...Би кино үзэх дургүй болсон. Өдөр болгон кино үзсээр байтал залхсан. Үзэх
юм бол “Сэрэлт”, “Цогт тайж” гээд бүр хуучныхаа киног үзээд суувал
сайхан. Би өөрөө ажиллаж байсан юм болохоороо ажиллаж байсан хуучны
кинонуудаа харах дуртай. Тэрнээс одоогийн кинонд дургүй ээ. Гэхдээ гоё,
гоё, кино бий. “Эх оронч” ч юм уу. Хүүхдүүд шиг “Бөгжний эзэн”, юу юу ч
билээ кинонуудыг үзэхгүй ээ.МҮОНРТ-ийн кино албаны дуу оруулагч Ж.Дарамсүрэнтэй ярилцлаа. Түүнтэй ярилцахад яг л кино үзээд сууж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрж байсан шүү.
-Дуу оруулагчдаас хамгийн ахмад нь та байна уу?
-Монголдоо гэж ярихад хамгийн ахмад нь би болоод байна шүү. Аль ч телевиз дээр миний үеийн над шиг олон жил ажилласан хүн байхгүй байх. Манай Цэмпилмаа бид хоёр л ахмад нь юм уу даа. Би бол Кино үйлдвэрт 30 жил ажиллаад Үндэсний телевизэд 15 жил ажиллаж байна даа.
-Үндэсний телевизийн дуу оруулагчид бусад телевизийн кино албаны дарга, продюссерууд болсон харагдаад байх юм?
-Дарга нь болох юм, киноны гол хүн болох юм. Энд дөрөө олоод гардаг юм байгаа биз дээ. Манайд чинь Элбэгсайхан гэж мундаг дуу оруулагч байлаа шүү дээ, нас барсан, хөөрхий. Цэмпилмаа, Наранбаатар, Батцэцэг, Ялалт, Энхбаяр гээд мундагууд байна аа.
-Телевизүүдийн орчуулгын киноны дуу оруулалт арай хэтэрлээ. Кино үзэхээс дургүй хүрмээр, тэр дуу оруулагч нь түгдэрч, гацаад аль хүн нь юу яриад байгааг ялгаж сонсох гэж бас нэг авъяас шаардагдаад байх юм. Та энэ шүүмжлүүлээд байгаа хүмүүст туршлагаасаа хуваалцаач?
-Одоо бол өөр л дөө. Дээр үед Кино үйлдвэр ам барьдаг байлаа шүү дээ. Ам барихад зүгээр прокатнаас кино аваад, интернэтээс татаад одоогийнх шиг оруулахгүй. Кино Оросоос ч юм уу хаанаас ч юм, хөгжим, чимээ, дуу нь тусгай ирдэг байсан юм. Тэр тус тусдаа юманд нь монголоор ам барина. Инээвэл инээнэ, уйлвал уйлна, дуулвал дуулна. Одоо ийм тусгай юм ирэхгүй байгаа юм. Цаана нь хүн инээж, уйлж хашгираад явж л байдаг наана нь бид ам барихгүй ч гэсэн тэр хүнийхээ ярьж байгаа эхлэл төгсгөлийг тааруулаад дуу оруулж байгаа юм. Бусад телевизийн хувьд чиний хэлж байгаа үнэн л дээ. Ганц хоёрхон хүн кинонд орж байна. Жишээлэхэд “Загалмайлсан эцэг” гэж мундаг кино байна шүү дээ, тэрийг ганцхан эрэгтэй хүн уншсан гээд бодчих. Тэгэхээр яаж олигтой юм болох вэ дээ. Тэр олон хөгшин залуу, янз бүрийн ааш аягтай дүрүүдийг ганцхан хүн илэрхийлэхээр хүн үзсэн болох уу. Телевизүүд олон хүнд мөнгө өгөхгүй гээд цөөхөн хүнээр уншуулдаг юм байлгүй.
-Орчуулга нь бас их нөлөөлдөг юм шиг ээ. Кино театр “Кунфу панда” гээд хүүхэлдэйн кино үзлээ. Дараа нь телевизээр гарахаар нь үзсэн чинь, хайран киног яйран болтол нь сэглэсэн байна лээ дээ. Үзэхээс дургүй хүрмээр?
-Харин тийм, орчуулга их хамаарна. Орчуулга сайн байгаад дуу сайн оруулбал төрөлх хэл дээр үзэж байгаа юм шиг. Манай үндэсний олон нийтийн телевиз тэр талаараа өөр өө. Туршлага нь ч илүү, монголын анхны телевиз гэдэг утгаараа, дуу оруулж байгаа хүмүүс нь ч гэсэн үе үедээ тааруулж дуу оруулдаг. 45-аас дээш насны дүрд голдуу би ч юм уу, Нэргүйбаатар явна. Ахимаг насны эмэгтэйчүүдэд Цэмпилмаа явна, залуучуудад болохоор манай СУИС-ыг төгссөн залуучууд явна. Нэг кинонд доод тал нь таван хүн ордог юм. Дүрээ хуваарилаад орохоор сайхан өнгө нь ялгараад үзэхэд, ойлгомжтой, хүртээмжтэй болдог. Бусад телевиз нэг хүн харилцан ярьж байгаа хоёр хүний дуу оруулаад байх юм байна шүү дээ. Дуугаараа лав ялгарахгүй, нэг хүнийхээ үгийг эхлээд, дуусч байгааг нь тааруулахгүй цаашаа залгаад нөгөө хүнийхээ ярианд орохоор аль нь ярьж байгаа нь ялгагдахгүй болчих юм. Би гайхдаг юм, бичиж л байвал яваад байдаг юм уу даа гэж. Чанартай хийе гэж боддог юм уу үгүй юм уу, мэдэхгүй. Арилжааны телевизүүд кино гаргаж хүнд гоё юм үзүүлье гэхээсээ илүү кинон дундуур рекламаа гаргаж мөнгө олох гэдэг юм уу гэж боддог юм.
-Хүүхдийн дууг яаж оруулдаг юм бэ?
-Манайд хүүхэд гүйж ирээд оруулна гэж байхгүй шүү дээ. Манай дуу оруулж байгаа залуу охидууд тав, арван настай хүүхдийг дууг хийнэ. Ээж, охинд зэрэг дуу оруулж байгаа тохиолдол зөндөө байна. Залуучууд 15-аас дээш насны эрэгтэй хүүхдийн дууг бол хийчихнэ. Долоо наймтай бандид бол эмэгтэй хүн хийхээс өөр арга байхгүй, залуучуудад ахаддаг юм.
-Та хамгийн доод тал нь хэдий хэрийн насны хүний дуу хийж байв аа?
-Залуу байхдаа хийж байсаан. Би чинь 1968 онд анх удаа дуу хийж үзсэн гэхээр одоо 42 жил болж уу. Энэ хооронд оруулаагүй дуу хоолой алга. Залуу байхад жаахан ахимаг настай хүний дуу хийхэд буурь суурьтай дуугар гэж загнуулж л байсан. Одоо залуу дуугар гэж загнуулдаг болоод байна. Өвгөн хөгшин, дарга сайд, генерал менерал гэсэн хүмүүсийн дуу хийдэг болсон байна шүү дээ, одоо.
-Дуу оруулахад их самбаа шаарддаг байх?
