Бид БНХАУ-ын Шаньши мужийн Шиань хотод ирэв. Хятад улсыг зорьсон ихэнх жуулчид нийслэл Бээжин хотод очихоос илүүтэйгээр энэ хотыг зорьдог байна.
Дунджаар жилд л гэхэд нэг сая гаруй гадны жуулчин уг хотыг зорин ирдэг. Харин дотоод 140 гаруй сая жуулчин жилдээ ирдэг байна.
Энэ хотын газар нутгийн байршил, уур амьсгалын байдал нь аргагүй л аялж явахад тохирчээ. Өглөөдөө өтгөн манан татаж, өдөртөө чийглэг, урин салхи сэрчигнэнэ.
Бидний хэрэг зориг энэ буюу. Анх 1974 онд нэгэн тариачин өвгөн худаг гаргахаар нүх ухаж байтал нь газар дороос шавар хүн гарч ирсэн байдаг. Ус биш, шавар хөшөө гарсанд нутгийн иргэд муугийн хорлол хэмээн үзсэн байна. Ус гарахгүй байх нь ч аргагүй. Учир нь тухайн нутагт 2200 гаруй жилийн өмнө байгуулсан энэ шавар армийг газар дор удаан хугацаанд гэмтээлгүй хуурайгаар нь хадгалах зорилгоор ус зайлуулах систем байгуулсан аж.
Уг системчлэл нь МЭӨ 200-гаад онд ч шинжлэх ухааны нарийн технологи хэрэглэж байсныг илтгэх аж. Одоог хүртэл энэ газар усгүй гэнэ. Гайхмаар...
Хятадын эртний зургаан гүрний нийслэл байсан Шаньси муж дахь Шиань хотын уг цогцолборыг босгох ажил 2009 онд дуусч, тухайн үеэс дэлхий нийтэд нээлттэй болсон байна.
Чинь Ши Хуан хаан нь МЭӨ 259-МЭ 210 онд амьдарч байсан нэгэн. Тэрбээр 13 насандаа хаан ширээнд суужээ. Тэрбээр хаан ширээнд сууснаас жилийн дараа буюу 14 насандаа өөрийгөө нөгөө ертөнцөд мөнхөд хамгаалуулах зорилгоор цэргийн сүр хүчит армийг шавраар байгуулжээ. МЭӨ 259-210 онд амьдарч байсан тэрбээр 49 насалсан бөгөөд Хятадыг нэгтгэсэн анхны хаан гэгддэг.
Чинь Ши Хуан хааны онгон, онгоныг дагалдах цэрэг морины баримал хөшөөг өдгөө тухайн үед барьж байгуулсан яг л тэр хэв маягаар нь жуулчдад үзүүлж байгаа ажээ.
39 насандаа өөр 6 улсыг нэгтгэн Чин гүрнийг байгуулсан аж. Харин 50 насандаа аялж яваад нас барсан гэгддэг. Тэрбээр Цагаан хэрмийг байгуулах үндэс суурийг тавьж, эхлүүлсэн юм.
Уг олдвор нь одоогоор дэлхийн хэмжээнд газар доор байгаа хамгийн том энэ олдвор юм. Судлаач түүхчид судалгаа хийж, засаж, музей болон бусад цогцолборуудыг байгуулаад байна.
Судлаачдын дүгнэлтээр газар доор нийт 8000 гаруй хөшөө байгаа аж. Харин өнөөдрийн байдлаар 18 тэрэг, 100 гаруй морины хөшөө, 500 гаруй хүн хөшөө, олджээ.
Уг байгууламжийг 1987 онд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд бүртгэн авчээ.
Бүхэлдээ яг л хааны ордон шиг цэргийн арми, хааны түшмэд, албат, морь, шивэгчдийг дурсэлсэн хөшөөнүүд байгаа бөгөөд нийт 700 гаруй мянган хүн 38 жил энэ армийг бүтээхэд гар бие оролцсон байна.
Түүнчлэн ойр орчмоос нь хөшөөг босгохоор ажиллаж байсан 70 мянга гаруй хүний шарилыг олжээ. Судлаачдын эхний шатны малтлага 1978-1984 онд, хоёрдугаар шатных нь 1985-1986 онд үргэлжилсэн бол 2009 оны зургадугаар сарын 13-нд гуравдугаар шатны малтлагыг хийж эхэлжээ.
Өнөөдрийг хүртэл гадаад, дотоодын олон эрдэмтэд олдворуудыг судалсаар байгаа бөгөөд уг судалгаанд Хятадын эрдэмтэн Шим Жян томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн байна.
Сүүлийн үеийн мэдээгээр 2014 онд 4.6 тэрбум юань /720 сая доллар-2015 оны ханшаар/ олсон бол өөр нэгэн мэдээлэлд бүхэлдээ Шиань хотыг 2016 он гэхэд 150 сая жуулчин зорьж 120 тэрбум юанийн /17.2 тэрбум доллар/ орлого оруулсан байна. Тэдгээрээс дотоодын жуулчид ихэнх хувийг эзэлж байгаа нь нүдэнд илхэн байлаа.
Дотогшоо нэвтрэхэд л нэг хүн 120 юанийн /44300 төгрөг/ үнэтэй тасалбар авч орсон бөгөөд биднийг очсон өдөр олон мянган дотоодын жуулчин ирсэн байв.
Чинь Ши Хуан хааны бунханг өнөөдрийг хүртэл малтаагүй байгаа аж. Хэрвээ малтаж, нээж үзэх юм бол хөрсний нуралт үүсч, гаргаж авч чадалгүй сүйтгэх аюултай тул судалгааны ажлаа үргэлжлүүлсээр байна. Мөн бунханг судалсны үндсэн дээр хааны шарилыг занданшуулахын тулд их хэмжээний химийн бодис ашигласан гэж үзсэн аж. Тийм учраас хамаагүй нээж болохгүй байгаа гэнэ.
Шавар цэргийн армиас 1 километр гаруй зайд Хааны бунхан байх бөгөөд хөшөөнүүдийг хамгаалан байгуулсан хэрмийн урт 6 гаруй километр үргэлжилдэг байна.
Шавар хөшөөнүүдийн царай, төрх өөр өөр байдаг. Энэ нь тухайн үеийн цэргүүдийг дуурайлган хийсэн гэх дүгнэлтийн үндэс болж байгаа юм.
Хөшөөний хувцас, зэвсэг, царай төрхөөр нь тухайн хүн ямар эрх ямбатай байсныг тодорхойлж болохоор.
Уг цэргүүд Чинь Ши Хуан хааны зарлигийг мөнхөд биелүүлэхээр ийн зогссоор л. Өнөөдрийг хүртэл малтах, судлах ажил үргэлжилж байгаа бөгөөд цаашид улам өргөжин тэлж, дэлхий нийтийг гайхшруулсаар байхыг хэн ч үгүйсгэхгүй билээ. Хятадын түүхэн дэх хамгийн харгис, хэрцгий гэгддэг Чинь Ши Хуан хаан үнэн хэрэгтээ Нүүдэлчдийн сүр хүчнээс айж Цагаан хэрмийг бариулсан нэгэн. Өдгөө түүний айдас дэлхийн найман гайхамшгийн хоёр нь болсон байна.
Л.Сайнбаяр
Сэтгэгдэл (1)