Монгол түмний өв их соёлын нэг, сонгодог уламжлал бол уянгат сайхан уртын дуу билээ. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Тэгвэл уламжлалт өв соёлыг хойч үедээ хадгалан үлдээх үйлсэд өөрийн бие сэтгэл, оюун ухааны зориулсан нэгэн гавьяатай хүн нь Монгол Улсын Гавъяат жүжигчин, Зууны Манлай, Алдарт уртын дуучин Жигзавын Дорждагва агсан гэдэгтэй хэн ч маргадаггүй. Ж.Дорждагва нь соёлын өвийг тээгч байсан бөгөөд залгамж үедээ өвлүүлэн үлдээх үйлсийг гүйцэтгэсэн гавьяатай. Өнөө цагийн хөгжмийн урлагийн лидерүүд түүний гараар хүмүүжиж, өдий зэрэгт хүрсэн. Тиймээс орчин цагийн соёл урлаг, уртын дууны их сургуулийн багш, эцэг гэж нэрлэх нь бий.
Энэ эрхэм хүний мэндэлсний 115 жилийн энэ онд тохионо. Монгол Улсын соёл урлагийн түүхэнд мөрөө үлдээж, мөнхөлсөн ХХ зууны манлай, алдарт уртын дууч Ж.Дорждагвын нэрэмжит тэнхим Монгол Улсын Консерваторид нээгдэж байгааг дуулгахад таатай байна. Нэгэн цагийг эзэлсэн уртын дууч, шинэ цагийн урлагийн түүхийн эхний хуудсыг бичилцсэн авьяас билгийн манлайгийн тэнхим үүсгэн байгуулалцаж байсан сургуульд нь ийнхүү бий болж байгаа нь бас нэгэн түүхийн шинэхэн хуудас биз ээ. Эрхэм хүний сургаж хүмүүжүүлсэн шавь нар ч үүнд сэтгэл ханамжтай байгаа нь гарцаагүй. Багшийгаа дурсан ярьж, хэрхэн дуулах урлаг заалгаж байсан үүх түүхээ ч тэд тодхон санадаг.
Хувьсгалын дараа хуварга дээлээ тайлж, эгэл жирийн амьдралд хөл тавьсан цагаасаа урлагт хөл тавьсан гэхэд хилсдэхгүй. Цөөн хэдэн жил Төв түүхий эдийн баазад ноос ялгагч, Улсын хэвлэлийн хороонд үсэг өрөгч, цаас зөөгч хийж байсныг нь эс тооцвол. Их хэлмэгдүүлэлтийн үед хуварга дээлээ тайлаагүй бол уртын дууны өв их соёл яах байсан нь тодорхойгүй. Магадгүй өдгөө түүхээ мартах хэмжээнд ч хүрсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Түүний төрүүлэн гаргасан, зааж сургасан шавь нараас дурдаж тоочвол дандаа л олны танил эрхмүүдийн нэр дурдагдах юм. Өөрөөр хэлбэл, бурхан орноо залраад чамгүй олон жил болсон уртын дууг дэлхий нийтэд таниулсан Зууны манлай уртын дуучин Н.Норовбанзад, Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин, Монголын хөгжмийн театрыг үндэслэгч, хоормейстр, хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав, Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, Г.Хайдав, Ардын жүжигчин, Төрийн хошой соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гээд олон алдартныг өлгийдөн авч бойжуулсан ажээ.
Ж.Дорждагва нь багаасаа л дуулах дуртай, талыг цуурайттал уртын дуугаа уянгалуулдаг байсан гэдгийг үр хойч нь дурсан ярьдаг. Түүхийн үнэт өвийг ирээдүйдээ өвлүүлэхийн тулд чамгүй их хөдөмөрлөсөн гэдэг нь тодорхой. Соци нийгэм рүү шилжих үед эзэн Чингис хааны нэрийг дурссан хүн шоронд ордог байсан цаг. Учир нь, феодалийн дарангуйлагч засаглалыг дурслаа хэмээн буруутгадаг байсан байна. Энэ цагт тэрээр уртын сайхан дуугаа аврахын тулд зарим нэг үгийг нь ч өөрчилж байсныг түүний зээ охин нь ярьсан юм. Тодруулбал, Эртний сайхан гэдэг дуунд их хааны нэр орсныг өөрчилж, дуунаас авсан аж. Хэрэв ийм зүйл хийхгүй бол ардын дайсан болоод зогсохгүй эцэг өвгөдөөс уламжлагдан ирсэн үнэт соёлоо хойчдоо үлдээх боломж хязгаарлагдах байсан болохоор тийнхүү ардын дууны үгэнд өөрчлөлт оруулсан байна. Хожим үүнийгээ хэлж засч залруулахыг шавьдаа хэлсэн гэдэг. Монгол үндэстний сонгодог уламжлал болох уртын дууны уянга тасраагүй нь Ж.Дорждагва агсны гавьяа билээ. Үүнээс гадна уртын дууг ноотлуулж чадсан нь хойч үед үлдэх чухалд гарц болсон. Авьяас билгийн ундраа болсон эрхэм хүн социалист нийгмийн хүнд үед уртын дууг ноотлуулж, хөгжим хэрхэн эгшиглэхийг бий болгуулсан суутан юм. Магадгүй тухайн цаг үед асуудлыг өөр өнцгөөс харж, бага зэрэг өөрчлөлт оруулж байгаагүй бол өнөө цагийн алдартнууд төрөх ч билүү гэсэн бодол толгойд орох.