-Тэр чинь гол нь. Чиний хэлдгээр, авхаалж самбаатай байж хийдэг ажил. Бид радиод заримдаа өгүүллэг зохиол унших ч юм уу дуу оруулдаг юм. Радиод очихоороо баримжаа алдчихна. Дүрстэй юманд бол баримжаатай. Дүрсээрээ баримжаа аваад, чихээрээ сонсоод уртаа орчуулсан зохиол, микрофоноо тавьчихаад нүдээрээ киногоо нэг харна, зохиолоо нэг харна, чихээрээ сонсоно, амаараа ярина, бүх эрхтэн ажиллаж байдаг. Мэдрэмж хамгийн чухал юм даа. Тэр хүн уурлаж байвал би хашгирахгүй ч гэсэн уурлаж байгаа маягаар үгээ хэлдэг. Баярлаж байвал, баярлаж байгаа маягаар, инээж байвал инээж байгаа юм шиг ярина. Би өөрөө инээхгүй тэгсэн мөртлөө инээсэн хүн өөр ярина аа даа. Зүгээр наана нь уншаад байвал ямар ч хэрэг байхгүй, үзэж байгаа хүн унтана. Би 1967 оноос кино үйлдвэрийн дуу бичлэгийн цехэд ажилласан хүн. Дуу бичлэгийн техникч хийж байгаад дууны оператор болсон. Миний хийж байсан ажил бол Кино үйлдвэрийн алтан үеийнхний ам барьж байгааг аппарат дээр бичиж авах байсан. Тэгэхэд миний толгойд үргэлж тэдний үг яаж хэлж байна гэсэн бодол эргэлдэж, дагаж хэлж сургуулилдаг байсан. Одоо бол нэг их сайн аманд нь тааруулахгүй байгаа шүү дээ, бид нар. Тухайн үед амьсгаа авсан газар нь аваад, амны товшилтод яг тааруулж хийдэг байсан. Тэднээс сурсан зүйлээ Цэмпилмаа бид хэд энэ хүүхдүүддээ зааж сургаж явдаг юм.
-Янз бүрийн орны кинонд дуу оруулсаар байгаад хэлийг нь гадарладаг болсон байх, тийм ээ?
-Хятад солонгосыг бодох юм бол англи орос арай дээр ээ, сонсоод хийхэд. Үгээ хэлж байхдаа нөгөө хүнийхээ хэлж байгаагаас хоцорч, түрүүлж, таарч байгаагаа баримжаална. Ялангуяа орос кино баримжаатай шүү дээ. За тэр өөр хэл бол баримжаа байдаггүй юм. Хятад, Японыг нэг дагаж үзээд, үгнүүд нь хэдийд хаана эхэлж дуусч байгааг баримжаална даа. Манайх нэг хүн хазгай, бүдэг хэлэх юм уу, би үгээ дууссан байхад нөгөө хүний ам ангалзаад илүү гарахыг зөвшөөрдөггүй юм. Уйгагүй өдөржингөө бичнэ. Бид их сайн ажиллалаа гэхэд өдөрт хоёр бүтэн кино орно. Тэгэхэд зарим телевизүүд өдөрт таван кино ороод, баримтат, хүүхэлдэй орчихлоо гээд тууж явж байдаг юм. Юу болж байгаа юм бүү мэд. Илүү дутуу хэлж байна уу, үгүй юу. Түрүүлээд дуусаад ард нь ам үлдвэл, ойлгов уу энэ тэр гэж үг нэмж хэлж байдаг юм. Ингэж байж л олон кино ордог юм байгаа биз дээ. Манайд Сүрэнхорлоо, Эрдэнэчимэг гэж дууны найруулагч, инженер хоёр эмэгтэй бий. Энэ хоёрын шаардлага өндөр. Олон жил ажилласан болохоор өөрсдөө ч айхтар мэдрэмжтэй болсон. Нэг л үг дутуу хэлэх юм уу, аргалах гээд үг нэмбэл шууд зогсооно. Үгээ тат, шах гэж дүрэмдэнэ шүү дээ.
-“Боловсрол” телевизийн орчуулгын кино их аятайхан шиг санагддаг?
-“Боловсрол” телевизэд манайхан бүгд байгаа. Би ч байгаа. Шилдэг кинонуудад нь очдог юм. Манай кино редакцийн дарга байсан Батцэцэг гэж хүүхэн Боловсрол телевизийн киног өөрийнхөө студид хийдэг юм. “Freeline” гэж студи байгаа. Тэнд Ялалт, Баттүшиг, Оюун гээд манайхан бүгд бий. Хааяа миний насанд таарах дүртэй кино байвал намайг дууддаг юм. “Боловсрол”-оор миний дуу гараад байхаар манай телевизийнхэн Дарамаа ах “Боловсрол”-д дуугараад байгаа юм уу гэж асуугаад байгаа. Өөр телевизэд дуугаргах дургүй. Миний хоолой ч андашгүй юм байна л даа. Гэхдээ яг нарийн гэрээ хийгээгүй болохоор бид завтай цагтаа, хагас бүтэн сайн өдөр хэдэн төгрөг нь хэрэгтэй гээд явдаг юм.
-Яг нарийн гэрээ гэж ямар гэрээ?
-Манай телевизэд өөрчлөлт орж байна аа. Уран бүтээлийн таван нэгдэл байгуулаад бүтцийн хувьд шинэчлэгдэж байгаа. Гэрээгээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн хоёр гурвын үндсэн болгоод дээр нь Ганбаатар, Цовоо, Чоглоо, Баярмаа, Нарантуяа, Бямбаа гээд радио, телевизийн нэвтрүүлэгчид оруулахаар болсон.
-Хүмүүс таны дуу хоолойг сонсоод танимхайрна биз?
-Тэгдэг юм шүү. Талийгч Элбэгсайхан, би, Цэмпилмаа, Наранбаатар, Оюун бид хэд манай лагер руу салхинд гарах гээд Яргайтын нэг дэлгүүр оров оо. Хиам хэдэн кг-ыг, архи хэдэн шилийг авах юм бэ, ер нь талх авъя гээд шуугилдахгүй юу. Худалдагч бүр ангайчихсан, кино гараад байгаа юм уу гээд. Бид нар бөөн хөхрөөн болж билээ.
-Нэг тийм дотно санагдаад байдаг шүү дээ, телевизээр байнга сонсдог хоолой хажууд дуугарахаар?
-Ноднин бие муудаад гуравдугаар эмнэлэгт хэвтэв ээ. Манай өрөөнд нэг залуу хамт хэвтэж байсан юм. Гурав хоногийн дараа тийм байх аа, гурав хоног таныг хэн бэ гэж бодлоо. Манай хамаатны л хүн байна даа, нэг их дотно дуу, би танихгүй байна гэж бодлоо гэж байсан юм. Дуу сонсохгүй бол царай хараад танихгүй л дээ. Миний дуу хачин, чөтгөр шулам шиг сонсддог юм уу, хүн амьтан айдаг. Зэвүүн дуу ихэвчлэн хүнд тогтож санагддаг шүү дээ. Эсвэл тийм сайхан юм уу, мэдэхгүй.
-Аймшгийн ч юм уу, насанд хүрэгчдийн кинонд дуу оруулахад эвгүй санагддаг болов уу?
