АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ц.Оюундарьтай ярилцлаа.

- АН ойрын өдрүү­дэд ямар асуудалд ан­хаарлаа хандуулан ажил­лаж байна вэ?

- УИХ, Нийслэл, орон нутгийн болон Ерөн­хий­лөг­чийн сонгуулийн хууль өөрчлөгдөж, улс төрийн намуудын сонгуулийн эрх зүйн орчин, тогтолцоо өөрчлөгдсөнтэй хол­боотойгоор Ардчилсан нам Үндсэн дүрмээ ши­нэч­лэх гэж байна. Сүүлд болсон гүйцэтгэх зөв­лөлийн хурлаар намын үндсэн дүрмийг шинэч­лэх ажлын хэсэг байгуул­сан байгаа. Тэр ажлын хэсэг нь 2011 оноос эхлэн боловсруулагдсан Ардчил­сан намын үндсэн дүрэмд оруулах өөрч­лөл­тийн төслийг гишүүдийн өргөн оролцоотойгоор хэлэлцүүлж, хууль эрх зүйн шинэ орчинд тохи­руу­лан эцсийн хувил­барыг бэлэн болгох үүрэг хүлээсэн. Сонгуулийн бужиг­наан эхлэхээс өмнө нам харьцангуй тайван байх дөрөвдүгээр сарыг ашиглаад, АН бүх аймаг, дүүрэг, сумдын намын удирдлага, гишүүдээрээ дүрмийн төслөө хэлэл­цүү­лэх дөрвөн долоо хо­но­гийн аян зохион бай­гуу­лах гэж байна. Одоогоор намын хэрэг эрхлэх газ­раас дөрвөн баг зүүн, баруун, урд, хойд гэсэн бүсчилсэн маршрутаар хэлэлцүүлгийн аянд гара­хаар зохион байгуулал­тын болон бэлтгэл ажлаа базааж байна.

- МАН Ерөнхий­лөг­чийн сонгуульд нэр дэв­шигчээ ард түмнээс асууж байна. Тэгвэл та­най нам намынхаа дүр­мийн өөрчлөлтийг асуу­хаар болсон байна. МАН арай том хүрээнд, АН хэтэрхий жижиг асууд­лаар ард түмэнд хан­даж байгаа юм биш үү?

- АН аливаа асуудалд оролцоог чухалчилдаг зарчимтай. Өнөөгийн ний­гэмд тулгамдаад бай­гаа аливаа асуудалд шийд­вэр гаргахад орол­цох ёстой субьектуудын оролцоо хэр хангагдаж байгааг бид хамгийн тү­рүүнд хардаг. Ийм зарч­мыг чухалчилдаг учраас өнөөдөр АН улсын төс­вийн хөрөнгө оруулалтын бүхий л санг орон нутагт нь шилжүүлж, түүнийг захиран зарцуулах эр­хийг иргэдээсээ асууж байж шийдэх ёстой гэд­гийг хуульчилж чадлаа. Иргэдийн оролцоог ингэж өмч хөрөнгийн хуваа­ри­лал­таар баталгаажуулж өгсөн ийм том эрхийн шилжилтийг АН, түүнээс нэр дэвшин сонгогдсон ерөнхийлөгч санаачлан, бодит ажил болгож чадлаа.

Үүн шиг улс төрийн хүрээнд өрнөөд байгаа орон нутаг дахь улс төр­жилтийг хэрхэн сарниу­лах, намын хатуу ги­шүүнч­лэл цаашид байх эсэх, улс төрийн нам өмч хөрөнгөтэй аж ахуйн нэгж шиг ажиллах нь зөв эсэх, нам маань цаашид бод­логын нам болж төлөв­ши­хөд юу чухал вэ зэрэг тулгамдсан асуудлуудад анхан дунд шатны намын гишүүд маань ямар бо­долтой явдагийг бид га­зар дээр нь очиж сон­сохыг чухалчилж байна. Оломгүй далай шиг хүч­тэй олны санааг тусгаж байж л аливаа шийдвэр урт удаан насалдаг.

- Засгийн газраас энэ хаврыг бүтээн бай­гуу­лалтын улирал болно хэмээн зарласан. Эрх баригч намын удирд­лагын хувьд энэ талаар тодруулахгүй юу?