Үүнээс гадна орчин цагийн урлагийн суурийг тавьж, хөгжилд хувь нэмрээ оруулсан нь түүхнээ бичээтэй үлдсэн. Орчин цагийн хөгжмийн урсгал болох эх суурийг тавьсан “Соёл Эрдэнэ” хамтлагийн түүхэнд гүн хувь нэмэр оруулсан гэдгийг дуулгасан билээ. Тус хамтлаг үүсэн байгуулагдах үед барууны соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх нь гэсэн хандлагаар удирдах дээд түвшинд эсэргүүцсэн байна. Үүнийг сонссон Ж.Дорждагва агсан аливаа зүйл цаг үеэ дагадаг гэх мэт хэдэн үг унагаснаар хамтлаг амьд үлдсэн ажээ. Тэгэхээр дан ганц уламжлалт сонгодог уртын дуу бус орчин үеийн хөгжмийн урсгалд ч үнэтэй хувь нэмэр оруулсан нэгэн юм.
Дуулах урлаг, ноот заалгасан шавь нар нь өдгөө энгүй их ачтай хүнийхээ талаар сайхан дурсамжийг хөврүүлэх нь бий. Хэрхэн шавь орж байсан, юу заасан, юуны төлөө амьдарсан гээд бүхнийг хүүрнэдэг. Тэрээр амьдралынхаа бүхий л цаг хугацааг соёл урлагт зориулсан бөгөөд тэр дундаа уртын дууг хойч үедээ залгамжлуулах, сургахад зориулсан билээ. Ардын жүжигчин, Төрийн хошой соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай багшийнхаа талаар “Дорждагва бол шинэ цагийн Монголын уртын дууны их сугуулийн эцэг нь мөн гэж тодорхойлж болно. Эцэг гэдэг мундаг сайхан дуулдаг хүнийг хэлэхгүй. Эцгийн ажил юу билээ гэвэл. Өрх гэрээ толгойлно, эдийн засгаа босгоно, үр хүүхдээ асарна, өрх гэр барьж өгнө, айл хоттой харьцана, аян жин тээнэ гээд олон ажил бий. Өөрөөр хэлбэл, уртын дууны орчныг бий болгох том мэдлэг, түүнийхээ төлөө тэмцэх тэмцэлтэй хүнийг эцэг гэнэ” гэж хэлсэн. Мэдээж хэрэг Ж.Дорждагва ийм л зүйлийг хийж бүтээхийн төлөө тэмцсэн, чадсан нэгэн билээ.
Ж.Дорждагва нь 200 гаруй уртын дуу дуулдаг байснаас 30 гаруй нь шашны гүн ухааны Шаштир,(шоштир) дуу байжээ. Түүний ой ухаан сайтай, тогтоох чадвар маш өндөрт хөгжсөн хүн байсан гэлцдэг. Тиймдээ ч дууг нэг сонсоод цээжилж, хаана нь хэрхэн нугалаа хийж, өнгө аяс нь өөрчлөгдөж байгааг сурчихдаг байжээ. Магадгүй сүм хийдэд шавилан сууж байсан нь түүнд ийм чадвар суулгасан байхыг үгүйсгэхгүй. Эсвэл байгалиас заяасан авьяас ч байж болно. Зууны манлай уртын дуучийн хувьд зургаан хэв маягаар дуулдаг байсан аж. Тодруулбал, Түшээт ханы хэв маягаар "Хуур магнай", "Асрын өндөр", "Холч морь", Сэцэн ханы хэв маягаар "Дөрвөн цаг", "Хоёр бор", "Уртын сайхан хүрэн", Бараатын хэв маягаар "Түмэн эх", "Эрдэнийн Галибираасан мод", Боржигон хэв маягаар "Сэтэрт шарга", "Цэвцгэр хурдан шарга", "Түмэн эх", "Эртний сайхан", Дарьганга хэв маягаар "Магнай түргэн", Засагт ханы хэв маягаар: "Дуртмал сайхан", "Гишгэтэл сайт", "Үрээ зээрд", "Хүрэнгийн жороо" зэрэг дууг дуулдаг байжээ.
Сэтгэгдэл (1)