-Би иймэрхүү кинонд дуу оруулдаггүй. Аймшгийн кино л гэнэ, амьдралд байхгүй, гэдэс гүзээнээс нь янз бүрийн юм гарч ирж арзаганаад л. Болж өгвөл дуу хийхгүйг боддог юм. Үзэх ч дургүй. Ер нь нэг тиймэрхүү кино санагдвал, би хэрэггүй дээ л гэдэг юм. Хүүхэд залуучууд л их үздэг шиг байгаа юм. Арзаганаж, амилсан аймшгийн киног. Миний хоолой ч таардаггүй. Буурь, суурьтай хүмүүст л дуу оруулах талдаа. Инээдмийн, хошин шог талдаа бас их муу.
-Хүүхэлдэйд?
-Хүүхэлдэйд бол зөндөө оруулж байгаа. Санта клаус, баавгай, арслан талдаа.
-Таны үзэх дуртай кино гэж ямар кино байна аа?
-Би кино үзэх дургүй болсон. Өдөр болгон кино үзсээр байтал залхсан. Үзэх юм бол “Сэрэлт”, “Цогт тайж” гээд бүр хуучныхаа киног үзээд суувал сайхан. Би өөрөө ажиллаж байсан юм болохоороо ажиллаж байсан хуучны кинонуудаа харах дуртай. Тэрнээс одоогийн кинонд дургүй ээ. Гэхдээ гоё, гоё, кино бий. “Эх оронч” ч юм уу. Хүүхдүүд шиг “Бөгжний эзэн”, юу юу ч билээ кинонуудыг үзэхгүй ээ. Сайхан амьдралтай, хайр дурлал, зовлон жаргалтай кино сайхан л даа. 30, 40 жилд хэчнээн кино үзсэн юм бэ дээ. Хүүхэд байхад кино театр явах хорхой байсан л даа. Тэр хорхойгоороо Кино үйлдвэрт ажилласан байх.
-Та ажлаа дурлаж хийдэг үү?
-Залууст захидаг ганц зүйл чинь наадах чинь даа. Ажилдаа сонирхолтой бол ядардаггүй юм. Жаахан оройтвол манай залуучууд ядарлаа гээд л, маргааш болох уу гэх маягийн юм ярьж сунаж унаад байвал би загнадаг юм. Дургүй юм бол чи яах гэж ажил хийдэг юм, хөгшин би ядраагүй байхад чи ядарлаа гэлээ гээд. Үнэхээр хүн сонирхолтой ажлаа хийвэл ядардаггүй юм. Дуу оруулахаас гадна 1970-аад оноос хойш Кино үйлдвэрийн шум, чимээ гэж айхтар юмыг хийсэн хүн шүү дээ, би. Яриа, хөгжимнөөс гадна дуугарч байгаа зүйлийг шум гэдэг байхгүй юу. Хагарах, морь давхих, хаалга үүд хаагдах, зодолдох чимээнүүд байна шүү дээ. Би сонирхолтой тулдаа шумны битүү зааланд хорин хэдэн жил ядарлаа барилаа гэж хэлэлгүй ажилласан байгаа юм.
-Шум чимээг янз бүрийн байдлаар гаргадаг байлгүй?
-Тэгнэ ээ. Жишээлбэл “Мандухай цэцэн хатан” киноны шумыг хийж байхав тувт байлдаан. Хоёр гартаа хоёр сэлэм барьчихаад баатрын хувцас өмсөөд үзчихнэ шүү дээ. Заримдаа бичээд сонсоход шал өөр юм дуугарна. Сэлмээр сэлэмний дуу оруулахад шал өөр сонсогдож байхад зүгээр хоёр төмөр хавируулахад яг сэлэм дуугарах жишээтэй. Яг зөв өнгийг нь олох гэж юмаа эрээд давхичихна.
-Чимээ хийх гээд янз бүрийн юм цуглуулах уу?
-Манайд есөн шидийн хогтой жижиг өрөө байдаг байсан юм. Гадаа явж байхад данх хэвтэж байсан ч энэ шуманд хэрэгтэй гэж авсаар байгаад бөөн хог болсон. “Мандухай цэцэн хатан” киноны Исмэл, Мандухай хоёр тулалддаг хэсэг байдаг даа. Тэрний шумыг би их гоё болсон гэж боддог юм. Намайг цавчихад хажууд хоёр төмрөөр хан хан гэсэн ёнгинодог цуурайг нь хийгээд их гоё болсон.
-Сүү самарч байна гээд угаалгын нунтаг усанд хийж самардаг гэл үү?
-Халуун усанд угаалгын нунтаг хийж самрахаар яг сүү болно.
-Хүйтэн усанд болдоггүй юм уу?
-Болохгүй. Аяганд сүүтэй цай хийж байгаа дүрс дээр ус аягалж байгаа шум оруулбал шал худлаа болно. Хүйтэн ус шал өөр дуугардаг юм.
-Телевизэд та хэчнээн жил болчихов оо?
-Би чинь 1967 оноос хойш яг 30 жил ажиллаад байхад 1997 онд Кино үйлдвэр тарсан шүү дээ, Ер нь 1995 оноос телевизэд ирж кино уншиж байсан юм. Тэрнээс хойш хааяа нэг дуудахаар нь ирж дуу оруулаад явдаг байлаа. Сүүлийн долоо найман жил бараг үндсэн хүн шиг болсон л доо. Сая өөрчлөлт ороод бүр үндсэн болгоод авсан.
-Сая жинхэлсэн гэхээр сонин санагдаад байх юм. Дуу оруулсан Цэмпилмаа, Дарамсүрэн, Батцэцэг, Батхишиг гэж уншдаг баргил хоолойг Үндэсний телевизээр дээр үеэс хойш сонсч байгаа шүү дээ?
-Кино үйлдвэртээ л үндсэн байсан юм. Киноноос илүү телевизэд ирээд бидний нэр дуулдаж эхэлсэн шүү дээ. Хөгширсөн хойноо од болно гээд бид хөхрөлдөж байдаг юм. Телевизэд бид үндсэн биш, гэрээт жүжигчид, чөлөөт уран бүтээлч гэж явж байсан юм. Үндсэн болгосон тушаал, өчигдөр гарав уу, уржигдар гарав уу.
-Кино үйлдвэрт 30 жил ажилласан хүн янз бүрийн кинонд их бага хэмжээгээр орсон байлгүй?
-Кинонд орохоос зугтдаг байсан юм, их тэнэг байж. Одоо бодоход орж байдаг байж гэж боддог юм. Орсон бол одоо залуугийнхаа дүрийг хараад сууж байхгүй юу. Ганц нэг олны хэсэгт орсоон. Хүн дутаад байна гээд хуралд сууж байгаа маягаар суу гэх жишээний. “Говь хянганд тулалдсан нь” дээр япон хурандаа болгоно гээд үс засаад л малгай, хувцас өмсгөөд л Дамбадаржаагийн хийдийн тэнд Хятадын цагаан хэрмийг эзэлж байгаа зураг авсан юм. Дараа нь харсан чинь тээр тэнд хэдэн цэрэгтэй хамт, танигдах ч үгүй гарсан байна лээ. Сүүлийн үед хэдэн кинонд орсон. Өвгөчүүд ховордсон юм болов уу даа, залуучууд над руу л ярьдаг болоод байгаа юм.
