- УИХ-ын болон орон нутгийн сонгуулийг зэрэг явуулна, үгүй гээд АН, МАН санал зөрж байна. Орон нутагт ажиллаж байгаа хүний хувьд аль нь дээр сонголт гэж бодож байна вэ?
- Ер нь зэрэг явуулах хэрэгтэй. УИХ-ын сонгууль гээд орон нутагт улс төр аль хэдийн эхэлчихсэн байна шүү дээ. Дөрвөн сараас хойш УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших хүмүүс нь сурталчилгаагаа хийсээр байгаад 10 сар болдог. Энэ завсар төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүс нь солигдоно. Төрийн ажил жигдрээгүй байж байтал ахиад л ерөнхийлөгчийн сонгууль болоод бас л ажил цалгарддаг. Монголд чинь хоёр жил ажил хийгээд хоёр жил нь сонгууль хийгээд байгаа байхгүй юу. Хоёр сонгуулийг нэг дор хийх юм бол эдийн засгийн хувьд ч хэмнэлттэй, төрийн ажил ч цалгардаад байхгүй.

- Зэрэг хийвэл ачаалал нь ихдэнэ гээд байгаа шүү дээ? Энэ хэр бодитой вэ?
- Бүр болохгүй гээд байвал аймгийн иргэдийн хурал, УИХ-ын сонгуулийг хамт явуулах боломжтой гэж бодож байна. Манай аймгийн хувьд бол тийм ч их хүндрэлтэй биш. Нэг аймагт уг нь 30-40 хүнийг л сонгох байхгүй юу. Тийм тооны хүнийг сонгох бол асуудал биш, айгаад байх хүндрэл биш. УИХ дээр арван хүн, сум дээр нэг тойрогт 3-5 хүн өрсөлдөнө биз дээ. Нэг сум дээр нэг л депутат гарна. Тэгэхээр тэр хоёрыг хамт явуулж чадах техник, эдийн засгийн боломж ч байна. Сумд дээр арав, хорин хүн өрсөлдөхгүй, аймагт бол гучин хүнийг сонгоход хэцүүдээд байх зүйлгүй.

- Олон нэр дэвшигчтэй байх нь сонгогчдыг төөрөгдүүлнэ гэж яриад байгаа шүү дээ?
- Хоттой мянган хонио тоогоор нь, зүсээр нь нүдэлчихдэг хүмүүсийг 40,50 нэр дэвшигчийн нэрийг ялгаж чадахгүй гэж доромжилж болохгүй байхгүй юу. Малчин хүн бол малаа зүсээр нь маргалдахгүй ялгаад л аваад явчихдаг. Айлуудын хонь нийлэхэд манай халзан хонь, хоёр ишиг алга байна гэдэг хүмүүс шүү дээ. Бичиг үсэг тайлагдаагүй хүн бахйгүй. Монголчуудыг ингэж доромжилж болохгүй гэж бодож байна. Харин хотод байдаг хүмүүс утаандаа бахардаад толгой нь янз бүр болдог байж магад.

- Малчид малаа сайн зүсэлдэг нь үнэн шүү. Харин та засаг дарга болоод хүмүүсээ хэр зүсэлж байна даа?
- УИХ-ын гишүүн болоод төрийн ордноор нисч явсан амьтан чинь сонгуульд өрсөлдөж унаад өвдөг нь шалбараад ард түмнийхээ дунд орж байна. Жинхэнэ утгаараа монгол хүн болж байна шүү дээ. Би аймагтаа сургууль төгсөөд л арван найман настайдаа хот руу ирсэн хүн. Тэрнээс хойш 30 жилийн турш хаяа л амрах гэж долоо хоногоор очдог байлаа. Одоо бол ямар сайхан нутаг вэ гэж биширч байна. Улаанбаатар хотод байхдаа машин дотор утаа орж ирдэг гэдгийг мэддэггүй байлаа. Одоо бол хөдөөнөөс онгоцноос буугаад машинд суухад л битүү утаа байгаа нь мэдрэгдэж байна. Энэ дунд яаж байсан юм бэ гэж боддог болсон. Нутагтаа очоод ард түмнийхээ дунд орж аяга цайг нь хувааж уух хооронд жинхэнэ монгол хүн юу хүсч мөрөөдөж байна, зуд турхан ямар хүнд байдгийг энэ дөрвөн жилд мэдэрлээ шүү дээ. Тиймээс хөдөө орон нутгийн хүмүүст ийм л зүйл хиймээр байна гэж сэтгэлдээ шингээчихээд явж байна.

