"Trinity" нэртэй дэлхийн хамгийн анхны цөмийн зэвсгийн туршилт Нью Мексикогийн цөлд дэлбэрснээс хойш 80 жил өнгөрчээ. Цөмийн бөмбөгийн туршилтын далд өв өнөөг хүртэл бидний эсүүдээс олддог бөгөөд энэ нь эрдэмтдийн анхаарлыг үргэлж татсаар ирсэн. Энэ нь таны шүдэнд байдаг. Таны нүд, тархинд ч бий. Эрдэмтэд үүнийг "bomb spike" гэж нэрлэдэг бөгөөд хагас зуу гаруй жилийн турш уг дэлбэрэлтийн ул мөр хүний биед байсаар байна. Тэгвэл энэ нь бидэнд ямар тустай вэ?
1945 оны долдугаар сарын 16-нд Манхэттэн төслийн эрдэмтэд Нью Мексикод "Trinity test" гэгддэг анхны цөмийн зэвсгийг дэлбэлсэн. 18.6 к-ын хүчтэй дэлбэрэлт нь тэнгэрийг гэрэлтүүлж, галт бөмбөлөг тэнгэрт хөөрөхөд цөл бүхэлдээ шатаж шиг болсон гэдэг. Дараагийн өдрүүдэд салхины дагуух газруудад цагаан ширхэгтэй, тоос шороо шуурав. Тухайн үеийн нууцлалыг хассан тайланд цацраг идэвхт тоосонцор 2700 хавтгай дөрвөлжин миль (6,993 хавтгай дөрвөлжин км) гаруй талбайд тархсан хэмээжээ. Мөн энэ туршилт нь атомын эриний дөнгөж эхлэл байсан юм.
1950-иад онд дэлхий дээр маш олон цөмийн бөмбөг дэлбэрч, агаар мандлын химийн бүтцийг өөрчилсөн бөгөөд тэр цагаас хойш дэлхий дээрх нүүрстөрөгчийн найрлага өөрчлөгджээ. Үнэн хэрэгтээ энэ нь сүүлийн жилүүдэд эрдэмтдэд гайхалтай тустай болох нь батлагдсан. 1963 оны Цөмийн туршилтыг хориглох гэрээнд гарын үсэг зурсан улс орнууд газар доор цөмийн бөмбөг турших үүрэг хүлээхээс өмнө зарим улс олон зуун атомын зэвсгийг задгай агаарт дэлбэлжээ. Эдгээр дэлбэрэлтийн 500 гаруй нь голдуу АНУ, ОХУ-ын хийсэн дэлбэрэлтүүд байжээ.
Эдгээр туршилтууд нь цацраг идэвхт бодисыг хол газар тарааж, хүн, зэрлэг ан амьтдад хор хөнөөл учруулж, бүхэл бүтэн бүс нутгийг хүн амьдрах боломжгүй болгосон нь баттай нотлогдсон. Шуудхан хэлэхэд энэ нь байгалийн азоттой урвалд орж шинэ изотопууд, ялангуяа "нүүрстөрөгч-14" үүсгэдэг.
1960-аад он гэхэд газар дээрх тэсрэх бөмбөгийн туршилт нь өмнөх түвшинтэй харьцуулахад агаар мандалд нүүрстөрөгч-14-ийн хэмжээг хоёр дахин их болгожээ. Эхлээд изотоп нь ус, хурдас, ургамалд нэвтэрч, дараа нь хүнсний гинжин хэлхээний дагуу хүмүүст дамждаг. Далайн хамгийн гүн сувагт байдаг организмд хүртэл хүрснийг эрдэмтэд нотолсон. 2022 онд "Radiocarbon" сэтгүүлд баяжуулалтын шинжлэх ухааны хэрэглээний тоймыг нийтэлсэн Венийн Их Сургуулийн Уолтер Кутшера "Үнэндээ 1950-иад оны сүүлээс хойш агаар мандлын СО2-оор солигдож байсан дэлхий дээрх нүүрстөрөгчийн эзэлхүүн бүрийг "нүүрстөрөгч-14" гэж тэмдэглэсэн байдаг" гэж бичжээ.