-Таны хүүхдүүдээс таны мэргэжлийг өвлөсөн хүн байна уу?
-Би таван хүүхэдтэй. Бүгд шал өөр юм хөөгөөд явцгаасан. Миний эхнэр харин Кино үйлдвэрт ажиллаж байв. Одоо Дархан явчихаад байна. Сая утасдсан, Хараа гол руу загас барихаар явж байна гэнэ. Киноны өмнө хойно найруулагч Жигжид, Доржпалма гээд бичиг гардаг шүү дээ, тэр бичгийг бичдэг байсан юм. Хар цаасан дээр цагаанаар бичнэ. 1969 онд гэрлэсэн хоёр доо.
-Кино үйлдвэрээс гарсан олонхи кинонд таны шум чимээ яваа даа?
-1970 оноос хойшхи бүх киноны шум чимээг хийсэн шүү. Сүүлд хувийн видео киноны шум чимээг ч зөндөө хийсэн. Цалинд нэмэр юм даа.
-Тулалдааны шум чимээ хэтэрхий панаалтай, тэгээд панаал оруулахгүй гэхээр сонирхолгүй ч юм уу гэмээр байдаг?
-Хамгийн хэцүү юм чинь зодооны шум. Тусгай юмаар хийхгүй бол гар хөлөөрөө цохихоор шал худлаа дуугардаг юм. Хүн алгадаж байгаа чимээ хийх гээд алгадахаар час гээд шал буруу дуугарна, өөр юмаар хийхгүй бол. Юугаар хийвэл яг зөв дуугарч байна аа гээд янз бүрийн юм цохиж үзээд л явчихна. Хамгийн гол нь кинонд зөв дуугарч байвал би энд юугаар хийх нь онц биш. Давхиж байгаа морины хөлний чимээг бид гуяа алгадаж хийнэ. Хүнд ингэж хэлэхэд эвгүй л дээ. 1981 онд бид Дорноговьд амарсан юм. Киноныхон ирсэн гэнэ гээд уулзалт хийв ээ. Нэг хүн босч ирээд морины чимээг давхиж байхад нь бичдэг юм уу, яаж хийдэг юм бэ гэлээ. Би гуяа алгаддаг гэж хэлэлтэй биш гээд сууж байсан чинь Цэвээн гуай “Аан тэр чинь тусгай аппарат байдаг юм аа” гэж аварч байсан юм.
-Янз бүрийн сонин юм оролцсон өвөрмөц шум байдаг биз?
-Хээр түүдэг гал асаагаад мах шараад суудаг дүрс байдаг даа. Бид шумны өрөөндөө гал түлээд сууна гэж байхгүй шүү дээ. Үүний оронд мод нарийхан савхлаад багцалж бариад мушгихаар яг гал асч байгаа юм шиг час час гэж дуугардаг юм. Дээр нь даавуугаар жаахан дөл хийнэ. Янз бүрийн юм хийнэ ээ.
-Та ингээд ажиллаад л байх уу?
-Би ажиллаад л байна гэж юу байх вэ, 100 наслах биш. 65 нас хүрчихлээ. Дуу хоолой нь хэрэгтэй болохоор ажиллуулаад байгаа. Шүд ам унаад ирэхээр ажиллахгүй л дээ. Пал, пүл гээд яаж дуугарахав. Чадахаа байна шүү дээ, насны эрхээр. Та чадахгүй байна аа, боль гээгүй болохоор одоохондоо явж л байгаа. Нэгдүгээрт ажилдаа дуртай юм, хамт олон гэж сайхан юм байна. Зүгээр гэртээ суух гэж би бүр аргаа бардаг. Кино үйлдвэрээс бид бүгдээрээ халагдчихаад нэг хэсэг гэрт байж сууж ядаж байтал ашгүй телевиз дуудсан. Зундаа хамт олноороо гурав дөрөв хоног салхинд гарчихна. Харин хамгийн хэцүү нь битүү орчинд ажилладаг. Хоёр гурван хаалганы араар орохоор агаарын дутагдалд орно. Би бас даралттай.
-Дуртай ажлаа хийж байгаа болохоор сайхан байх л даа?
-Дургүй юманд юу гэж явах юм. Гавьяаныхаа амралтыг эдэлье гээд сууж байна биз дээ. Би ч одоо та боль доо гэтэл нь явъя гэж бодож байгаа. Миний бие чадаж дийлж байвал. Микрофоны ард сууж байгаа хүмүүсээс хамгийн ахимаг нь би болсон байна. Цэмпилмааг ахимаг, ахимаг л гэнэ, надаас дөрөв дүү шүү дээ.
-Цэмпилмаа эгч дуу оруулж байгаа биз дээ?
-Хааяа ирнэ гээд үндсэн болоогүй ээ. Одоо хадам ээжээ аваад Утай Гүмбэн явсан, цаадахь чинь.
-Тийм үү, ээж нь ёстой сайхан насалж байна аа?
-Миний ээж байхад Цэмпилмаагийн ээж байлгүй дээ. Миний ээж 92-той, тачиганатлаа яриад сууж байгаа. Ээжтэйгээ өтөлж байна даа.
-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн бил үү, та?
-Соёлын тэргүүнийг нь авсан. Харъяа байгууллага байхгүй байсан болохоор хэн намайг тодорхойлох вэ. Харин соёлын гавьяатад нам оны өмнө тодорхойлсон гэсэн чимээгүй л байна.
-Нам тодорхойлж байгаа юм бол болно байлгүй дээ, нам ч хүчтэй шүү дээ. МАХН уу, та?
-Солиорсон биш, юу гэж МАХН байх юм. Надаас дээш үеийнхэн улаан МАХН-ууд байхгүй юу. Би бол ардчиллыг анхнаас нь дэмжигч. Манай хүн Ерөнхийлөгч болсон юм чинь гээд манай нам намайг тодорхойлоод явуулсан шүү дээ. Тэгээд бас учиртай юм аа. 2006 онд Алтангадас авсан. Дөрвөөс таван жилийн дараа дараагийн шагнал өгч болдог гэнэ. Яасан бэ нөгөөдөх чинь гээд саяхан асуусан чинь Ерөнхийлөгчийн тамгын газар руу очсон шүү дээ л гэж байна лээ. Хүмүүс гавьяа шагнал өгсөнгүй гээд бараг л амиа хорлох гээд архи уугаад явах юм. Гавьяа байгуулахаар ажил хийсэн гэдгээ яаж мэддэг юм бэ. Би дуртай ажилдаа л зүтгэж явснаас гавьяат болохын төлөө яваагүй шүү дээ. Гэхдээ тодорхойлолт аваад явсан болохоор горьддог юм байна, хүн.
-Тэгэлгүй дээ.
-Бас нэг юм өгөх нь үү гээд чагнах маягтай. Нэг иймэрхүү л байна даа.
-Орчуулсан Мэргэн, орчуулгын найруулагч Сүрэнхорлоо , дуу оруулсан Цэмпилмаа, Дарамсүрэн гээд киноны эхлэл төгсгөлийг дандаа та хийх юм, ямар учиртай юм бэ?
