Тэнэмэл иргэд гэхээр л уранхай ноорхой хувцастай, архины эхүүн үнэр үнэртүүлсэн эр, эм, хөгшин залуу нь мэдэгдэхгүй хүмүүс санаанд буудаг шүү дээ. Тэгвэл эдгээр иргэд бидний л адил өсөж торниж эцэг эхийн хайртай хүүхэд, хэн нэгний дурлалт залуу /хүүхэн/ байсан гэдгийг бид мартаж болохгүй. Тэд сурч боловсорч, ханьтай болж, бяцхан хүүхдүүдийн эцэг, эх болсон ч “архи”  гэдэг хатуу тоглоомонд донтсоноор амьдралаа сүйрүүлж, өөрийгөө алдсан байдаг. Сэтгүүлч би ч архичин, тэнэмэл, гудамжны хүн гэхээр л боловсрол мэдлэггүй, харж хандах хүнгүй, нийгмийн хог шаарууд мэт  төсөөлдөг байлаа. Гэвч энэ удаагийн хийсэн сурвалжлаагаараа тэр хүмүүсийг бага ч гэсэн өөр өнцгөөс харж магадгүй тэдэнд чадах бүхнээрээ  тусалмаар санагдсан гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу.

Тэнэмэл иргэдийг нийгэмшүүлж, амьдралыг нь сайн сайхан болгохоор ажиллаж буй цөөхөн хэдэн байгууллагын нэг “Эрчүүд, эрүүл гэр бүл” ТББ-ыг зорилоо. Гаднаас нь харахад цэмцгэр айл гэлтэй нэгэн хашаа, байшинд тэд 23-уулаа амьдардаг юм байна. Зөвхөн эрчүүд байдаг атлаа хашаа, байшин нь их цэвэрхэн, дулаахан. Нэг давхар дотроо цөөн хэдэн өрөөтэй энэ байшинд тэд эвээ олоод л амьдарч байгаа нь энэ аж. Унтлагын өрөө, том өрөө, гал тогоо, үүдний өрөөтэй энэ байшин түрээснийх. Сард овоо хэдэн төгрөг зулгаачихна. Гэвч улс орны эзэн, айл гэрийн ноён нуруу болсон эрчүүдээ эрүүлжүүлэхийн тулд тэд хичээн ажиллаж буйг хөндлөнгөөс харсан хэн ч хэлэх биз ээ.
“Эрчүүд, эрүүл гэр бүл” ТББ-д Хот төлөвлөлтийн инженер, онгоцны нисгэгч, цагдаагийн офицер  нийгэмшиж байна гэвэл та итгэх үү.

Тэд өөрсдийнхөө  төлөө тэмцэж байна гэдэг гуравхан үгээр энэ удаагийнхаа сурвалжлагыг эхлүүлье. Айлын гэрийн өмөг түшиг болж, гал голомтоо бадрааж явах ёстой энэ эрчүүд “муруй гишгэж нүхэнд ойчсон” ч эргэн хүн болох гэж хичээж байна. Тэд алдсан ч, архиар амьдралаа сольсон ч эргэн хөл дээрээ босохоор тэмцэж байгаа юм.  Эдгээр иргэдийн 80 гаруй хувь нь дээд боловсролтой, сайхан амьдрал, ажил төрөлтэй байсан. Гэвч нэг л өдөр очих оронгүй, ойлгох анд нөхөргүй,  ой гутмаар нэгэн болж хувирсан. Хамгийн сонирхолтой нь тэд нийгэмшиж эхлэхээсээ өмнө “би архичин биш, арай ч тэнэмэл иргэн болчоогүй байна аа” гэдэг үгийг өөртөө дахин дахин хэлж байсан байгаа юм. Харин бодит амьдрал дээр тэд хэзээ ч засал авахгүй тэнэмэл иргэд, хогийн хулгайчид, гудамжны гэх тодотголтой хүмүүс болсон байдаг.

“Эрчүүд, эрүүл гэр бүл” ТББ-д Хот төлөвлөлтийн инженер, онгоцны нисгэгч, цагдаагийн офицер  нийгэмшиж байлаа. Тэд байртай, машинтай, эхнэртэй, хүүхэдтэй, эцэг эхтэй байсан. Харин одоо юу ч үгүй шарх сорви болсон бие, үлдсэн амьдралаа шинээр эхлэе гэсэн сэтгэлтэй л үлдсэн.
Гар хуруугаа тас хазуулсан, хүн хутгалсан, хулгайн хэрэгт холбогдсон хүмүүс ч нийгэмшиж байна
Манай сурвалжлах баг эдгээр иргэдтэй уулзаж санал бодлыг нь сонслоо. Сонсоход зүрх шимшрэм, итгэхэд тун хэцүү энэ түүхтэй уншигч таныг тун удахгүй золгуулна. Харин одоо тус төрийн бус байгууллагын менежер Н.Эрдэнцогт юуг онцлов.

