.Хонгор, нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч Б.Дэмбэрэл, “Өргөө Монгол” хөдөлгөөний тэргүүн, эдийн засагч Т.Баярхүү, “Монголын эмэгтэйчүүдийн үндэсний нам”-ын дарга н.Саранцэцэг нар оролцлоо. Ингээд тус хэлэлцүүлгийг Ж.Алтангэрэл сэтгүүлч хөтлөн явуулсныг тоймлон хүргэе.
Сэтгүүлч: Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг УИХ-ын зарим нэр бүхий гишүүд санаачлан өргөн мэдүүлсэн. Мөн Ерөнхийлөгчийн зүгээс зарим санал хүргүүлсэн. Энэ хүрээнд парламентын хяналтын чиг үүргийн боловсронгуй болгох асуудал хөндөгдөж байна. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан төслөөр УИХ Хянан шалгах түр хороо байгуулах боломжийг бүрдүүлэх асуудал хөндөгдсөн. Энэ зохицуулалтыг зайлшгүй хийх шаардлага байна уу?
О.Мөнхсайхан: Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа нэг чухал зорилго бол нийгэм, эдийн засгийн асуудлыг шийдвэрлэж чадах бодлогын хэрэгжүүлдэг тогтвортой Засгийн газар буюу төрийг бэхжүүлэх явдал юм. Энэ нь өмнөх УИХ-ын үед өргөн баригдаж байсан 2015 оны нэг гол үзэл баримтлал. Энэ үзэл санааг 2019 оны зургадугаар сарын 6-ны өдөр өргөн баригдсан төсөлд тусгахын зэрэгцээ гүйцэтгэх эрх мэдлийг бэхжүүлж, хариуцлагатай болгож эргээд парламентын тавих хяналтыг чухал зорилго болгон тавьж байна. Үүний нэг нь Хянан шалгах түр хороо юм. Уг хороо нь парламентаас гүйцэтгэх эрх мэдэлд тавих цөөнхийн хяналт гэж ойлгож болно. Ардчилсан парламенттай улс орнуудад Хянан шалгах түр хороог байгуулдаг. УИХ-ын гишүүдийн өргөн баригдсан төсөлд УИХ-ын гишүүдийн 19-оос доошгүй нь санаачилбал цөнхийн төлөөллийг оролцуулж энэ хороог байгуулах гэж байгаа юм. Гол зорилго нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа Засгийн газар түүний харьяа байгууллага хуулийг хэр сахиж байна, нийтийн ашиг сонирхлыг зөрчиж байгаа эсэх зэрэг бодитой мэдээллийг гаргах юм. Учир нь эрх барьж байгаа олонхийн байгуулсан Засгийн газар өөрийнхөө үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээллийг нийтэд ил гаргадаггүй. Үүнийг нь УИХ-ын гишүүд авч чаддаггүй. Тиймээс 19 гишүүний санаачилсан уг хороо тодорхой мэдээлэл, баримтыг гаргуулах, хууль сануулж тайлбар авах бүрэн эрхтэй ажиллана. Ингэснээр нийтийн ашиг сонирхлыг зөрчсөн тухайлбал, Эрдэнэтийн 49 хувь зэрэг олны анхаарал татсан асуудлыг бодитой өгөх юм. Нөгөөтэйгүүр, гүйцэтгэх эрх мэдэл, шүүх эрх мэдлийн дотоод асуудалд орж урвуулан ашиглагдахаас сэргийлэхийн тулд тодорхой хүрээ хязгаарыг зааж өгнө. Өөрөөр хэлбэл, хорооны үйл ажиллагаа нь мөрдөн байцаах, шүүхийн үйл ажиллагаа руу орохгүй. Мөн шүүхэд үүрэг хүлээлгэхгүй гэдэг хязгаар тодорхой заагдсан.
Л.Төр-Од: Бүх асуудлыг зохицуулна гэвэл нэмэлт, өөрчлөлт хийж барагдахгүй. Харин Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар биш үндсэн үзлийнх дагуу боловсруулсан органик буюу салбар хуулиудаар зохицуулах боломжтой гэж үзэж байна.
Б.Цэрэндорж: Монгол Улс хууль тогтоомжтой улс гэж хэлэхэд хэцүү. Аль нэг улсын хуулийг авчраад тохируулах гэж байгаа нь харамсалтай. Бид Их засагаас эхлээд тохируулаад авчхаар өөрдсийн гэсэн хуультай байсан ард түмэн. Бид нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин соёл иргэншил рүү шилжих үеийг хүртэл бодлогогүй хийсэн.
Х.Нямбаатар: Түр хороо ямар чиг үүргээр байгуулагдах нь органик хуулиудаар зохицуулагдах байх. Үндсэн хуульд заасан парламентын өөрийн дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол үндсэн хуулийг байгууллагаар нь хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ нь цаашид парламент ёсны төлөвшлийг боловсронгуй болгох боломжтой. Цаашид төрийн бусад албан тушаалтнуудыг үүрэг, хариуцлага, өөрөөсөө батлагдан гарсан хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих механизм, хөшүүргийг бий болгохыг зорьж байна.