-Манайхны тоглоомны хэлээр бол брэнд хоолой гэдэг юм. Waltdesney үзүүлж байна гэж миний хоолой дуугарахад автоматаар Үндэсний телевиз гарч байна гэж ойлгуулах бодлого юм уу даа. “Боловсрол”-ын хоёр гурван шилдэг кинонд ийм толгой хийсэн чинь манайхан очоод дуу хийж болно, толгой битгий хий гэсэн. Толгой хийхээр манай телевиз гарч байгаа юм шиг болчихоод байхгүй юу.
-Дуу оруулагчдаас хамгийн ахмад нь та байна уу?-Монголдоо гэж ярихад хамгийн ахмад нь би болоод байна шүү. Аль ч телевиз дээр миний үеийн над шиг олон жил ажилласан хүн байхгүй байх. Манай Цэмпилмаа бид хоёр л ахмад нь юм уу даа. Би бол Кино үйлдвэрт 30 жил ажиллаад Үндэсний телевизэд 15 жил ажиллаж байна даа.
-Үндэсний телевизийн дуу оруулагчид бусад телевизийн кино албаны дарга, продюссерууд болсон харагдаад байх юм?
-Дарга нь болох юм, киноны гол хүн болох юм. Энд дөрөө олоод гардаг юм байгаа биз дээ. Манайд чинь Элбэгсайхан гэж мундаг дуу оруулагч байлаа шүү дээ, нас барсан, хөөрхий. Цэмпилмаа, Наранбаатар, Батцэцэг, Ялалт, Энхбаяр гээд мундагууд байна аа.
-Телевизүүдийн орчуулгын киноны дуу оруулалт арай хэтэрлээ. Кино үзэхээс дургүй хүрмээр, тэр дуу оруулагч нь түгдэрч, гацаад аль хүн нь юу яриад байгааг ялгаж сонсох гэж бас нэг авъяас шаардагдаад байх юм. Та энэ шүүмжлүүлээд байгаа хүмүүст туршлагаасаа хуваалцаач?
-Одоо бол өөр л дөө. Дээр үед Кино үйлдвэр ам барьдаг байлаа шүү дээ. Ам барихад зүгээр прокатнаас кино аваад, интернэтээс татаад одоогийнх шиг оруулахгүй. Кино Оросоос ч юм уу хаанаас ч юм, хөгжим, чимээ, дуу нь тусгай ирдэг байсан юм. Тэр тус тусдаа юманд нь монголоор ам барина. Инээвэл инээнэ, уйлвал уйлна, дуулвал дуулна. Одоо ийм тусгай юм ирэхгүй байгаа юм. Цаана нь хүн инээж, уйлж хашгираад явж л байдаг наана нь бид ам барихгүй ч гэсэн тэр хүнийхээ ярьж байгаа эхлэл төгсгөлийг тааруулаад дуу оруулж байгаа юм. Бусад телевизийн хувьд чиний хэлж байгаа үнэн л дээ. Ганц хоёрхон хүн кинонд орж байна. Жишээлэхэд “Загалмайлсан эцэг” гэж мундаг кино байна шүү дээ, тэрийг ганцхан эрэгтэй хүн уншсан гээд бодчих. Тэгэхээр яаж олигтой юм болох вэ дээ. Тэр олон хөгшин залуу, янз бүрийн ааш аягтай дүрүүдийг ганцхан хүн илэрхийлэхээр хүн үзсэн болох уу. Телевизүүд олон хүнд мөнгө өгөхгүй гээд цөөхөн хүнээр уншуулдаг юм байлгүй.
-Орчуулга нь бас их нөлөөлдөг юм шиг ээ. Кино театр “Кунфу панда” гээд хүүхэлдэйн кино үзлээ. Дараа нь телевизээр гарахаар нь үзсэн чинь, хайран киног яйран болтол нь сэглэсэн байна лээ дээ. Үзэхээс дургүй хүрмээр?
-Харин тийм, орчуулга их хамаарна. Орчуулга сайн байгаад дуу сайн оруулбал төрөлх хэл дээр үзэж байгаа юм шиг. Манай үндэсний олон нийтийн телевиз тэр талаараа өөр өө. Туршлага нь ч илүү, монголын анхны телевиз гэдэг утгаараа, дуу оруулж байгаа хүмүүс нь ч гэсэн үе үедээ тааруулж дуу оруулдаг. 45-аас дээш насны дүрд голдуу би ч юм уу, Нэргүйбаатар явна. Ахимаг насны эмэгтэйчүүдэд Цэмпилмаа явна, залуучуудад болохоор манай СУИС-ыг төгссөн залуучууд явна. Нэг кинонд доод тал нь таван хүн ордог юм. Дүрээ хуваарилаад орохоор сайхан өнгө нь ялгараад үзэхэд, ойлгомжтой, хүртээмжтэй болдог. Бусад телевиз нэг хүн харилцан ярьж байгаа хоёр хүний дуу оруулаад байх юм байна шүү дээ. Дуугаараа лав ялгарахгүй, нэг хүнийхээ үгийг эхлээд, дуусч байгааг нь тааруулахгүй цаашаа залгаад нөгөө хүнийхээ ярианд орохоор аль нь ярьж байгаа нь ялгагдахгүй болчих юм. Би гайхдаг юм, бичиж л байвал яваад байдаг юм уу даа гэж. Чанартай хийе гэж боддог юм уу үгүй юм уу, мэдэхгүй. Арилжааны телевизүүд кино гаргаж хүнд гоё юм үзүүлье гэхээсээ илүү кинон дундуур рекламаа гаргаж мөнгө олох гэдэг юм уу гэж боддог юм.
-Хүүхдийн дууг яаж оруулдаг юм бэ?
-Манайд хүүхэд гүйж ирээд оруулна гэж байхгүй шүү дээ. Манай дуу оруулж байгаа залуу охидууд тав, арван настай хүүхдийг дууг хийнэ. Ээж, охинд зэрэг дуу оруулж байгаа тохиолдол зөндөө байна. Залуучууд 15-аас дээш насны эрэгтэй хүүхдийн дууг бол хийчихнэ. Долоо наймтай бандид бол эмэгтэй хүн хийхээс өөр арга байхгүй, залуучуудад ахаддаг юм.
-Та хамгийн доод тал нь хэдий хэрийн насны хүний дуу хийж байв аа?
-Залуу байхдаа хийж байсаан. Би чинь 1968 онд анх удаа дуу хийж үзсэн гэхээр одоо 42 жил болж уу. Энэ хооронд оруулаагүй дуу хоолой алга. Залуу байхад жаахан ахимаг настай хүний дуу хийхэд буурь суурьтай дуугар гэж загнуулж л байсан. Одоо залуу дуугар гэж загнуулдаг болоод байна. Өвгөн хөгшин, дарга сайд, генерал менерал гэсэн хүмүүсийн дуу хийдэг болсон байна шүү дээ, одоо.
-Дуу оруулахад их самбаа шаарддаг байх?