- Хийхийг хүссэн зүйлээ бодитой болгоход аймгийн засаг даргын эрх мэдэл хүрч байна уу?
- Орон нутгийн эрх мэдэл тодорхой хэмжээгээр дээшилж байна. Гэхдээ дахиад дээшлүүлэх хэрэгтэй. Цэцэрлэг, сургууль барина гээд том хөрөнгө оруулалтай газруудтай гэрээ хийчихээд эрхийг нь орон нутагт өгөхгүй байна шүү дээ. Яам дээр шийддэг, баахан тендерчингүүд хуваагаад авчихдаг байдалтай байгаа нь үнэн. Нэг дипломат цүнх барьчихсан нөхөр онгоцноос бууж ирээд хэдэн барилгачин энд тэндээс цуглуулчихаад л яваад өгч байна. Хяналт тавих гэхээр би яамны ажил хийж байна, чамд хамаагүй гээд сууж байна. Хяналт тавих хүн байхгүй, хариуцлага хүлээх ч хүнгүй. Тиймээс орон нутгийн үндэсний компаниудаар бариулах юм бол чанарын хувьд ч анхаарна, хяналт тавих бололцоо ч бүрдэнэ. Орон нутгийн төсвийн орлого ч нэмэгдэх байхгүй юу. Тийм эрх мэдлийг өгөхгүй байна. Гэхдээ чамлахаар чанга атга гэж бас бага багаар урагшилж л байна.

- Завханаас УИХ-д гарсан гишүүдийн дөрвөн жилийн ажлыг хэд гэж дүгнэх вэ? Та УИХ-д нэр дэвших үү?
- Гишүүд сонгуулиар дүнгээ тавиулах байх л даа. Харин тэдэнд би дүн тавьж болохгүй шүү дээ. Миний өрсөлдөгчид гайгүй оноо, дүн аваасай л гэж бодож байна. Өөрөө бол тэднээс илүү дүн авахын төлөө явна шүү дээ. Найз нөхдийнхөө дүнг зургаан сарын эцсээр харна. Би ч бас дөрвөн жил ажилласан дүнгээ тавиулна.

- Сүүлийн үед аймгийн засаг дарга нар АТГ-т шалгагдаж, зарим нь албан тушаалаа хэтрүүлэн ашигласан гэж шийтгүүлэх болоод байна. Та үүний шалтгааныг юу гэж бодож байна вэ?
- Янз бүр шүү дээ. Шалгалтаас битгий ай, хийсэн бол алдаагаа бага дээр нь зас, тэр чинь ерөөсөө сургамж.

- Та шалгуулж байсан уу?
- Би засаг дарга болсноосоо хойш АТГ-д олон шалгуулсан. Гурав, дөрвөн удаа дуудсан, уулзсан, юмаа үзүүлсэн, харуулсан. АТГ шалгаж байна гэхээр шууд шоронд аваачаад хийчихдэггүй юм. Чи нөхөр минь алдах гээд байна, энэ төсвийн мөнгө хаашаа орчихов оо гэдгийг шалгадаг. Засаг дарга бүх ажлыг алган дээрээ байгаа юм шиг харж чадахгүй шүү дээ. Ажил ихтэй, гадагшаа дотогшоо олон явна. Доор нь ч олон хүн ажиллаж байгаа. Тиймээс аймгийн төсөв, хөрөнгө оруулалтыг яс мэдэхгүй. АТГ-т шалгуулна гэдэг тийм буруу зүйл биш. Битгий сэжиглэ, зүгээр л шалгуул, үзүүл, харуул. Тэр хүнийг бүр олон жил шоронд хоригдохоор асуудал үүсэхээр байж болно. Эрт шалгуулснаараа шүүх, цагдаагүй салахыг хэн байг гэхэв ээ. Гарын үсэг дутуу, буруу дансаар мөнгө гүйчихсэн байгаа бол тэрийг нь цэгцлэх хэрэгтэй. АТГ бол урьдчилан сэргийлэх вакцин л гэсэн үг. 

