Монголын гар урлал олон жилийн туршид хөгжиж ирсэн. Хөгжлийнхөө явцад уламжлалт хэв маягаа ч алдаагүй байгаа нь олзуурхууштай.
Гэвч манайд урчуудын үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний зах зээл байдаггүй. Харин зах зээл нь Өвөрмонголд л байна. Тэнд морин хуур, модон хээ, угалз, авдар, сав, төрөл бүрийн зураг, ширмэл, хатгамал, алт мөнгөн эдлэл, хэрэглэл байнгын эрэлттэй байдаг байна.
Хэдийгээр нэг талаас харахад элэг нэгт ахан, дүүстэйгээ соёлын солилцоо хийж буй хэлбэр. Харин нөгөө талаас өөрийн улс оронд бүтээгдэхүүний зах зээлгүйгээсээ болж үндэсний ёс уламжлалаа аажмаар их гүрний авдранд цоожлуулчих вий дээ гэх айдас төрнө.
Монгол үндэстний гар урлалын бүтээгдэхүүн өнө удаан түүхтэй, өвөрмөц онцлог, төрөл зүйл, уран нарийн хийц, гоё сайхан байдлаараа эрхэмсэг байдаг. Үүнд: Оёдол хатгамал, модон сийлмэл, үндсэн сийлмэл, ясан сийлмэл, арьсан сийлмэл, чулуун сийлмэл, алт мөнгөний дархан зэрэг маш олон үндэстний онцлог бүхий гар урлалын бүтээгдэхүүн багтаж, эрт дээрээс хүмүүсийн бахархал таашаалыг хүртсээр ирсэн юм.
Хөх хотын Кино үйлдвэрийн зүүн гудамж ба Их зуу сүмийн хажуугийн үндэстний гар урлалын бараа бүтээгдэхүүний худалдааны газраар очиж, монгол гар урлалын талаар судалгаа хийв. Кино үйлдвэрийн зүүн гудамны хагас километрийн зайд нийт 70 гаруй дэлгүүр байсны дотор монгол үндэстний хувцас заслын газар 37, үндэстний гар урлалын дэлгүүр 10 гаруй байдаг. Мөн Их зуу сүмийн хажуугийн үндэстний гар урлалын бараа бүтээгдэхүүний худалдааны газарт 200 шахам гар урлалын дэлгүүр эгнэж, шашны эдлэл хэрэгсэл ба арьс, эсгий, чулуу, алт мөнгөн эдлэлийг голлон зарж, борлуулдаг.
Харин Өвөрмонголын Монгол угсаатны сургууль, цэцэрлэгүүдэд Ар Монголын урчуудын жинхэнэ зах зээл нь буй. Тэнд уран зураг, модон хээ угалз, морин хуур, музейн чихмэл урлалууд, лааны тосон баримал зэрэг их бий. Тэдгээрийг Монгол урчууд л нийлүүлдэг гэж багш нар нь ярьж байсан юм.
Монгол гар урлалын бүтээгдэхүүн бол орон нутаг, үндэстний шинжийг уусгасан соёлын бүтээгдэхүүн юм. Түүний зах зээлийн хөгжил үндэстний соёлын уламжлал, хамгааллыг ахиулахаар барахгүй Монголын орон нутгийн онцлогтой аж ахуйг хөгжүүлэх, үндэстний соёлын хүчирхэг орныг байгуулахад идэвхтэй нөлөөтэй. Гэвч бид зах зээлийн өргөн зайнаас Өвөр Монголын гар урлалын байдлыг ажиглахад зах зээлийн дүрэм болон хэм хэмжээ хараахан бүрэлдээгүй, хувийн жижиг үйлдвэрээр голлож, бүтээгдэхүүний чанар чансаа тааруу, загвар хийцийн өртөг ба хадгалах үнэ өртгөөр харьцангуй муу зэрэг олон асуудалтай нүүр тулсаар байна. Энэ нь нэг ёсондоо өөрийн соёл уламжлалаа буруугаар сурталчлан таниулж байгаа хэлбэр. Нэгэнт л гадагш гаргаж байгаа, нөгөөтээгүүр ёс уламжлалаа сурталчлан таниулж буйгийн хувьд чанар чансаатай, сор бүтээгдэхүүн гаргах ёстой. Үүнд хяналт шалгуур тавих тодорхой институц ч хэрэгтэй байх.
Эрт дээрээс монголчуудын соёл, зан заншил, шүтлэг бишрэл зэрэг нь урлаж гаргасан бүтээлүүдэд нь шууд буюу дам байдлаар агуулагдаж, материал, өнгө будаг, илтгэх санаа, ахуй амьдрал дээр өвөрмөц байдгаас Монгол соёл сэтгэхүйгээр дулимаг хүмүүс болон бусад үндэстний гар урлаачид яаж урласан ч тэрхүү ур чадвар, төрхийг гаргаж чадахгүй. Материалын хувьд яс, эвэр, арьс шир, олс, байгалийн эрдэнийн чулуу зэрэг эх байгалиас үүсэлтэй, боловсруулалтын талаар уламжлалт арга барилд түшиглэдгээс ур чадвар сайтай, нарийн нягт байхаас гадна үндэстний соёл сэтгэлгээ уусаж байдаг. Уламжлал гэдэг уламжлагдах учиртай зүйл. Харин хэв маягийг өөрчилж, орчин үежүүлнэ гэдэг осолтой.
Дайн дуусч энх цаг ирсэн манай дэлхийд сэтгэхүйн, соёл урлагийн, эдийн засгийн дайнууд чимээгүй дэсэлж, дэлбэлсээр л байна. Энэ цаг үед соёлын довтолгоогоо бид зөв төлөвлөгөөний дагуу хийхгүй аваас бага багаар олзлуулсаар, хожим нь барих ч модгүй хоцрох вий дээ.
Мөнгө улаан нүд цагаан гэдэг. Ямартай ч түүх уламжлалаа бусдын авдар уруу зөөх нь зөв үү буруу юу гэдгийг сайтар бодох л хэрэгтэй.
Л.Сайнбаяр
Сэтгэгдэл (1)