-Тэр чинь гол нь. Чиний хэлдгээр, авхаалж самбаатай байж хийдэг ажил. Бид радиод заримдаа өгүүллэг зохиол унших ч юм уу дуу оруулдаг юм. Радиод очихоороо баримжаа алдчихна. Дүрстэй юманд бол баримжаатай. Дүрсээрээ баримжаа аваад, чихээрээ сонсоод уртаа орчуулсан зохиол, микрофоноо тавьчихаад нүдээрээ киногоо нэг харна, зохиолоо нэг харна, чихээрээ сонсоно, амаараа ярина, бүх эрхтэн ажиллаж байдаг. Мэдрэмж хамгийн чухал юм даа. Тэр хүн уурлаж байвал би хашгирахгүй ч гэсэн уурлаж байгаа маягаар үгээ хэлдэг. Баярлаж байвал, баярлаж байгаа маягаар, инээж байвал инээж байгаа юм шиг ярина. Би өөрөө инээхгүй тэгсэн мөртлөө инээсэн хүн өөр ярина аа даа. Зүгээр наана нь уншаад байвал ямар ч хэрэг байхгүй, үзэж байгаа хүн унтана. Би 1967 оноос кино үйлдвэрийн дуу бичлэгийн цехэд ажилласан хүн. Дуу бичлэгийн техникч хийж байгаад дууны оператор болсон. Миний хийж байсан ажил бол Кино үйлдвэрийн алтан үеийнхний ам барьж байгааг аппарат дээр бичиж авах байсан. Тэгэхэд миний толгойд үргэлж тэдний үг яаж хэлж байна гэсэн бодол эргэлдэж, дагаж хэлж сургуулилдаг байсан. Одоо бол нэг их сайн аманд нь тааруулахгүй байгаа шүү дээ, бид нар. Тухайн үед амьсгаа авсан газар нь аваад, амны товшилтод яг тааруулж хийдэг байсан. Тэднээс сурсан зүйлээ Цэмпилмаа бид хэд энэ хүүхдүүддээ зааж сургаж явдаг юм.
-Янз бүрийн орны кинонд дуу оруулсаар байгаад хэлийг нь гадарладаг болсон байх, тийм ээ?
-Хятад солонгосыг бодох юм бол англи орос арай дээр ээ, сонсоод хийхэд. Үгээ хэлж байхдаа нөгөө хүнийхээ хэлж байгаагаас хоцорч, түрүүлж, таарч байгаагаа баримжаална. Ялангуяа орос кино баримжаатай шүү дээ. За тэр өөр хэл бол баримжаа байдаггүй юм. Хятад, Японыг нэг дагаж үзээд, үгнүүд нь хэдийд хаана эхэлж дуусч байгааг баримжаална даа. Манайх нэг хүн хазгай, бүдэг хэлэх юм уу, би үгээ дууссан байхад нөгөө хүний ам ангалзаад илүү гарахыг зөвшөөрдөггүй юм. Уйгагүй өдөржингөө бичнэ. Бид их сайн ажиллалаа гэхэд өдөрт хоёр бүтэн кино орно. Тэгэхэд зарим телевизүүд өдөрт таван кино ороод, баримтат, хүүхэлдэй орчихлоо гээд тууж явж байдаг юм. Юу болж байгаа юм бүү мэд. Илүү дутуу хэлж байна уу, үгүй юу. Түрүүлээд дуусаад ард нь ам үлдвэл, ойлгов уу энэ тэр гэж үг нэмж хэлж байдаг юм. Ингэж байж л олон кино ордог юм байгаа биз дээ. Манайд Сүрэнхорлоо, Эрдэнэчимэг гэж дууны найруулагч, инженер хоёр эмэгтэй бий. Энэ хоёрын шаардлага өндөр. Олон жил ажилласан болохоор өөрсдөө ч айхтар мэдрэмжтэй болсон. Нэг л үг дутуу хэлэх юм уу, аргалах гээд үг нэмбэл шууд зогсооно. Үгээ тат, шах гэж дүрэмдэнэ шүү дээ.
-“Боловсрол” телевизийн орчуулгын кино их аятайхан шиг санагддаг?
-“Боловсрол” телевизэд манайхан бүгд байгаа. Би ч байгаа. Шилдэг кинонуудад нь очдог юм. Манай кино редакцийн дарга байсан Батцэцэг гэж хүүхэн Боловсрол телевизийн киног өөрийнхөө студид хийдэг юм. “Freeline” гэж студи байгаа. Тэнд Ялалт, Баттүшиг, Оюун гээд манайхан бүгд бий. Хааяа миний насанд таарах дүртэй кино байвал намайг дууддаг юм. “Боловсрол”-оор миний дуу гараад байхаар манай телевизийнхэн Дарамаа ах “Боловсрол”-д дуугараад байгаа юм уу гэж асуугаад байгаа. Өөр телевизэд дуугаргах дургүй. Миний хоолой ч андашгүй юм байна л даа. Гэхдээ яг нарийн гэрээ хийгээгүй болохоор бид завтай цагтаа, хагас бүтэн сайн өдөр хэдэн төгрөг нь хэрэгтэй гээд явдаг юм.
-Яг нарийн гэрээ гэж ямар гэрээ?
-Манай телевизэд өөрчлөлт орж байна аа. Уран бүтээлийн таван нэгдэл байгуулаад бүтцийн хувьд шинэчлэгдэж байгаа. Гэрээгээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн хоёр гурвын үндсэн болгоод дээр нь Ганбаатар, Цовоо, Чоглоо, Баярмаа, Нарантуяа, Бямбаа гээд радио, телевизийн нэвтрүүлэгчид оруулахаар болсон.
-Хүмүүс таны дуу хоолойг сонсоод танимхайрна биз?
-Тэгдэг юм шүү. Талийгч Элбэгсайхан, би, Цэмпилмаа, Наранбаатар, Оюун бид хэд манай лагер руу салхинд гарах гээд Яргайтын нэг дэлгүүр оров оо. Хиам хэдэн кг-ыг, архи хэдэн шилийг авах юм бэ, ер нь талх авъя гээд шуугилдахгүй юу. Худалдагч бүр ангайчихсан, кино гараад байгаа юм уу гээд. Бид нар бөөн хөхрөөн болж билээ.
-Нэг тийм дотно санагдаад байдаг шүү дээ, телевизээр байнга сонсдог хоолой хажууд дуугарахаар?
-Ноднин бие муудаад гуравдугаар эмнэлэгт хэвтэв ээ. Манай өрөөнд нэг залуу хамт хэвтэж байсан юм. Гурав хоногийн дараа тийм байх аа, гурав хоног таныг хэн бэ гэж бодлоо. Манай хамаатны л хүн байна даа, нэг их дотно дуу, би танихгүй байна гэж бодлоо гэж байсан юм. Дуу сонсохгүй бол царай хараад танихгүй л дээ. Миний дуу хачин, чөтгөр шулам шиг сонсддог юм уу, хүн амьтан айдаг. Зэвүүн дуу ихэвчлэн хүнд тогтож санагддаг шүү дээ. Эсвэл тийм сайхан юм уу, мэдэхгүй.
-Аймшгийн ч юм уу, насанд хүрэгчдийн кинонд дуу оруулахад эвгүй санагддаг болов уу?
-Би иймэрхүү кинонд дуу оруулдаггүй. Аймшгийн кино л гэнэ, амьдралд байхгүй, гэдэс гүзээнээс нь янз бүрийн юм гарч ирж арзаганаад л. Болж өгвөл дуу хийхгүйг боддог юм. Үзэх ч дургүй. Ер нь нэг тиймэрхүү кино санагдвал, би хэрэггүй дээ л гэдэг юм. Хүүхэд залуучууд л их үздэг шиг байгаа юм. Арзаганаж, амилсан аймшгийн киног. Миний хоолой ч таардаггүй. Буурь, суурьтай хүмүүст л дуу оруулах талдаа. Инээдмийн, хошин шог талдаа бас их муу.
