Нүүдэлчин соёлтой монголчуудын хувьд суурьшлын төв болсон улсын нийслэл сайхан. Улаанбаатараас зочин ирлээ гэхүй дор хөдөөх жаалууд чихэр, боорцог горьдон гүйж, үүдээр булталзан, хөгшид өвгөд хотын юм амсуулах л учиртай хүү дээ хэмээн сэмхэн харуулддаг асан цаг бий. Басхүү нийслэлд эрдэм сурахаар одсон оюутан залуус нутагтаа үлдсэн андууддаа уран зохиолын ном, мөн бүтэн зунжингаа ярих сонин хачинтай очих нь бий.
Товчхондоо хотын хүн, хот руу одох, хотоос ирэхийн давуу тал, яагаад гэдгийг нь ч мэдэхгүй хүндлэл хүлээдэг нэг тийм “заншил” монголчуудад байсансан. Харин одоо хотын хүн байх нь тийм ч сайхан, сайрхмаар хэрэг биш болж байна. Хэдийгээр Монгол Улсын агаарын бохирдол, утаа сүүлийн дөрвөн жилд үлэмж их хэмжээнээсээ 26 хувиар буурсан гэж Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас мэдээлсэн ч өглөө оройд суунагладаг утаа угтаа янзаараа... Саяхан хэсэг гадны эрдэмтэд, Сүхбаатар дүүрэгт амьдардаг 540 ээж буюу жирэмсэн эмэгтэйг сонгоод нэг хэсэгт нь агаарын бохирдлыг бууруулах төхөөрөмж суулгаж, ээжүүдийг хоёр хуваан, харьцуулж судалсан байна. Ингэхэд агаарын бохирдлыг бууруулах төхөөрөмж ашигласан ээжүүдээс гарсан нярайн биеийн хэмжээ, агаарын бохирдлыг бууруулах ямар ч арга ашиглаагүй ээжүүдээс мэндэлсэн нярайгаас 0.4 сантиметрээр урт, 80 грамм илүү жинтэй байжээ. Түүнчлэн 2020 он хүртэл дээрх судалгаанд хамрагдсан нийт нялхсаа дөрвөн нас хүртэл тандаж, агаарын бохирдол тэдний амьсгалах эрхтэн, уушги, мэдрэлийн систем буюу сэтгэн бодох чадварт нь хэрхэн сөргөөр нөлөөлж буйг ялган гаргаж ирэх аж. Бас нэг баримт сөхье.
Амьсгалын замын өвчнөөр өвдсөн нийт иргэдийн 10 мянган тутам нь утаа, тоосжилтоос болдог. Зуны улиралд гарсан амьсгалын замын өвчлөл өвлийн улиралд хоёр дахин нэмэгддэг. Энэ нь агаарын бохирдолтой шууд холбоотой гэж Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн мэргэжилтэн тайлбарласан. Түүнчлэн Улаанбаатар хотын хамгийн их утаатай цэг, цагийг Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас нэрлэлээ. Тухайлбал өглөө 05.30-10.00, орой 18.00-21 цаг буюу ахуйн галлагааны ид үед Толгойт, Зурагт, Баянхошуу, 32 тойргийн орчимд агаарын бохирдол хамгийн их байдаг аж.
Уг нь Монгол Улсын төр утаандаа анхаарлаа хандуулж, улсын төсвөөс агаарыг бохирдлыг бууруулахад жил бүр 30 тэрбум төгрөгийг гаргадаг байжээ. Хотын гэр хороололд 180 мянган айл өрх амьдардаг гэвэл тэдний 58,1 хувь буюу 94 мянга орчмыг утаагүй зуухаар хангаж, утааг багасгасан гэх. Мөн цахилгааны шөнийн төлбөрийг 50 хувиар бууруулж, гурван мянган өрх цахилгаанаар дулаанаа шийджээ. Харин урт хугацааны дараа буюу 10, 20 жилийн дараа үр дүнгээ өгөх гэр хорооллыг орон сууцжуулах, галлагааг халж, газны хийг ашигладаг болох зэрэг дэвшилтэт ажлууд хийгдэж эхэлснийг албаныхан онцолдог. За ямартай ч Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол олон улсын стандартаас 8-15 дахин их. Нэг хүн, нялх хүүхэд хүртэл өдөрт 4-5 хайрцаг тамхи татсантай тэнцэх хорыг агаараасаа авч байгааг тогтоожээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн мэдээлснээр Улаанбаатарын агаар дахь тоосонцор зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 18 дахин их байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсхүчлийн хий, хүхрийн давхар исэл, хүхэрт устөрөгч, азотын дан болон давхар исэл, озон, хар тугалга зэргийг агуулсан агаарын бохирдлын 90 гаруй хувь нь гэр хорооллын дутуу шатсан нүүрснээс эх үүсвэртэй аж. Эцэст нь тэмдэглэхэд, агаарын бохирдол ихтэй хотын хүүхдүүдийн 72.7 хувь нь амьсгалын замын өвчинд нэрвэгддэг бөгөөд Улаанбаатарын хүүхдүүдийн дунд бронхит өвчин агаарын бохирдолгүй хот суурин, орон нутагт амьдардаг үе тэнгийнхэнтэй нь харьцуулахад 5-15 дахин их байдаг нь тогтоогдсон юм.