- Засгийн газар өнгө­рөгч оны зургадугаар сарын сонгуулиар АН-ын дэвшүүлж, ард түмнээр дэмжигдсэн мөрийн хө­төл­бөрийг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээж байгуулагд­сан. Тэрхүү мөрийн хө­төл­бөрт цаг хугацаа шаард­сан бүтээн байгуулалтын олон ажил тусгагдсан. Үүнийг цаг алдалгүй энэ жил эхлүүлэхгүй бол аливаа томоохон бүтээн байгуулалт ганцхан зун хийгддэггүй, төлөвлөлт, бэлтгэл ажил, хөрөнгө босголт гээд ихээхэн бэлт­гэл шаарддаг. Жишээ нь төмөр замын төсөл, аж үйлдвэрийн паркийн төсөл, орон сууц­жуулах төсөл зэрэг нь өнгөрсөн УИХ-ын үед ма­най намаас сонгогдсон гишүүдийн санал санаа­чилга, уйгагүй зүтгэлийн ачаар батлагдаж, бодит ажил болоход бэлэн бол­сон байгаа. Ийм учраас энэ удаагийн Засгийн га­зарт гагцхүү ажиллах л үлдсэн. Цаасан дээр буу­сан тэр хөтөлбөр төслүүд энэ 2013 оноос эхлээд бодит болж, далан, зам, барилга, шугам хоолой, сууц цэцэрлэг болон сүн­дэрлэж эхлэх болно.  

- Засгийн газраас явуулж буй зарим бод­лого үйл ажиллагаанд иргэд шүүмжлэлтэй хан­даж бай­гаа. Тухайл­бал, стратегийн ач хол­богдол бүхий ордуудыг төр мэдэлдээ авах ту­хай мэдэгдэл гаргас­наас хойш хөрөнгө оруу­лагчдын тоо буурсан, хэвлэл мэдээллийн хэ­рэгсэлд хяналт тавих болсон зэрэг. Та үүнд хэрхэн хандаж байгаа вэ?

- Стратегийн ач хол­богдол бү­хий орд гэдэг бол улс орны амин чухал эрх ашигтай холбоотой. Ашигт малтмал гэдэг Мон­гол орны газрын доор байдаг зүйл. Түүнийг га­зар дээр ил гаргаж тави­хын өмнө дээр нь байгаа уламжлалт үйлд­вэр­лэл, амьдрал ахуйгаа яахав, хэрхэн зохицуулахав гээд хувийн хэвшил тэр бүр шийдэх боломжгүй нийг­мийн асуудлууд тоо томш­гүй их байдаг. Үүнийг төр мэдэлдээ авч шийдэхгүй бол нэг айл өрхийн эрх ашигт ч ний­гэмд томоохон доргион үүсгэх боломжтой. Хө­рөнгө оруу­лагч­дын хувьд нийгмийн зохицуу­лалтын энэ мэт нарийн асуудлыг шийдэх шаардлагын үүд­нээс төр энэ асуудлыг мэдэлдээ авсан гэдэг та­лаас нь биш, шууд дик­та­тур хяналт тогтоох гэж байна гэсэн болгоомж­лолоор энэ асуудалд хан­даж байгааг үгүйсгэхгүй. Улс төр гэдэг яриа хэ­лэл­цээр, харил­цан ойлголц­лыг л хэлдэг болохоор УИХ, Засгийн газар энэ учраа хөрөнгө оруулагчдадаа тайлбар­лан ойл­гуу­лах ажлыг хийх үүрэг­тэй. Төр нэгэнт л диктатур хяналт тог­тоох­гүй нь то­дор­хой бол түүнийгээ ойлгуулахад тийм ч хүнд­рэл гарах­гүй болов уу. Хэрвээ төр гэдэг үгнээс айгаад байгаа бол зохи­цуу­лах ажиллагааг ха­риуц­сан зөвлөл гэх мэ­тээр тэдний хэрэглэж дас­сан хэллэгт тохируулаад өөрчлөлт хийж болно шүү дээ. Гол нь зорил­гоо зөв ойлгуулах нь чухал. Үүнд мэдээж цаг хугацаа шаардагдана. Түүнээс болоод бага зэргийн хү­лээлт үүссэнийг хөрөнгө оруулаг­чид хөрөнгөө тат­лаа гэх мэтээр хөнгөн дүгнэлт хийж болохгүй.

