Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойд зориулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн ивээл дор “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал наймдугаар сарын 6-10-ны өдрүүдэд болсон.
Арван жил тутамд, их эзэн Чингис хааны мэндэлсний тэгш ой бүрт зохион байгуулагдах энэхүү эрдэм шинжилгээний хуралд 14 орны 54 Монгол судлаач оролцон зургаан салбар хуралдааныг зохион байгуулсан. Салбар хуралдаануудаар Чингис хааны түүх, өв соёл, угсаатан зүй, гадаад харилцаа зэрэг өргөн сэдвийн хүрээнд илтгэл тавьж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн хэмээж буй ч олон улсын хуралд оролцсон монгол эрдэмтэд бол энэ хурлыг үр дүнгүй, утга учиргүй боллоо хэмээн шүүмжилснээ өөрсдийн сошиал хуудсаар бичсэн байсан. Үнэхээр чзохион байгуулсан газрынх нь хэлээд байгаа шиг энэ хурал цар хүрээ өргөн дэлгэр, үр өгөөжтэй болоогүй байх магадлалтай. Учир нь, арван жилдээ ганц удаа зохион байгуулах Их эзэн Чингис хаанд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал гэхэд хэвлэлийн мэдээллүүд ч цөөхөн л харагдсан.
Харин эл хурлыг олны анхааралд аваачсан ганц зүйл нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар байгуулсан “Чингис хаан судлалын олон улсын холбоо” хийгээд түүний тэргүүн л байлаа. Энэ холбоо нь дэлхийн олон орны эрдэмтэн судлаачдын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэн дэмжих, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал, зөвлөгөөн зохион байгуулах, ном бүтээл хэвлэн нийтлүүлэх, Чингис хааны өв соёлыг сурталчлан таниулах үйл хэргийг дэмжин ажиллах зорилготой.
Гэсэн ч ийм сайхан санаачилга бүхий холбооны тэргүүнээр ОХУ-ын иргэн Н.Н.Крадиныг сонгосон нь олны дургүйцлийг маш их төрүүлсэн билээ. Н.Н.Крадин бол Чингис хааныг эзэнт гүрний төрийг төр биш, овог аймгийн холбоо хэмээн үздэг, түүгээрээ Чингис хааныг хаан биш, овог аймгийн толгойлогч хэмээдэг нэгэн.
Үүнийгээ ч 2019 оны нэгэн илтгэлдээ бичсэн байдаг. Ийм хүн Чингис хаан судлалын олон улсын холбоог тэргүүлэхээр болсныг Монголын түүхчид буруутгаж байгаагаа цахим орчинд илэрхийлээд эхэлжээ. Олон улсын хурлыг “Чингис хаан музей”-н захирал, Соёлын сайд асан С.Чулуун зохион байгуулсан гэдгийг энд тодотгоё.
Антропологич, МУИС-ийн багш Г.Мөнх-Эрдэнэ:
-“С.Чулуун урагшаа “Хүннү бол хятадын нэг хэсэг” гэж үздэг Ли Шин гэгчтэй, хойшоо “Чингисийн байгуулсан болон ер нь нүүдэлчид төр байгуулдаггүй, суурин иргэншлээс хараат, бүдүүлэг” гэж үздэг Крадин зэрэгтэй хамтраад зүгээр л давхцал уу, эсвэл зорилготой явдал уу?”
-Крадины 2019 оны дүгнэлт: Хэрвээ нүүдэлчин бие даагаад төр байгуулж чаддаг юм бол яагаад Чучка нар байгуулаагүй юм бэ? гэж асууж. Орост Чучка ямар агуулга илэрхийлдэг гээд байдаг билээ?
-“Л.Энх-Амгалан сайд Крадингаа юу бичдэгийг нэг уншиж үзсэн болов уу? Уншаагүй бас мэдээгүй бол үнэ төлбөр гэхгүй хэлээд өгөх юмсан”
-“С.Чулуун “Чингис хааны дэлхийн юу” гэнэ үү байгуулж байгаа юм байх.э Ерөнхийлөгчөөр нь “Чингис хаан төр-улс байгуулаагүй, сүпер комплекс ханлигуудын нэгдэл байгуулсан” буюу Монголчууд төр байгуулж чадахгүй бүдүүлэг гэж бичдэг Крадин сонгогдсон гэнэ” гэв.
Судлаач Л.Мөнх-Эрдэнэ
-“Их Монгол улс төр биш овог аймгийн холбоо (chiefdom), super complex chiefdom, Чингис эзэн хаан (emperor) бус овог аймгийн толгойлогч (chieftain) гэж үздэг нэгэн. Хүннү бүү хэл ИМУ төр улс бус тул нүүдэлчдийн төр улс гэж үгүй. Тиймээс Орос Монголд төр улс байгуулж өгсөн гэсэн үг” гэв.
Түүхч, МУИС-ийн багш М.Анхбаяр
-С.Чулуун Монголын архиваар тоглосон бол энэ удаа Чингис хаанаар мөн л тоглолоо. “Н.Крадин Чингисийн байгуулсан төрийг улс биш гэж үздэг хүн”
Д.Батчулуун
Сэтгэгдэл (9)