Тэнгэр уул (Тянь Шаны нуруу)-ын бүс нутагт эртнээс өвөг Монгол аймгууд суурьшиж, төрт улсаа (Жижи шаньюйгийн удирдсан Хүннү, Хар Кидан, Цагаадайн ханлиг, Могулистан, Зүүнгарын хаант улс) байгуулж ирсэн. Тиймээс эргэн тойрны газар орон, уул ус нь Монгол нэртэй байх нь хэвийн үзэгдэл юм.

Үүний нэг жишээ нь Төмөрт нуур болно. Төмөрт нуурыг кыргыз, хасгууд Иссык куль гэж нэрлэдэг. Харин Иссык куль (нуур)-ын түүхэн Монгол нэр нь Төмөрт нуур юм. "Томортуй нур" нэрээр Зүүнгарын нутгийг судалсан оросын экспедицийн мэдээ, орос сурвалж бичгүүдэд олонтоо дурьдагдсан байдаг. Мөн Германы нэрт эрдэмтэн, аялагч, судлаач А.Хумбольдтын 1831 онд хэвлүүлсэн "Fragmens de géologie et de climatologie asiatiques" гэсэн бүтээлд Төмөрт нуурын талаар дурьдаж, харгалзах координатыг нь оруулжээ.

Төмөрт нуурын зүүн өмнө талд Сарт-халимагууд суурьшиж, эргэн тойрны газар ус, худаг булаг, хот суурингууд өдгөө ч Монгол нэртэй хэвээр байна. Жишээ нь, Өртөө-тохой, Улаанбулаг гэх мэт суурин газар, Харгол, Жаргалан гол зэрэг болно. Энэ нуурын түрэг нэр "Иссык-куль" буюу "халуун нуур" (гашуун нуур?) гэсэн утгатай. Мөнх цаст уулсаар хүрээлэгдсэн энэ нуур өвлийн улиралд ч хөлддөггүй. Учир нь тогтуун дулаан цаг агаар, эргэн тойрноос цутгах халуун рашаанууд, давс ихтэй уснаасаа (нуурын эрдэсжилт нь 5.9%) болоод хөлддөггүй байна.

Зарим хүмүүс Иссык куль нуурыг "Ишиг хөл" гэж монголчилсон нь алдаатай, буруу нэршил болно. Төмөрт нуур гэсэн уугуул монгол нэрээр нь нэрлэж байвал зохилтой юм.

ЗУРГИЙН ТАЙЛБАР:

1) 1830-аад онд Парис хотод хэвлэсэн Манж Чин гүрний нутаг дэвсгэрийг харуулсан газрын зураг. Хуучин Зүүнгар улсын нутаг дэвсгэр, Ил, Чуй голын хөндий, Балхаш, Төмөрт (Иссык куль) нууруудыг томруулж харуулав.

2) 1831 онд германы эрдэмтэн А.Хумбольдтын хэвлүүлсэн "Fragmens de géologie et de climatologie asiatiques" номонд Зүүнгар, Дорнод Туркестаны нутгаар аялсан тэмдэглэл бий. Уг тэмдэглэлд Төмөрт (Temourtou буюу одоогийн Иссык куль) нуурыг харгалзах координатын хамт оруулсан бөлгөө.

А.Ганпүрэв