Хэвлэл мэдээлэлд тавих хянал­тын тухайд энэ салбар маань ямар ч зохицуулалтгүй салбар гэдгийг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Энэ салбарт ми­ний мэдэх хоёр л хууль байдаг. Нэг нь 1998 оны тунхагийн шинжтэй, дөр­вөн заалттай хууль, нөгөө нь түүнээс долоон жилийн дараа гарсан Олон ний­тийн радио, телевизийн тухай хууль. Зохицуу­лалт­гүй салбар гэдэг ямар ч дүрэм­гүй замын хөдөл­гөөнд оролцож байгаа­тай ижил. Олон хүн "дай­руулж", "цааш харсан" байх. Олон байгууллага "гэмтэж бэртсэн" байх. Хэвлэл мэдээлэл нэг­нээ­сээ түрүү­лэх гээд ямар ч дүрэмгүйгээр зам­даа таар­сан хэнийг ч бэртээж гэмтээгээд хохироогоод, шүүмжил­сэн нэгнийг нь буцаж ирж бяц дайраад л явж байгаа шүү дээ. Энэ салбарт эрх зүйн зохи­цуу­лалт хэрэгтэй гэдгийг би олон нийтийн телеви­зэд байхдаа ч олон удаа ярьж, илтгэл тавьж, ярилц­лага өгөхдөө дурдаж байсан. Зарим илт­гэлүүд маань миний блогт одоо ч байж байгаа. Ха­рин энэ зохицуу­лалтыг үүрэг хүлээсэн төрийн байгууллага ямар аргаар хийх гэж оролдов гэдэг дээр асуудал байхыг үгүйс­гэхгүй. Ерөөс али­ваа суурь шинжтэй ийм хэмжээний зохицуу­лалт эсэргүүцэлгүй эхэлнэ гэж угаасаа байхгүй боло­хоор дүгнэлт хийхэд эрт байна.   

- Гэхдээ сэтгүүлзүйн 100 жи­лийн ойгоор 10 гаруй телевизийг шууд л хаачихлаа. Үүнийг таныг хэвлэл мэдээллийг сал­барын угшилтай хүн болохоор асуугаад байгаа юм л даа?

-Дүгнэлт хийхэд эрт байна гэж хэлсэн шүү дээ. Дахиад түрүүнийх шигээ замын хөдөлгөө­нөөр жишээ авъя. Хэвлэл мэдээлэл гэх дүрэм­гүй замын хөдөлгөөнд жо­лоо барих эрхтэй 80 га­руй телевизийн компа­ниуд байна. Тэдний ихэнх нь үзэгчдийн оюун санааг мэргэжлийн бус хаа таа­ралдсан гадны контен­тоор хордуулж, байнга аваар осол гаргадаг юм байна. Тэднийг зохи­цуу­ла­хын тулд яах вэ гэж бодож байгаад, эхлээд бүгдийг нь техни­кийн үз­лэгт оруулъя гэж шийдэж. Тэгээд бүрэн бүтэн тех­ник­гүй байна гээд цөөн хэдийнх нь эрхийг хассан ийм л үйл явдал болж дээ гэж би харж байгаа.

- Таны одоогийн хийж буй сон­гуульт ажил бо­лон мэргэжил хоёр тань дээрх тохиолдолд зөр­чил­дөөд байна гэвэл та санал нийлэх үү?

-Би энэ салбарт эрх зүйн зохи­цуулалт хэрэг­тэй гэдгийг олон нийтийн телевизэд байхдаа ч хэл­дэг, ярьдаг байсан. Угаа­саа л ямар ч дүрэмгүйгээр замын хөдөлгөөнд орно гэдэг аюултай, хор хохи­ролтой шүү дээ. Би нэг илтгэлдээ Монголын рек­лам­ны зах зээл дээр эргэж байгаа эргэлтийн хөрөнгө 10 хүрэхгүй тэр­бум байхад түүнийг гуч дөчин телевиз хуваагаад хэвийн бизнес эрхлэх ямар ч боломжгүй. Тэгэ­хээр энэ арилжааны теле­ви­зүүдэд улс төрийн мөнгө эргэлдэж байна гэдгийг бүр тооны машин гаргаж байгаад бодож үзүүлж байсан. Улс төрийн мөнгөнөөс хамаа­ран амьдарч байгаа учраас л Монголын теле­визүүдэд өнөөдөр сайн чанарын кино, жүжиг, ба­римтат кино, танин мэдэ­хүйн цув­ралууд төрөхгүй байна. Хүн хүч нь ч та­рамдаж дууслаа. Энэ байдал энэ салбарыг уруудуулна уу л гэхээс урагшлуулахгүй.  