Аав эрүүл бол эхнэр, хүүхэд эрүүл байна. Нэг гэр бүл эрүүл бол улс орон амгалан гэдэг үгээр тэрбээр яриагаа эхлэв. Н.Эрдэнэцогт “Нийгэмшүүлэх хөтөлбөрт гэмт хэрэгт өртөж, гэмт хэрэг хийж байсан гээд л янз бүрийн хүмүүс хамрагдана. Тухайлбал, гар хуруугаа тас хазуулсан, хүнтэй зодолдож танхайрч ял зэмлэл хүртсэн, архиныхаа мөнгийголох гэж хулгай хийдэг хүмүүс нийгэмшиж байна.  Тэд ирэхээсээ өмнө гэмт хэрэг үйлдэж, халдлагад өртөж байсан ч нийгэмшиж гарсныхаа дараа янз бүрийн хэрэг төвөгт орооцолддоггүй.  Сонирхулахад, хоригдож байгаад суллагдсан иргэд сэтгэл санаагаар унаад ч тэр үү, нийгэмшиж чадахгүйгээсээ архинд орж улмаар давтан гэмт хэрэг үйлдэх нь их. Манайд ч хоригдож байгаад архинд донтож, гудамжинд гарсан иргэд ирж байсан. Тэд “би ахиад нөгөө газартаа орох гээд байна. Би ахиж тийм хар амьдралаар амьдармааргүй байна” гэж гуйдаг. Ер нь ажиглаад байхад айлын эрх дураараа хүүхэд архинд орсон байх нь их. Тэр дундаа айлын ууган, бага, ганц хүүхдүүд архинд донтож, гудамжны тэнэмэл иргэн болсон байдаг нь Монголчуудын хүүхдээ буруу эрхлүүлдэгтэй холбоотой байж мэдэх юм”.
Ж.Батдэлгэр: Ээж маань гаднаас нь харахад эрүүл хүн яваа юм шиг харагдаж байгаа ч надад итгэх сэтгэл, итгэлийнх нь үүд хаагдсан байсан
Өдгөө 37 настай Ж.Батдэлгэр нь санхүүч мэргэжилтэй. Тэрбээр наймдугаар ангиасаа л архитай нөхөрлөсөн. Эхлээд бага багаар сонирхолын журмаар уудаг байсан ч энэ нь архинд донтох эхлэл нь байсан. Ж.Батдэлгэр нийгэмшүүлэх төвд ирэхээсээ өмнө өөрийгөө арай ч архичин болчоогүй байна л гэж бодож байсан гэдэг. Арван жилээсээ л баар цэнгээний газраар их орж, зугаа цэнгэл хөөдөг нэгэн байжээ. Архинд орсон хүн солиордог. Тэгвэл Ж.Батдэлгэр ч солиорч, нүдэнд нь хий зүйл харагддаг байсныг хэлж байв. Тэрбээр архинаас гаргах эмчилгээг хийлгэж Наркологийн эмнэлэгт хүртэл хэвтэж байсан ч тэр нь түр зуурын л үйлчилгээтэй байсан гэдэг. Нийгэмшиж чадаагүй, сэтгэлзүйгээрээ архийг жигшиж чадаагүй хүн архинаас гарч чаддаггүй гэдгийг ч онцлов.

Ж.Батдэлгэр: “Би ээжтэйгээ цуг амьдардаг байсан ч ээжийгээ цөхрөөсөн. Ээж маань намайг гадаадруу сургуульд хүртэл сургаж, ажил ч хийлгэдэггүй байсан. Харин үүний хариуд би зүгээр л устгадаг, сүйтгэдэг хүн болж хувирсан. Ээж маань гаднаас нь харахад эрүүл хүн яваа юм шиг харагдаж байгаа ч надад итгэх сэтгэл, итгэлийнх нь үүд хаагдсан байсныг би мэдэрсэн. Ингээд ээждээ төвөг болохгүй гээд би бүр л гудамжныхаа амьдралруу гарсан. Орцонд хононо. Архиа уухын тулд  супермаркетаас хулгай хийнэ.

Би Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийг төгссөн. Гэвч мэргэжлээрээ ч ажлаагүй” дидломны гол” болсон. Харин ээжийнхээ буянаар Европоор орноор аялж байсан. Гэхдээ ямар сайхан хүн байсан ч архины замаар л явж байгаа бол бүгд нэг л нүхэнд унана. Ямар ч дарга сайд байсан, ядуу тарчиг байсан тэд нэг л замаар явсаар унадаг. Тухайн хүн нэг л савнаас гаргаж байгаа архийг янз янзын амаар л ууж байгаагаараа ондоо болохоос бусдаараа яг ижил. Тиймээс архинаас өөрийгөө татаад авчихсан хүн л хожно. Архи хүний эд эсийг үхүүлж, гутранги байдалд оруулдаг. Ер нь айлд бэлэг тэмдэг маягаар л байж байдаг ганц эрэгтэй хүмүүс эрхэлж явж байгаад буруу замруу орох нь их. Мөн эрэгтэй хүн сэтгэлийн хатуужил муу байдаг учир гэр бүлд ямар нэг хагацал зовлон тохиолдвол сэтгэлээр унаж явсаар архинд ордог талтай. Гэвч ухамсартай хүн гэдэг өөрийгөө юунаас ч татаад гаргачихаж чадна. Оройтоогүй дээрээ ухаарч ганцхан олдох амьдралаа нүхэнд унахгүйгээр л явахыг залуучууддаа захиж байна” гэв.

Ийн тус төвийн нийгэмшиж буй хүмүүсийн санал бодлыг сонсоод энэ удаагийнхаа сурвалжлагыг өндөрлөсөн юм. Харин дараагийн удаад гэр бүлээрээ нийгэмшиж байгаа хийгээд архинаас болж үр хүүхдээсээ хагацсан эх хүн хэрхэн амьдрахын тулд өөрөө өөртэйгээ тэмцэж байгааг хүргэх болно.

Гагцхүү тэнэмэл, архинд донтсон иргэдийг нийгэмшүүлж байгаа нь тэднийг авраад зогсохгүй гэмт хэргийн гаралтыг бууруулж байгаа маш том үйл явдал гэдгийг уншигч та тунгаан бодох биз ээ.

Үргэлжлэл бий.                                                                                                                 Д.Ундрах /24tsag.mn/