УИХ дахь МАН бүлгээс ирэх жилийн сонгуулийг “Монгол Улс-нэг тойрог” тогтолцоогоор явуулах улстөрийн шийдвэр гаргасан. Тэгвэл уг сонгуулийн тогтолцооны талаар Нээлттэй нийгэм форумын Засаглалын хөтөлбөрийн менежер Д.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.
-МАН-аас ирэх жилийн сонгуулийг “Улс-нэг тойрог” тогтолцоогоор явуулах хувилбарыг судалж байгаа тухайгаа илэрхийлсэн. Энэ тогтолцоог та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?
-Үүнийг олон мандаттай, шилжихгүй нэг саналын тогтолцоо гэж ярьдаг. Энэ тогтолцоонд хоёр хувилбар бий. Өөрөөр хэлбэл, нэг намаас олон хүн сонгогдох боломжтой. Шилждэг нэг санал нь намын хамгийн их санал авсан хүмүүс нь сонгогддог. Ингэхдээ тодорхой босго тогтоодог юм. Тухайн босго давсны дараа үлдсэн саналыг намын бусад гишүүнд шилжүүлэх маягаар явагддаг. Түүнчлэн намын хувьд бодлого нь сонгогчдод таалагдаж сонгуульд ялалт байгуулах бололцоо бүрдсэн тохиолдолд тухайн намын лидерүүд биш намаас нэр дэвшүүлж байгаа хүмүүст нийтэд нь итгэл хүлээлгэх байдлаар саналыг шилжүүлж тооцдог хувилбар байдаг. Харин манай улсын яриад байгаа тогтолцоо нь уян хатан биш. Энгийнээр ихэвчлэн намын лидерүүдэд санал өгдөг тогтолцоо юм. Энэ тогтолцоонд популист хүмүүс сонгогдох магадлал өндөр байдгаараа сул талтай.
-Бусад улс ийм тогтолцоо хэрэглэдэг болов уу?
-Цөөн хэдэн улс энэ тогтолцоог хэрэглэж байсан. Гэхдээ улсаараа нэг тойрог биш бүсчилсэн байдлаар хэрэгждэг байсан байна. Энэ тогтолцоо нь Япон улсаас гаралтай бөгөөд тус улсад эзлэгдэж байсан Солонгос, Тайвань зэрэг улс мөн адил хэрэглэж байгаад өөрчилсөн юм билээ. Тайваньд хэрэглэхээ больсон шалтгаан нь манайхны шүүмжлээд байгаа жалга довны үзлийг бүр зохион байгуулалттай болгоод дэвэргээд байсан байгаа юм.
Эдгээр улсад хэрэглэж байх үеийн сул талуудаас харвал намын лидерүүдэд нь санал их очдог байна. Хамгийн гол нь улстөрчдийн хэлж байгаагаар энэ тогтолцоонд шилжиж улсаараа нэг тал болчихвол жалга давын үзэл арилна гэж байна. Гэвч үгүй юм. Бусад улсад ч энэ систем явцгүй болсон учраас халсан байж таарна. Хэрэв жалга довын хэрүүл арилна гэх шалтгаанаар уг тогтолцоог сонгох гэж байгаа бол энэ асуудлыг зайлшгүй эргэн харах ёстой. Энэ бол хувь тэнцүүлсэн биш мажоритар тогтолцоо юм.
-Томсгосон мажоритар тогтолцоо гэж зарим мэргэжилтнүүд ярьж байна. Ингэж ойлгож болох уу?
-Хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо бол сонгогчдын хэдэн хувь нь тэр намыг дэмжиж байна. Тухайн хувьтай нь дүйж очих суудлыг авах ёстой байдаг. Харин одоо хэлэлцэгдэж байгаа тогтолцоогоор тухайн намд очих бүх саналыг олонд танигдсан цөөн хүн авах магадлалтай. Ингэхээр тухайн намын суудлын тоо нь багасаад ирнэ гэсэн үг. Ийм учраас хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо биш.
-Дээр дурдсан улсууд ямар шалтгаанаар уг тогтолцоог халсан юм бэ?
-“Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн”-гийн сонгуулийн системийн мэдээлийн санд нийтэлснээр энэ тогтолцоог хэрэглэдэг хоёр улс л байдаг. Улс нь нэг тойрог болдог хувилбар биш бүсчилсэн байдлаар тухайлбал, Афганистан болон Ванавату арлын улс хэрэглэдэг. Япон зэрэг улс энэ тогтолцоог хэрэглэхээ больсон шалтгаан нь авлигыг цэцэглүүлэхэд хүргэсэн гэж шүүмжилдэг юм. Мөн сонгуулийн зардал өсч, намуудын хоорондын зөрчилдөөн ихэссэн. Фракциуд бие биеэсээ өрсөж, сонгогчдын саналыг авахтай холбогдуулан энэ систем нь бусад сонгуулийн тогтолцооноос 4-18 хувь илүү мөнгө зарцуулдаг нь судалгаагаар гарсан байдаг. Тиймээс уг асуудалд ул суурьтай хандаж, манай улсад тохирох тогтолцоо мөн эсэхийг олон талаас нь харах хэрэгтэй.
-Тэгвэл манай улс сонгуулийг ямар системээр явуулбал тохиромжтой гэж үзэж байна вэ?
-Бид эхлээд сонгуулийн тогтолцооноос юу хүсч байгаа шалгуураа гаргах хэрэгтэй. Учир нь тогтолцоо бүр өөрийн гэсэн онцлогтой. Тохиргоог нь яаж хийхээс шалтгаалан янз бүрийн үр дагавар гарах магадлалтай шүү дээ. Тиймээс хүчтэй ерөнхийлөгч, парламент, засгийн газартай ийм бүрэлдэхүүнд ямар систем тохирох вэ. Тогтвортой засгийн газар. Хүчтэй сөрөг хүчин, цөөнхийн төлөөлөл зэрэг юу хүсч байгаагаа гаргана. Дараа нь яригдаж байгаа хувилбаруудаа гаргаж байгаад аль нь бидний шаардлагыг сайн хангаж чадах вэ гэдгийг хайх ёстой. Мөн улс төрийн намын институцийг хөгжүүлэх асуудалд анхаарах хэрэгтэй.
Б.Лхам
Сэтгэгдэл (7)