-Зарим нь тамираа тасартал зүтгэж, зарим нь хоолойгоо сөөтөл улстөржсөөр байх уу?-
Монгол бол үйлдвэрлэгч бус хэрэглэгч орон. Ер нь бараг бүх зүйлээ гаднаас зөөж амьдардаг ард түмэн. Энд үйлдвэрлэсэн гэхээс илүү тэндээс авчирсан зүйлстэй олон таардаг шалтгаан нь тэр. Гэвч гаднаас импортлохын тулд бидэнд валют хэрэгтэй. Хэдэн монгол төгрөг хэтэвчиндээ хийгээд хил гараа л бол бид ашиглаж чадахгүй нь бодит үнэн. Иймээс л ам.долларын ханшийн өсөлт бидний халаасыг чимээгүй тэмтэрсээр байдаг юм. Тэгвэл валют бид хаанаас олж байна вэ? Үнэндээ уул уурхайн салбар л бидэнд валют олж ирж байгаа. Өөрөөр бол ямар ч салбар алга. Нэгэн үе гаднынхан валютаа бариад Монголд хөрөнгө оруулалт хийе гээд орж ирдэг байсан ч бид эндээ улстөржиж, элдэв янзаар уулгалан дайрсаар бүгдийг нь хөөгөөд гаргачихсан. Одоо тэгээд өндөр хүүтэй бонд, эсвэл уул уурхайн салбар хоёр л Монгол Улсын валютын нөөцийг бүрдүүлж байна.
Валютын ханшаас хамаарахгүй зүйл гэж үгүй. Доллар нэг төгрөгөөр ханш нь өсөхөд дагаад бүх барааны үнэ нэмэгддэг бичигдээгүй хуультай. Зах зээл нь тиймээс хойш өөр яах ч билээ. Тэгвэл нэн таатай хандлага сүүлийн саруудад ажиглагдах боллоо. Төрийн ганц зөв бодлого төгрөгийн ханшаа хэрхэн хамгаалж болдогийг зөвхөн нэгхэн жишээгээр тайлбарлая.
2025 оны наймдугаар сар буюу одоогоос дөрөв хүрэхгүй сарын өмнө нэг ам.доллар 3594 төгрөгтэй тэнцэж байжээ. Энэ бол Монголбанкны зарласан албан ёсны ханш. “Найман шарга” дээр бол аль хэдийнэ 3615 төгрөг давчихсан байсан үе. Тэгвэл өнөөдөр Монголбанкны албан ханшаар “ноён” ногоон 3571 төгрөгтэй тэнцэж байна. Ханш нь даруй 23 төгрөгөөр суларчээ. Шалтгаан нь ердөө л уул уурхайн салбарын борлуулалт нэмэгдсэнтэй холбоотой. Харин энэ борлуулалтыг өсгөх гол түлхэц нь 2025 оны наймдугаар сард гаргасан Засгийн газрын 55 дугаар тогтоол юм. Бүр тодорхой хэлбэл, МАН-ын даргын зодооны үеэр УИХ-ын гишүүн П.Сайнзоригийн “шүгэл” үлээж байна гэж “илчилдэг” нөгөө тогтоол л доо. Энэ тогтоолоос болж Монгол Улс 200 тэрбум төгрөг алдсан, Ухаа худагаас л гэхэд “Энержи Ресурс”-д 2028 он хүртэл 2.4 их наяд төгрөг алдах нь гэж халаглаад байсан нөгөө алдарт тогтоол юм. Гэвч цаг хугацаа үнэнийг тодруулж өгдөг гэдэгчлэн өнгөрсөн хугацаанд төсвийн орлого 120 тэрбумаар даруй нэмэгдэж, оны эцэст алдсан гэх 200 тэрбумыг ч давах тооцоотой байгааг Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Г.Дамдинням мэдэгдээд байгаа юм.
Тэгэхээр Засгийн газрын 55 дугаар тогтоол Монголын эдийн засагт бол яах аргагүй үр дүнгээ өгч чаджээ. Гэхдээ эдийн засгийн агуулгаа бодоод ганцхан компанид зориулж монополь байдал үүсгэсэн бол яах аргагүй буруутгах өнцөг. Гэвч бас л үнэнд гүйцэгдэв. Учир нь, 2025 оны арванхоёрдугаар сарын 31-нд дуусгавар болох энэхүү тогтоол нь зөвхөн нүүрс бус, төмрийн хүдэр, жоншны экспортод хамаарах юм байна. Мөн эдгээр ашигт малтмалыг экспортод гаргадаг компанийн тоо 400 гаруй ажээ. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн “Энержи Ресурс”-т л хамаатай тогтоол биш гэсэн үг.