-Хүүхэлдэйд?
-Хүүхэлдэйд бол зөндөө оруулж байгаа. Санта клаус, баавгай, арслан талдаа.
-Таны үзэх дуртай кино гэж ямар кино байна аа?
-Би кино үзэх дургүй болсон. Өдөр болгон кино үзсээр байтал залхсан. Үзэх юм бол “Сэрэлт”, “Цогт тайж” гээд бүр хуучныхаа киног үзээд суувал сайхан. Би өөрөө ажиллаж байсан юм болохоороо ажиллаж байсан хуучны кинонуудаа харах дуртай. Тэрнээс одоогийн кинонд дургүй ээ. Гэхдээ гоё, гоё, кино бий. “Эх оронч” ч юм уу. Хүүхдүүд шиг “Бөгжний эзэн”, юу юу ч билээ кинонуудыг үзэхгүй ээ. Сайхан амьдралтай, хайр дурлал, зовлон жаргалтай кино сайхан л даа. 30, 40 жилд хэчнээн кино үзсэн юм бэ дээ. Хүүхэд байхад кино театр явах хорхой байсан л даа. Тэр хорхойгоороо Кино үйлдвэрт ажилласан байх.
-Та ажлаа дурлаж хийдэг үү?
-Залууст захидаг ганц зүйл чинь наадах чинь даа. Ажилдаа сонирхолтой бол ядардаггүй юм. Жаахан оройтвол манай залуучууд ядарлаа гээд л, маргааш болох уу гэх маягийн юм ярьж сунаж унаад байвал би загнадаг юм. Дургүй юм бол чи яах гэж ажил хийдэг юм, хөгшин би ядраагүй байхад чи ядарлаа гэлээ гээд. Үнэхээр хүн сонирхолтой ажлаа хийвэл ядардаггүй юм. Дуу оруулахаас гадна 1970-аад оноос хойш Кино үйлдвэрийн шум, чимээ гэж айхтар юмыг хийсэн хүн шүү дээ, би. Яриа, хөгжимнөөс гадна дуугарч байгаа зүйлийг шум гэдэг байхгүй юу. Хагарах, морь давхих, хаалга үүд хаагдах, зодолдох чимээнүүд байна шүү дээ. Би сонирхолтой тулдаа шумны битүү зааланд хорин хэдэн жил ядарлаа барилаа гэж хэлэлгүй ажилласан байгаа юм.
-Шум чимээг янз бүрийн байдлаар гаргадаг байлгүй?
-Тэгнэ ээ. Жишээлбэл “Мандухай цэцэн хатан” киноны шумыг хийж байхав тувт байлдаан. Хоёр гартаа хоёр сэлэм барьчихаад баатрын хувцас өмсөөд үзчихнэ шүү дээ. Заримдаа бичээд сонсоход шал өөр юм дуугарна. Сэлмээр сэлэмний дуу оруулахад шал өөр сонсогдож байхад зүгээр хоёр төмөр хавируулахад яг сэлэм дуугарах жишээтэй. Яг зөв өнгийг нь олох гэж юмаа эрээд давхичихна.
-Чимээ хийх гээд янз бүрийн юм цуглуулах уу?
-Манайд есөн шидийн хогтой жижиг өрөө байдаг байсан юм. Гадаа явж байхад данх хэвтэж байсан ч энэ шуманд хэрэгтэй гэж авсаар байгаад бөөн хог болсон. “Мандухай цэцэн хатан” киноны Исмэл, Мандухай хоёр тулалддаг хэсэг байдаг даа. Тэрний шумыг би их гоё болсон гэж боддог юм. Намайг цавчихад хажууд хоёр төмрөөр хан хан гэсэн ёнгинодог цуурайг нь хийгээд их гоё болсон.
-Сүү самарч байна гээд угаалгын нунтаг усанд хийж самардаг гэл үү?
-Халуун усанд угаалгын нунтаг хийж самрахаар яг сүү болно.
-Хүйтэн усанд болдоггүй юм уу?
-Болохгүй. Аяганд сүүтэй цай хийж байгаа дүрс дээр ус аягалж байгаа шум оруулбал шал худлаа болно. Хүйтэн ус шал өөр дуугардаг юм.
-Телевизэд та хэчнээн жил болчихов оо?
-Би чинь 1967 оноос хойш яг 30 жил ажиллаад байхад 1997 онд Кино үйлдвэр тарсан шүү дээ, Ер нь 1995 оноос телевизэд ирж кино уншиж байсан юм. Тэрнээс хойш хааяа нэг дуудахаар нь ирж дуу оруулаад явдаг байлаа. Сүүлийн долоо найман жил бараг үндсэн хүн шиг болсон л доо. Сая өөрчлөлт ороод бүр үндсэн болгоод авсан.
-Сая жинхэлсэн гэхээр сонин санагдаад байх юм. Дуу оруулсан Цэмпилмаа, Дарамсүрэн, Батцэцэг, Батхишиг гэж уншдаг баргил хоолойг Үндэсний телевизээр дээр үеэс хойш сонсч байгаа шүү дээ?
-Кино үйлдвэртээ л үндсэн байсан юм. Киноноос илүү телевизэд ирээд бидний нэр дуулдаж эхэлсэн шүү дээ. Хөгширсөн хойноо од болно гээд бид хөхрөлдөж байдаг юм. Телевизэд бид үндсэн биш, гэрээт жүжигчид, чөлөөт уран бүтээлч гэж явж байсан юм. Үндсэн болгосон тушаал, өчигдөр гарав уу, уржигдар гарав уу.
-Кино үйлдвэрт 30 жил ажилласан хүн янз бүрийн кинонд их бага хэмжээгээр орсон байлгүй?
-Кинонд орохоос зугтдаг байсан юм, их тэнэг байж. Одоо бодоход орж байдаг байж гэж боддог юм. Орсон бол одоо залуугийнхаа дүрийг хараад сууж байхгүй юу. Ганц нэг олны хэсэгт орсоон. Хүн дутаад байна гээд хуралд сууж байгаа маягаар суу гэх жишээний. “Говь хянганд тулалдсан нь” дээр япон хурандаа болгоно гээд үс засаад л малгай, хувцас өмсгөөд л Дамбадаржаагийн хийдийн тэнд Хятадын цагаан хэрмийг эзэлж байгаа зураг авсан юм. Дараа нь харсан чинь тээр тэнд хэдэн цэрэгтэй хамт, танигдах ч үгүй гарсан байна лээ. Сүүлийн үед хэдэн кинонд орсон. Өвгөчүүд ховордсон юм болов уу даа, залуучууд над руу л ярьдаг болоод байгаа юм.
-Таны хүүхдүүдээс таны мэргэжлийг өвлөсөн хүн байна уу?