- Улс төрийн намуу­дын тухай хуульд өөрч­лөлт оруулах, ул­маар намын гишүүнч­лэл­гүй болох талаар ярьж байна. Хэрэв ингэ­сэн тохиолдолд манай улс төрийн нөхцөл бай­далд тохирно гэж та бодож байна уу?

-Намын хатуу ги­шүүнчлэлийг байхгүй бол­гох нь сөрөг нөлөөтэй гээд олон тайл­бар сон­сож байна. Би хувьдаа анхнаасаа л хатуу гишүүнчлэл байх ёсгүй гэсэн итгэл үнэм­шил­тэй явдаг. Яахав, дээр хэлсэн хэлэлцүүл­гийн явцад намын маань олонхи гишүүд хатуу ги­шүүнчлэлийг хэвээр байл­гана гэвэл би ард­чиллын зарчмаар түүнийг нь дагаад явах ч миний үзэл бодол бол өөрчлөгдөхгүй. Учир нь би намын хатуу ги­шүүнч­лэлийг хүмүүсийн хү­зүүнд хүчээр зүүж өгсөн "чого"-той адилтгаж үздэг. Сүүлийн 20 жилийн намын батлах ч дүүрч. Тэрнээс өмнөхийг юу гэх вэ. Тэр чөлөөт сонголтын улмаас өвөрт нь орсон батлах биш шүү дээ. Тухайн үед тэр батлахыг аваа­гүй л бол ажил амьд­рал нь шууд доош да­рагд­даг байсан цаг. Тэр хүмүүсийн ихэнх нь цаг үе өөрч­лөгдсөнийг мэдэж, өөр сонголт хийхийг хүсч байгаа ч өнөөх зүүлт­тэй "чого"-ндоо баригдаад хулмал­зан амьдарсаар байгаа. Хүмүүсийг чөлөөт сонголт хийх нөхцөлөөр л хангаж байвал заавал "чого" зүүж, сэтгэл зүйн дарамтанд оруулах ямар хэрэгтэй юм бэ? Нам сон­гуульт гишүүддээ л бат­лахаа өгч, түүнийхээ хариуд багийн тоглолт, үүрэг хариуцлага нэхэж, татвараа цуглуулаг. Бус­дад нь тэгж үүрэг хариуц­лага хүлээлгэх ямар ч шаард­лага байхгүй. Ма­най намын төлөө сана­лаа өгсөн хэдэн зуун мян­ган гишүүдийг би намын бат­лах­гүй ч АН-ын ги­шүүд, тэд ялал­тын тугийг авчралцсан гавьяатай гэж бодож явдаг. Гэхдээ дахин хэлэхэд, энэ бол миний хувийн бодол шүү.     

- Хэдийгээр сур­тал­чил­гааны хугацаа эх­лээ­гүй байгаа ч Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн тухай хүчтэй ярих бол­лоо. АН-ын зүгээс ямар бодлого, чиглэл барим­талж тус сонгуульд орол­цохоор ярьж бай­гаа вэ?

-Одоогоор баттай хэлж чадах зүйл бол АН дөрвөн жилийн өмнө нэр дэвшүүлэн гаргасан одоо­гийн Ерөнхийлөгчөө дэмжиж ажиллана. Өнгө­рөгч дөрвөн жилд тэр хангалт­тай их зүйл хий­сэн. Шууд ардчи­лал, иргэ­ний оролцоог төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дам­жуулан эдийн зас­гийн баталгаатай болгож чадсан гэх ганц ажил нь л бараг хувьсгалын шинж­тэй том өөрчлөлт шүү дээ.