Нобелийн шагналт Кирк Смит. Орчны эрүүл мэндийн ухааны профессор тэрбээр Гватемалийн нэгэн тосгонд 2003 онд жирэмсэн эмэгтэйд агаарын бохирдлыг хэмжих микросхемтэй чип гэх төхөөрөмжийг биед нь зүүлгэжээ. Найман жилийн дараа тэдгээр хүүхдэд бүрэн шинжилгээ хийж, агаарын бохирдол хүүхдийн оюун ухаанд нөлөөлснийг тогтоосон байна. Агаарын бохирдолттой газар амьдарч байсан эхээс төрсөн хүүхэд ой тогтоох чадвар нь бага, аливаа зүйлийг ойлгохдоо удаан байгаа нь агаарын бохирдолгүй, нүүрс түлдэггүй нөхцөлд амьдарсан хүүхэдтэй харьцуулсан судалгаагаар тогтоосон гэсэн үг л дээ. Тухайлбал, агаарын бохирдлын улмаас Улаанбаатар хотын хүүхдүүдэд зүрх судасны системийн функциональ үйл ажиллагааны өөрчлөлтүүд илэрдэг. Амьсгал, зүрх судасны үйл ажиллагааны сорил хийхэд уушгины амьдралын багтаамж багасах, артерийн бага даралтын хувьд хэвийн бус хариу урвал үзүүлэх, судасны цохилтын тоо цөөрч байгаа нь тогтоогдсон. Мөн Улаанбаатар хотын (677) хүүхдүүдэд хийсэн зүрхний цахилгаан бичлэгийн дүнгээр эрүүл хүүхдүүдэд зүрхний булчингийн агшилт, цахилгаан дамжуулах чанар өөрчлөгдөж, зүрхний цохилт олшрох, цөөрөх зэрэг үйл ажиллагааны өөрчлөлтүүд илэрснээр барахгүй хотын төвийн дөрвөн дүүрэгт жилдээ 4,000-5,000 хүүхэд уушгины хатгалгаа өвчнөөр эмнэлэгт хэвтсэн байх юм.
Саяхан Улаанбаатар хотноо болсон ДЭМБ-ын болоод Монгол, БНХАУ тэргүүтэй зургаан орны шийдвэр гаргах төвшний 160 гаруй төлөөлөгчийн зөвлөгөөний үеэр НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн олон улсын зөвлөх Руфис Эдвардс "Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлоос үүдсэн өвчний дарамт ба арга хэмжээ авахгүй байх үеийн өртөг" сэдэвт илтгэлдээ, “Олон улсын эрүүл мэндэд суурилсан зөвлөмжид заасан хэмжээнээс долоо дахин их, Монгол Улсын үндэсний стандартад заасан жилийн дундаж зөвшөөрөгдөх дээд төвшингээс гурав дахин өндөр байна” гэж дурдсан. Ер нь дэлхийн хэмжээнд жилд долоон сая хүн агаарын бохирдлын улмаас амиа алдаж байна гэсэн тооцоо байдаг. Эцэст нь тэмдэглэхэд, Улаанбаатар хотын хүүхдүүд дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс 10-100 дахин их бохирдолтой нөхцөлд амьдарч байна. Хэрэв агаарын бохирдол энэ байдлаараа цаашид 10 жил үргэлжилбэл одоо төрж байгаа болон 5-10 жилийн өмнө төрсөн хүүхдүүд бүгд амьсгалын замын ямар нэг эмгэгтэй болох аюултай гэсэн үг. Ингээд бодохоор хотын хүүхэд, хүн байхын давуу тал, хөдөөгийн жаалыг атаархуулдаг “соёл”-ын хүндлэлийн оронд хөөрхий дөө гэх эмзэглэл л хүлээдэг болж байна даа.
З.Урсгал