Сэтгүүлч: АН-ын зөвлөлийн хувьд байр сууриа албан ёсоор илэрхийлсэн. Тухайлбал, гишүүнийг эгүүлэн татахтай холбоотой механизмыг илүү тодорхой болгож тусгах шаардлагатай гэдэг байр сууриа илэрхийлсэн. Энэ асуудлыг зайлшгүй Үндсэн хуулийн түвшинд авч үзэж, зохицуулах шаардлага бий юу?
Б.Дэмбэрэл: УИХ-ын гишүүнд хариуцлага тооцох нь зөв. Үндсэн ажил нь хууль батлах, санаачлах, хэрэгжилт нь хангалтгүй хууль зэрэг асуудлыг гаргах үүрэгтэй. Гэхдээ хэн дуртай нь УИХ-ыг тараадаг болчихвол яах вэ. УИХ-ын гишүүн өөрөө дархлаатай, эрх мэдэлтэй, төрийн хамгаалалтад байж байж хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой. УИХ-ын гишүүдийн тоо нэмэгдэх, нийт гишүүдэд олгогдох эрх мэдлийг тооцож үзэх ёстой. 76 хүнд нөлөөлөх эсвэл 108 хүнд нөлөөлөх нөлөөлөл ямар зөрүүтэй байх билээ. Үүнийг сайн бодох хэрэгтэй.
Т.Баярхүү: Үндсэн хуульд гар хүрэх хоёр заалт нь бий. Үүний нэг нь ард түмнээсээ асууж байж хүрэх. Би тэр хувилбарыг олон удаа хэлсэнх. Дордуулсан долоон заалт гэж ярьж байна. Энэ бол дордуулсан биш дутуудуулчихсан юм. Ард түмнээс асуухгүй байж Д.Лүндээжанцан гишүүн 2010 оны хуулийг барьчхаад, энэ нь өөрөө бурхны зарлиг мэт бодоод байна.
Н.Саранцэцэг: Монголын нийгэм төрийн хямралд орчихсон. 60 тэрбум, ЖДҮ гэсэн аймшгийн төрөөр удирдуулсан нөхцөлд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх эрх зүйн чадамжгүй. Хөгжлийн бодлогоо төлөвлөж чадахгүй байж энэ өөрчлөлтийг хийх нь гутамшиг.
Сэтгүүлч: Шүүгчийн томилгооны өнөөгийн зарчмыг өөрчлөх асуудлыг хөндөж байна. Ерөнхийлөгчийн хувьд томилгооны зарчим хэвээр байх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Шүүгчийн томилгооны асуудлыг Үндсэн хуулийн түвшинд авч үзэх шаардлагагүй гэж үзэж байна уу?
О.Мөнхсайхан: Шүүхийн хараат бус байдал хангалттай биш байгаа нь маш олон судалгаагаар гарсан байдаг. Ялангуяа жирийн иргэдийн маргааныг хоорондын маргаан гэхээс илүү улс төрийн томоохон асуудал хөндсөн эсвэл эдийн засгийн томоохон үр дагавартай маргаанд шүүх хараат бус ажиллаж чадахгүй байна гэсэн эргэлзээтэй үр дүн гаргасан. Тухайлбал, дэлхийн өрсөлдөх чадварын индексийн шүүхийн хараат бус хэсэг ийм дүгнэлт хийсэн. Харин иргэдээс олон удаагийн авсан санал асуулгаар шүүхийг хараат бус шударга болгооч, хуулийг тэгш үйлчилдэг болгооч гэсэн зүйлийг 90 гаруй хувь нь тавьж байна лээ. Сүүлийн 20 орчим жил Ерөнхийлөгчид маш их эрх мэдлийг хуулиар олгосон. Тухайлбал, 1993 оны Үндсэн хуульд байхгүй байхад бүх Ерөнхий шүүгчийг Ерөнхийлөгч томилдог болсон. 2002 оноос хойш шүүгчид хариуцлага тооцдог байгууллагыг хариуцдаг болсон. Мөн ШЕЗ-ийн даргыг 2013 оноос сонгодог болсон. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуульд зааснаас бусад эрх мэдэл их байдаг тул үүнийг өөрчлөхгүй бол болохгүй байна. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд энэ асуудлыг шийднэ.
Х.Нямбаатар: Шүүгчийг томилдог байгууллага, батламжилдаг, хариулагад татдаг субъект нь тусдаа байя. Ингэж байж харилцан бие биеэ тэнцвэржүүлнэ. Хяналттай болно. Шүүх хараат бусаар ажиллана. Зарим хүмүүс энэ асуудлыг органик хуулиар зохицуулж болохгүй юм уу гэж байна. Үнэхээр болохгүй байгаа учраас энэ зохицуулалтыг хийх шаардлагатай. Шүүхийн захиргааны байгууллага дөрвөн удаа дөрвөн эзнээ сольсон. Улсын Дээд шүүхийн шүүгчдийн тоог дөрвөн удаа хуулиар өөрчилсөн. Тухайн үеийн Ерөнхийлөгч өөрт таалагдаагүй шүүгчийг цомхотголд оруулахын тулд тоог нь өөрчилдөг. Өнөөдөр шүүхийн завхралд үе үеийн Ерөнхийлөгч нар хамааралтай. Сонгууль дөхөхөөр хэн нэгнийг барьж хориулдаг. Дуусахаар нь сулладаг. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хамгийн гол амин сүнс нь шүүх засаглалыг зөв байгуулах явдал юм.
Б.Лхам
Сэтгэгдэл (7)