Харин ч эсрэгээрээ 400 гаруй аж ахуйн нэгжээ хүндрэлээс сэргийлэх, валютын нөөц нэмэгдүүлэх, татварын бааз сууриа өргөтгөх, Уул уурхайн биржийн арилжааг сайжруулах зорилготой тогтоол юм байна. Энэ бүх зорилго нь ч биелж байгааг өсөн нэмэгдэж буй валютын нөөц, хамгийн гол нь иргэн бүрт мэдрэгдэж байгаа долларын ханшийн уналтаас харж болж байна.
Төрийн ганц зөв бодлого эдийн засагт ийм хэмжээний дэм өгч чадахыг бид Засгийн газрын 55 дугаар тогтоолоос харж байна. Тэгвэл энэхүү тогтоол яг ямар агуулгатай болоод П.Сайнзориг нарын гишүүд МАН-ын даргын зодоонд, бүр тодруулбал улстөржилтөндөө ашиглаад байсан юм бол? Тэгвэл маш энгийнээр бол Ашигт малтмал экспортлогч аж ахуйн нэгж нь тухайн төрлийн экспортын бүтээгдэхүүнийхээ дөрөвний нэгийг биржээр арилжаалсан тохиолдолд АМНАТ-ийг биржийн арилжааны үнээр тооцож ногдуулах тухай юм байна. Өөрөөр хэлбэл, биржийн арилжаа гэдэг хамгийн өндөр үнэ санал болгосонд нь ашигт малтмалаа зарах тухай ойлголт. Дур мэдэн, ам нөхцөлөөр байгуулсан гэрээний үнээс үргэлж 10-20 хувь өндөр дүнтэй зарагддаг нь ч өнгөрсөн хугацаанд нотлогдчихсон зүйл. Борлуулалтыг нь ил тод, нээлттэй болгож, илүү өндөр үнээр нээлттэй борлуулах л тухай гэсэн үг. Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Г.Дамдинням ч энэ талаар тухайн үед мэдэгдэл хийж, “Дэлхийн зах зээл дэх нүүрсний үнэ унаж байгаа үед валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгжүүдээ хүндрэлээс сэргийлэх, татварын бааз сууриа өргөтгөх, уул уурхайн биржийн арилжааг сайжруулах зорилготой”-г онцолж байсан.
Энэ бүхнээс харахад, Монгол Улсад нэг буруу зүйл тогтчихжээ. Зарим нь тамираа тасартал хөдөлмөрлөж байхад, зарим нь хоолойгоо сөөтөл улстөрждөг болчихсон байна. Юм хийж байгаа нэгнээ үргэлж буруутгаж, хийгээгүйг нь харин өмгөөлөх янзтай. Ер нь ч тэгээд алдаж, оноод ч болтугай ажил хийсэн хүн л шүүмжлүүлж, амар хялбар байдлаар чимээгүй байсан нь зүгээр үлддэг юм биш үү. Дээр нь хүссэн компаниа улстөржилтөндөө ашиглаж, мэдээлэл дутуу иргэддээ дайсан болгож хаяж өгдөг жишээ Ухаа худаг дээр хангалттай гарлаа шүү дээ.
Засгийн газрын 55 дугаар тогтоолыг улстөржүүлэхийн тулд ганцхан “MCS” гэж дайсан гаргаж ирээд хэвлэлээр баахан гөвсөн. Гэвч бодит байдал дээр энэхүү тогтоол нь нүүрс, төмрийн хүдэр, жонш гэсэн ашигт малтмалын бүтээгдэхүүнд хамаарахын зэрэгцээ энэ төрлийн бизнес хийдэг аж ахуйн нэгж Монголд 400 гаруй байгааг дээр өгүүлсэн. За больё гээд зөвхөн нүүрсээр л жишээ татахад, “Энержи Ресурс” бол нүүрсний экспорт, биржийн арилжааны ердөө арав орчим хувийг бүрдүүлж байгаа компани юм байна. Цаана нь төрийн өмчит “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-иас гадна, “Хангад Эксплорэйшн”, “Тавантолгой” ХК, “МАК”, “Саусгоби”, “Өсөх Зоос”, “Хөшөөт” гэх мэт нүүрсний салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй маш олон компани бий. Эд бүгд нийлээд л 2025 оны эхний есөн сарын байдлаар 63.4 сая тонн нүүрс экспортлосон болохоос дан ганц “Энержи Ресурс” нүүрс зараад байгаа юм биш.
Тиймээс ч эдийн засгаа тэлж, валютын нөөцөө нэмэгдүүлж, төгрөгийн ханшаа чангаруулахын тулд цаашид 55 дугаар тогтоолын хугацааг ч сунгах ёстой юм биш үү. Хэзээ болтол тамын тогооны үлгэр шиг амьдрах билээ дээ, бид.