- МАН, МАХН нэгдэх тухай ярих боллоо. Үүнд та эрх баригч на­мын удирдлагын хувьд ямар байр сууринаас хандаж байгаа вэ?

-МАН, МАХН-ын аль алинд нь хуучин соц үеийн тогтолцоогоо үгүйлж, хуучин руугаа тэмүүлсэн эргэж буцах том энерци бодитой­гоор оршин байгаа. Үүнтэй сүүлийн 20 жилд боловс­рогдсон ардчил­сан, зүү­ний цоо шинэ үзлээр на­маа шинэчлэх гэж байгаа хэсэг нь мөргөлдсөөр өнөөг хүрсэн. Байс­хий­­гээд л шинэчлэлийн бүлэг жигүүр гээд зарлагддаг ч өнөөх том энерцид цохиг­доод чимээгүй бол­чи­хож байгаа харагддаг. Сэт­гүүл­чид ч гэсэн ярьдаг шүү дээ, зүв зүгээр хүн МАН-д ороод л "сонин болчих" юм гэж. Тэгэхээр "сонин болж" өөрчлөгд­дөггүй болох эсэх нь өнөөх хуучин руугаа тэмүүл­сэн энерцийг залуучууд нь задалж гарч чадах эсэхээс хамаарна. Хэрэв хуучин руугаа тэмүүлэгчид нь одоо ч хүчтэй хэвээр байгаа бол энэ хоёр нам нэгдэх биз.

Улс төрийн соёл төлөвш­лийн хувьд али­ваа улс төрийн намын баримтлах чухал зарчим нь гэрээндээ үнэнч байх явдал. Манай "Шинэч­лэлийн Засгийн газар"-ын бүрэлдэхүүнд "Шударга ёс" эвсэл орохдоо Ерөн­хийлөгчийн сон­гуульд хамтарч орно гэж үүрэг хүлээсэн. Би МАХН-ыг энэ гэрээгээ хүндэлж, түү­нийхээ хүрээнд ажил­ла­на байх гэж итгэж байгаа.

- Эдгээр намуудын нэгдэх тухай яриа хө­вөр­сөөр 2016 онд сон­гуулийн өмнөхөн нэг­дэж, АН-д цохилт өгнө гэх юм билээ. Үүнд ямар хариулт өгөх вэ?

- Харин ч энэ хоёр нам нэгдвэл МАН-д байгаа шинэчлэлийн төлөөх за­луу­чууд "Энэ хууччуул ёстой бүтэхгүй нь" гээд хаалттай бүхээгний цаа­на АН-ын нэр дэв­шиг­чийг сонгож будах биш үү. МАН доторхи эрүүл саруул ухаантай хэн ч улс орныг авилгын ийм өргөн сүлжээнд орооцолдуулж хаячи­хаад, одоо ч шорон­гоос бүхэл бүтэн намыг удирдаж байгаа хүний саварт шинэчлэгдэж ядаж байгаа намаа аваа­чиж атгуулъя гэж бодох­гүй байх. МАН-д тийм "өндөр" үнээр ялалт бай­гуулах шаардлага ч байх­гүй байх.

- Тэгвэл угшил нэг­тэй МҮАН-тай АН нэг­дэ­нэ гэх яриа ч үүнтэй зэрэгцэн гарч байгаад та юу хэлэх вэ. Үнэхээр тийм зүйл байж болох уу?

- АН ардчил­лын төлөөх нам хөдөл­гөө­нүүдийн нэгдэн нийлэх үйл явцад бүрэлдэн тө­лөв­шиж байгаа нам. Нэг­дэн нийлэх үйл явц одоо ч дуусаагүй. Өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуу­лийн үеэр Ногоон намын хэсэг гишүүд бас АН-д нийлсэн шүү дээ. Одоо ч бас зарим намуудаас нэг­дэж нийлье гэсэн санал ирж байгаа. МҮАН-ын хувьд тэд МАХН-тай "Шударга ёс" эвсэл бай­гуулж сонгуульд оролц­сон болохоор манайтай нийлэх тухай ярихаасаа өмнө эвслийг задлах шийд­вэрийг эхэлж гаргах хэрэгтэй болно. Энэ мэт бодож тооцох олон асуу­дал байгаа боло­хоор энэ бол зүгээр нэг сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр хийх ажил биш.