-Би таван хүүхэдтэй. Бүгд шал өөр юм хөөгөөд явцгаасан. Миний эхнэр харин Кино үйлдвэрт ажиллаж байв. Одоо Дархан явчихаад байна. Сая утасдсан, Хараа гол руу загас барихаар явж байна гэнэ. Киноны өмнө хойно найруулагч Жигжид, Доржпалма гээд бичиг гардаг шүү дээ, тэр бичгийг бичдэг байсан юм. Хар цаасан дээр цагаанаар бичнэ. 1969 онд гэрлэсэн хоёр доо.
-Кино үйлдвэрээс гарсан олонхи кинонд таны шум чимээ яваа даа?
-1970 оноос хойшхи бүх киноны шум чимээг хийсэн шүү. Сүүлд хувийн видео киноны шум чимээг ч зөндөө хийсэн. Цалинд нэмэр юм даа.
-Тулалдааны шум чимээ хэтэрхий панаалтай, тэгээд панаал оруулахгүй гэхээр сонирхолгүй ч юм уу гэмээр байдаг?
-Хамгийн хэцүү юм чинь зодооны шум. Тусгай юмаар хийхгүй бол гар хөлөөрөө цохихоор шал худлаа дуугардаг юм. Хүн алгадаж байгаа чимээ хийх гээд алгадахаар час гээд шал буруу дуугарна, өөр юмаар хийхгүй бол. Юугаар хийвэл яг зөв дуугарч байна аа гээд янз бүрийн юм цохиж үзээд л явчихна. Хамгийн гол нь кинонд зөв дуугарч байвал би энд юугаар хийх нь онц биш. Давхиж байгаа морины хөлний чимээг бид гуяа алгадаж хийнэ. Хүнд ингэж хэлэхэд эвгүй л дээ. 1981 онд бид Дорноговьд амарсан юм. Киноныхон ирсэн гэнэ гээд уулзалт хийв ээ. Нэг хүн босч ирээд морины чимээг давхиж байхад нь бичдэг юм уу, яаж хийдэг юм бэ гэлээ. Би гуяа алгаддаг гэж хэлэлтэй биш гээд сууж байсан чинь Цэвээн гуай “Аан тэр чинь тусгай аппарат байдаг юм аа” гэж аварч байсан юм.
-Янз бүрийн сонин юм оролцсон өвөрмөц шум байдаг биз?
-Хээр түүдэг гал асаагаад мах шараад суудаг дүрс байдаг даа. Бид шумны өрөөндөө гал түлээд сууна гэж байхгүй шүү дээ. Үүний оронд мод нарийхан савхлаад багцалж бариад мушгихаар яг гал асч байгаа юм шиг час час гэж дуугардаг юм. Дээр нь даавуугаар жаахан дөл хийнэ. Янз бүрийн юм хийнэ ээ.
-Та ингээд ажиллаад л байх уу?
-Би ажиллаад л байна гэж юу байх вэ, 100 наслах биш. 65 нас хүрчихлээ. Дуу хоолой нь хэрэгтэй болохоор ажиллуулаад байгаа. Шүд ам унаад ирэхээр ажиллахгүй л дээ. Пал, пүл гээд яаж дуугарахав. Чадахаа байна шүү дээ, насны эрхээр. Та чадахгүй байна аа, боль гээгүй болохоор одоохондоо явж л байгаа. Нэгдүгээрт ажилдаа дуртай юм, хамт олон гэж сайхан юм байна. Зүгээр гэртээ суух гэж би бүр аргаа бардаг. Кино үйлдвэрээс бид бүгдээрээ халагдчихаад нэг хэсэг гэрт байж сууж ядаж байтал ашгүй телевиз дуудсан. Зундаа хамт олноороо гурав дөрөв хоног салхинд гарчихна. Харин хамгийн хэцүү нь битүү орчинд ажилладаг. Хоёр гурван хаалганы араар орохоор агаарын дутагдалд орно. Би бас даралттай.
-Дуртай ажлаа хийж байгаа болохоор сайхан байх л даа?
-Дургүй юманд юу гэж явах юм. Гавьяаныхаа амралтыг эдэлье гээд сууж байна биз дээ. Би ч одоо та боль доо гэтэл нь явъя гэж бодож байгаа. Миний бие чадаж дийлж байвал. Микрофоны ард сууж байгаа хүмүүсээс хамгийн ахимаг нь би болсон байна. Цэмпилмааг ахимаг, ахимаг л гэнэ, надаас дөрөв дүү шүү дээ.
-Цэмпилмаа эгч дуу оруулж байгаа биз дээ?
-Хааяа ирнэ гээд үндсэн болоогүй ээ. Одоо хадам ээжээ аваад Утай Гүмбэн явсан, цаадахь чинь.
-Тийм үү, ээж нь ёстой сайхан насалж байна аа?
-Миний ээж байхад Цэмпилмаагийн ээж байлгүй дээ. Миний ээж 92-той, тачиганатлаа яриад сууж байгаа. Ээжтэйгээ өтөлж байна даа.
-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн бил үү, та?
-Соёлын тэргүүнийг нь авсан. Харъяа байгууллага байхгүй байсан болохоор хэн намайг тодорхойлох вэ. Харин соёлын гавьяатад нам оны өмнө тодорхойлсон гэсэн чимээгүй л байна.
-Нам тодорхойлж байгаа юм бол болно байлгүй дээ, нам ч хүчтэй шүү дээ. МАХН уу, та?
-Солиорсон биш, юу гэж МАХН байх юм. Надаас дээш үеийнхэн улаан МАХН-ууд байхгүй юу. Би бол ардчиллыг анхнаас нь дэмжигч. Манай хүн Ерөнхийлөгч болсон юм чинь гээд манай нам намайг тодорхойлоод явуулсан шүү дээ. Тэгээд бас учиртай юм аа. 2006 онд Алтангадас авсан. Дөрвөөс таван жилийн дараа дараагийн шагнал өгч болдог гэнэ. Яасан бэ нөгөөдөх чинь гээд саяхан асуусан чинь Ерөнхийлөгчийн тамгын газар руу очсон шүү дээ л гэж байна лээ. Хүмүүс гавьяа шагнал өгсөнгүй гээд бараг л амиа хорлох гээд архи уугаад явах юм. Гавьяа байгуулахаар ажил хийсэн гэдгээ яаж мэддэг юм бэ. Би дуртай ажилдаа л зүтгэж явснаас гавьяат болохын төлөө яваагүй шүү дээ. Гэхдээ тодорхойлолт аваад явсан болохоор горьддог юм байна, хүн.
-Тэгэлгүй дээ.
-Бас нэг юм өгөх нь үү гээд чагнах маягтай. Нэг иймэрхүү л байна даа.
-Орчуулсан Мэргэн, орчуулгын найруулагч Сүрэнхорлоо , дуу оруулсан Цэмпилмаа, Дарамсүрэн гээд киноны эхлэл төгсгөлийг дандаа та хийх юм, ямар учиртай юм бэ?
-Манайхны тоглоомны хэлээр бол брэнд хоолой гэдэг юм. Waltdesney үзүүлж байна гэж миний хоолой дуугарахад автоматаар Үндэсний телевиз гарч байна гэж ойлгуулах бодлого юм уу даа. “Боловсрол”-ын хоёр гурван шилдэг кинонд ийм толгой хийсэн чинь манайхан очоод дуу хийж болно, толгой битгий хий гэсэн. Толгой хийхээр манай телевиз гарч байгаа юм шиг болчихоод байхгүй юу.
Сэтгэгдэл (4)