Эрдэмтэд 20-р зууны дунд үед буюу агаар мандлын туршилт зогссон үед "нүүрстөрөгч-14"-ийн огцом өсөлтийг тэмдэглэсэн боловч өндөр түвшин нь ашигтай байж магадгүй гэдгийг ойлгоход хэдэн арван жил шаардагдана. Изотоп нь тогтворгүй, хагас задралын хугацаа нь 5730 жил азот болж аажмаар задардаг. Жишээлбэл, неандерталь хүн нас барахад тэдний яс, шүдэнд агуулагдах "нүүрстөрөгч-14"-ийн хэмжээ аажмаар буурдаг. Улмаар бууралтын цар хүрээг хэмжиж талийгчийн нас барсан он сар өдрийг нарийн тооцоолж болдог гэнэ.
Гэсэн хэдий ч изотопын задралын хурд удаан байдаг тул радионүүрстөрөгчийн шинжилгээ нь 300-аас дээш жилийн настай дээжээр хязгаарлагдах хандлагатай байдаг. Тэгэхээр дэлхий дээр нас барж байгаа ямар ч хүний хэзээ нас барсныг тогтоох боломж байдаг гэсэн үг. Аж үйлдвэрийн хувьсгалаас хойш хүн төрөлхтөн агаар мандалд нэмэлт нүүрстөрөгчийн давхар ислийг нэвтрүүлсэн гэж үздэг.
Гэсэн хэдий ч энэ зууны эхэн үед судлаачид тэсрэх бөмбөг нь "нүүрстөрөгч-14"-ийг хүн төрөлхтөн ашигтай болгосон гэж үзэж байна. 1950-иад оны оргил үеээс хойш байгальд изотопын түвшин аажмаар буурч байна. Эрдэмтэд туршилт хийснээс хойш агаар мандлын нүүрстөрөгчийг солилцсон аливаа органик бодис дахь "нүүрстөрөгч-14"-ийн харьцааг шинжилж, үүслийг нь нэгээс хоёр жилийн нарийвчлалтайгаар тодорхойлж чадна. Хэрэв та 1950-иад онд төрсөн бол таны эд эсэд 1980-аад оны хүүхэдтэй харьцуулахад илүү их "нүүрстөрөгч-14" хуримтлагдах байсан.
Цөмийн дэлбэрэлт хүн төрөлхтөнд хэрхэн тусалж байгаа вэ?
Шүүх эмнэлгийн мэргэжилтнүүд хүнийг хэзээ төрсөн, нас барсныг хэлж, тархины мэдрэлийн эсийн насжилтыг олж мэдээд, хулгайн ан амьтдын гарал үүслийг илрүүлж, улаан дарсны насжилт, тэр ч байтугай олон зуун жилийн настай акулуудын жинхэнэ насыг тайлдаг билээ.
Тэгвэл цөмийн зэвсгийн дэлбэрэлтийн ачаар шүүх эмнэлгийнхэн шүд, яс, үс, тэр байтугай нүдний линз дэх "нүүрстөрөгч-14"-ийг хэмжиж, хүнийг хэдэн настай, хэзээ нас барсан болохыг тооцоолдог байна. Ойрын жишээ дурдахад, 2010 онд мөрдөн байцаагчид Италийн хойд хэсэгт орших нуураас нэгэн цогцос олжээ. Цогцсыг энэд жил хиртэй болсныг шүүх эмнэлгийнхэн тогтоосон байх жишээтэй. Ингэхдээ "нүүрстөрөгч-14"-ийг хэмжсэн.
Энэ нээлт нь "дайны гэмт хэрэг, геноцид, шүүхээс гадуурх аллага зэрэг хүний эрхийг зөрчсөн хэргүүдэд амин чухал шийдвэр" байж болно. Жишээлбэл, 2004 онд Украин дахь олон нийтийн булшнаас авсан үсний дээжээс мөрдөн байцаагчид 1941-1952 оны хооронд үйлдсэн нацистын дайны гэмт хэргийн ул мөрийг атгасан байдаг.
Л.Баяр
