Аугаа их Эх орны дайны дөрвөн жилд монголчууд Зөвлөлтийн улаан армид 485 мянган морь илгээсэн байна. Зарим эх сурвалжийн мэдээгээр 500 мянган агт морь бэлэглэж худалдсан гэдэг. 1943-45 онд фронтод тулалдаж байсан зөвлөлтийн улаан армийн бүх агтны тавны нэг нь монгол морь байжээ.
Дайн эхлэхэд зөвлөлтийн Ажилчин таричны улаан армид нийтдээ 526,4 мянган агт морь байсан бол 1941 оны есдүгээр сарын 1 гэхэд арми нэг сая 324 мянган мортой болоод байлаа. Цаашдаа энэ тоо өссөөр 1,9 саяд хүрсэн байна. Харин гитлерийн арми дайн эхлэхэд нэг сая орчим мортой байсны 88 хувь нь явган цэргийн дивизүүдэд байжээ.
Морьд нь зам голж шилэхгүй, шатахуунаар хангах гэж ажил орохгүй, өөрөө идэш хоолоо олоод идчих, сайндаа л тэжээл тээвэрлэхээс өөр зардалгүйгээрээ автомашинуудыг бодвол хамаагүй хямд төсөр, туулах чадвар сайтай тээврийн хэрэгсэл байлаа. Гэлээ ч дайны үед морьд байлдааны үеэр амь алдаж, өлсөж үхсэн нь магадгүй хүний хохирлоос ч давсан.
Дайны өмнө ЗХУ 17,5 сая адуутай байсан бол 1942 оны есдүгээр сар гэхэд зөвлөлтинй хянаж байгаа нутаг дэвсгэрт ердөө есөн сая морьд байжээ.
Ийм хүнд үед ЗХУ-ын ганц холбоотон нь Монгол Улс байж, зөвлөлтийн улаан армид төрөл бүрийн бэлэг дулаан хувцас, хүнс, нисэх эскадриль, танкийн цуваа илгээж байсны дотор агт морьд гол болж байсан юм. Улаан армид агт морь бэлэглэх ажил бүр 1941 оноос эхэлж улмаар 1942 оны гуравдугаар сараас ЗХУ-д агт морь бэлтгэх ажлыг төлөвлөгөөтэйгээр зохион байгуулж эхэлжээ.
Эх орны дайны үед 1941-1945 онд улаан армийн морьт механикжуулсан группыг командалж Смоленскоос Сталинградаар дамжин Будапешт хүрсэн Исса Александрович Плиев “Гайхамшигт монгол морьд зөвлөлтийн танкуудтай мөр зэрэгцэн Берлин хүрсэн юм” гэж дурссан байдаг. Дайны үед монголын малчид морьдоо худалдахаас гадна зөвлөлтийн армийн зургаан дивижийг унаажуулах хэмжээний 32 мянган агтаа сайн дураараа фронтод бэлэглэсэн байна.
Дайны үед америкчуудаас ленд-лизээр үзүүлж байсан цэргийн техникийн тусламж ялалтад ямар нөлөө үзүүлсэн бэ гэдэг асуулт байдаг. Гэхдээ энэ нь монгол морьдын гүйцэтгэсэн үүрэгтэй харьцуулахын аргагүй юм.
Ийм ч учраас зөвлөлтийн, оросын ард түмэн Их ялалтад монголчуудын, монгол морьдын оруулсан хувь нэмрийг үнэлж 2016 онд нийслэл Москва хотноо их буу чирсэн монгол морины хөшөө босгосон юм.
Сэтгэгдэл (7)