- Улаанбаатар хотод махны үнэ тэнгэрт хадаж байна. Орон нутагт ямар байна вэ?
- Үнэтэй байгаа. Дагаад л өсөөд байна. Засгийн газар 15 мянган тонн мах бэлтгэх тушаал гаргасан. Үүнээс нэг мянган тонныг манай аймаг бэлтгэх даалгавар авсан. Бид сумдууд руугаа өгсөн. Мал төллөж байгаа үед мал нядлах хэцүү асуудал. Гэхдээ яахав малчидтайгаа ярьж тохироод болж л байна. Мах үнэтэй байгаа болохоор ийм төрлийн бизнес хийдэг хүмүүс малчдаас мах худалдаж авч байгаа. Хөдөө ч гэсэн махны хомсдол байна. Яг Улаанбаатар шиг биш ч гэлээ тодорхой хэмжээгээр өссөн. Хонины мах гэхэд нэг кг нь 6000 төгрөг хавьцаа байгаа юм.

- Үнээс гадна малын мах, сүүний чанарын тухай асуудал их яригдаж байна?
- Тийм ээ. Мал нь цианид натри, мөнгөн устай газраас хооллож байгаа юм чинь аргагүй шүү дээ. Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод, Баянхонгор гээд шүлхий, цианит натритай газраас мах, сүүгээ авах юм уу? Завхан аймгийн өндөр соргог бэлчээрт байдаг ховор ургамал, цэвэр уулын цэнгэн ус уусан идсэн малын махыг авах уу гэдгийн монголчууд мэдэрч эхлээд байгаа. Завханы сүү, махны үнэ өсч байгаа. Тиймээс ч ашигт малтмалын тухай асуудлыг хэзээ ч хүлээж авахгүй, надтай тийм юм битгий ярь гэж хэлээд байгаа юм.

- Та “Монголын эдийн засгийн чуулган 2012”-ын үеэр ашигт малтмалын асуудлыг хөндөж байсан. Ингэхэд танай аймагт хэдэн уул уурхайн лиценз байна? Яаж хяналт тавьж байна вэ?
- Манай аймаг байгаль орчин, аялал жуулчлалыг нэлээд шүтдэг. Намайг засаг даргаар очиж байхад 108 хайгуулийн лицензтэй байсан. Одоо 70 гаруй болж буурч байна. Аль болох нэмж өгөхгүй, тоог нь бууруулах бодлого барьж байгаа. Ашиглалтын гурван лицензтэй, тэр нь ашиглалтаа хийх бэлтгэлээ хангаад явж байна. Манай Завхан аймаг унаган байгальтай, ойт хээр, хангай, тал гээд дөрвөн бүслүүрт багтсан аялал жуулчлал хөгжих бүрэн бололцоотой газар. Дэлхийн дулаарал болж байгаа энэ үед өндөр уулсын цас бизнес болох ёстой. Өвлийн спорт, жуулчны баазтай болох боломж бий. Бас Завхан аймгийн дээгүүр олон улсын агаарын тээврийн зам өнгөрдөг. Монголд хоёрхон байдаг агаарын цэргийн анги байдгийн нэг нь манайд байж байгаа нь давуу тал. Улаанбаатарт биш Завхан аймгийн онгоцны буудалд шууд буугаад сайхан амрах бололцоо бүрдэнэ. Ойрын 10 жилд уул уурхайгаас илүү аялал, жуулчлал орлого олох байх. Солонгорсон эдийн засгийн нэг нь аялал жуулчлал байх юм бол суурь бааз нь Завхан аймаг байя, хөрөнгө оруулалтаа хийгээч ээ гэсэн санааг хэлсэн юм.

Б.Баяр