Түүх ингэж эхэлдэг, Орос, Монгол, Хятад гурав гэж. Хүн бүрийн мэддэг магадгүй заримынх нь амны уншлага болтлоо хэвшсэн ийм нэгэн онигоо дандаа монголчуудын ялалтаар төгсдөг. Учир нь, монголчуудын яс маханд шингэсэн гэмээр адтай, авхаалжтай зан нь голлох байр суурийг эзэлж явсаар эцэстээ Орос, Хятад хоёроосоо төө илүү гэдгийг илтгэснээр тэдгээр онигоо дуусах нь бий. Гэхдээ онигоо бол эрт үеэс хүн төрөлхтний дунд үүссэн хошин шог ярианаас үүдэж явсаар бидний үед уламжлагдан ирсэн болохоор Орос, Монгол, Хятад гурвын тухай хошигнолыг бодит амьдралд нийцүүлж харах нь өрөөсгөл. Харин дээрх онигооны сэдвээс хазайж олон зууны турш дөрөө харшиж ирсэн Орос, Монгол, Хятад хэмээх мөнхийн хөршийг гурван баавгайгаар төлөөлүүлж харах нь бодит үнэнд илүү нийцэх болов уу.
МАЗААЛАЙ ХИЙГЭЭД МОНГОЛ
Хүрэн баавгайн дэд зүйлд хамаардаг дэлхийд ганцхан амьтан Монголын говь цөлд бий. Ерөнхий төрхөөрөө ойн хүрэн баавгайтай адилхан боловч биеэр бага тэрхүү амьтныг мазаалай гэдэг. Сонор соргог, харьцангуй шалмаг хөдөлгөөнтэй ч бүрэг ичимхий зантай, нуугдмал амьдралтай энэ амьтан монголчуудтай их төстэй. Зөвхөн Монголын говь цөлд амьдардаг мазаалайн тоо толгой бусад төрөл зүйлээ бодоход харьцангуй цөөн, ердөө л 22-25 орчим үлдсэн нь устах аюултай амьтны тоонд оруулаад буй. 5.3 сая га талбайг эзэлж, үүгээрээ дэлхийд тавдугаарт ордог Говийн их дархан цаазат газарт ийм тооны мазаалай нутагшиж байгаа нь 1.6 сая км квадрат газар нутгийг хамарч, түүгээрээ 200 гаруй орноос 19-д эрэмбэлэгддэг гурван сая цөөхөн монголчуудыг илтгэх мэт. Ааш зангийн хувьд ч мазаалай хийгээд монголчууд ижил төстэй. Мазаалайн идэш тэжээлийн нэг хармагийн жимс намар исэн архи шиг болдог учир түүнийг идсэн даруйдаа уурсаж, догширдогтой адил сархад хөнтөрсөн монголчууд цээжээ дэлдэн агсрах нь бишгүй олонтаа. Хэдийгээр мазаалай бусад төрөл зүйлээ бодоход харьцангуй ухаалаг амьтан ч орооныхоо үед эрүүд нь хоорондоо зодолдож дийлсэн нь өрсөлдөгчөө заавал алдаг нь хэн нэгнийгээ дээш гаргадаггүй, үргэлж доош татаж чангаадаг бидний гэм биш занг харуулсан гэлтэй. Гэхдээ гарын арван хуруунд багтах хэмжээнд хүртлээ цөөрсөн мазаалайг хамгаалах, тоо толгойг нь өсгөж үржүүлэх талаар гадаад дотоодын олон арван төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж буй ч төдийлөн үр дүн гарахгүй байгаатай адил хэвлий дэх баялгийнхаа ашиг шимээр дэлхийн өрөг дээр нүүх монголчуудын мөрөөдөл биеллээ хараахан олоогүй л байна.
ХҮРЭН БААВГАЙ ХИЙГЭЭД ОРОС
Мазаалайг бодвол дэлхийд хамгийн ихээр тархсан, том биетэй төрөл зүйл нь хүрэн баавгай. Ихэвчлэн АНУ (ялангуяа Аляска), Финланд, Канадаар тархсан хүрэн баавгайг манай хойд хөрш Орос улс үндэсний бэлгэ тэмдгээ болгоод олон арван жилийг үдэж байна. Магадгүй газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд нэгдүгээрт ордог, цэрэг зэвсэг, эдийн засгийн чадамжаараа тэргүүлэх хэмжээнд хүрсэн Орос улс үеийн үед хүрэн баавгай шигээ хүчирхэг, сүрдэм гүрэн болохоо тодотгосон нь энэ байж болох. Нөгөө талаар нас бие гүйцсэн хүрэн баавгай зарим тохиолдолд чонын сүргийн хоолыг булааж иддэг нь Орос хэмээх том гүрний бусад
жижиг улсад үзүүлдэг бодлоготой агаар нэг гэлтэй.
ХУЛСНЫ БААВГАЙ ХИЙГЭЭД ХЯТАД
Мазаалайгаас биеэр том хүрэн баавгайтай харьцуулахад ойролцоо энэ амьтан Хятад төдийгүй Дэлхийн Байгаль хамгаалах сангийн үндсэн бэлгэ тэмдэг болдог. Одоогийн байдлаар нэн ховордсон амьтны тоонд
ороод буй хулсны баавгай Хятадад 240, дэлхийд 1700 орчим гэсэн тоо бий ч хүүхэлдэйн кино, компьютер тоглоом, сурталчилгааны баатар болж, бусад орны амьтны хүрээлэнд олон мянган үзэгчийн дараалалд дарагдаж байна. Хятад улсын үйлдвэрлэл, бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлэлт дэлхий нийтийг аалзны тор мэт хэрж буйтай адил хулсны баавгайн бусдыг татах, тэдэнд үзүүлэх нөлөөлөл нь ч өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдсээр байгаа нь энэ. Амьдралын хэв маягийн хувьд хулсны баавгай хоёр зулзага төрүүлбэл зөвхөн нэгийг нь сонгож өсгөдөг. Яг л Хятад даяар саяхныг хүртэл хэрэгжүүлж байгаад халсан “Нэг гэр бүл-нэг хүүхэд” гэсэн бодлого шиг. Ялгаатай нь, эхдээ гологдсон зулзагыг амьтны хүрээлэнгийн ажилтнууд өсгөдөг бол хоёр дахь хүүхдээ тээсэн эмэгтэй үр хөндүүлэх замыг сонгохоос өөр аргагүйд хүрдэг байсныг “Эхнэр, нөхрийн аль нэг нь айлын ганц хүүхэд бол тухайн гэр бүл хоёр хүүхэдтэй байж болно” гэсэн асар хатуу болзолтойгоор иргэддээ боломж олгох шийдвэрийг эрх баригч Коммунист намаас гаргасан юм.
С.Сүлд