Хурай, хурай, хурай
1990 оны дөрөвдүгээр сарын 7. Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн төв ордонд улстөрийн нэгэн нам мэндэллээ. 70 жил төр барьсан, Монголын цорын ганц МАХН дүүтэй болжээ. Болох болохдоо “ахынхаа” үгийг үүнээс хойш дагахгүй, арай өөр замаар явна шүү гэдгээ зарлав. Уйлалдав. Тэврэлдэв.
МАХН-ын хурал нижигнэсэн алга ташилтаар дүүрэн байдагт дассан бидэнд энэ бүхэн тун содон байлаа. “Ура” гэж хүний урманд ганц удаа ч хашгирсангүй. Бас монгол болоод буриад дээл өмсөн их хуралдаа ирсэн нь гажигтай ч юм шиг харагдав. Ялангуяа “хурай, хурай, хурай” хэмээн хоёр гарынхаа алгыг дээш харуулан нар зөв эргүүлэх их хурлын төлөөлөгчдийг хараад бүгдээрээ лам юм болов уу хэмээн ярих нэгэн ч байсан юм шүү дээ. Монголын ардчилсан нам анх ийн “хурай хурай, хурай” хэмээх уухайн дуунд мэндэлж, энд “Хаан шалдан байна” гэсэн үгтэй илтгэлээ Баабар тавьж байлаа шүү дээ. Тэр үеэс хойш 25 жилийг ардаа хийх гэж байна. Өөрөөр хэлбэл Монголын ардчилсан намын хувьд 25-ны нь тун хатуу гэгддэг жил хэдхэн хоногийн дараа орох гэж байна гэсэн үг. Мөн монголчуудын 70 жил нэгэн зүг харж асан нүд, нэгэн зэргээр сэтгэж асан тархи, нэгэн хэмээр цохилж асан зүрх огт өөр өнгийг харж, огт өөрөөр сэтгэж, огт өөр хүсэл эрмэлзлэлтэй байж болох итгэл найдварыг алган дээр тавьсны 25 жилийн ой болж байна. Ингэж Монгол Улс улстөрийн хоёр намтай болов. Удалгүй олон дүү намуудтай болов. Товчхондоо нэгэн зууныг мөчлөг гэвэл түүний дөрөвний нэгийг туулахын тулд энэ нам өнгөрсөн хугацаанд өсч өндийж, хийж, хийлгэж, унаж, босч үзжээ.
Ардчилсан нам. Хувьсгал гэсэн үг ороогүй болоод ч тэр үү, энэ нэр тун аятайхан сонсогддог. Сонсголонтой ч нэр. Ялангуяа гадаад ертөнцөд бүүр ч таалагддаг юм шиг билээ. Ингэхэд манай түүхэнд ийм нэртэй нам гурван удаа бүртгэгдсэн байдаг. Эхнийх нь дээр өгүүлсэн 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд байгуулагдсан Монголын ардчилсан нам. МоАН гэж товчилдог байв. Дарга нь Э.Бат-Үүл байлаа. Дараагийнх нь 2000 оны сонгуулийн өмнө одоогийн сайд С.Эрдэнийн байгуулсан МоАН. МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр захиалсан гэх үг хэл дагадаг юм. Гуравдахь нь 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 06-нд байгуулагдсан одоогийн Ардчилсан нам. Шалтгаан нь сонгуулийн ялагдал. Мөн Монголын их эзэнт гүрэн байгуулагдсан 1206 оныг бэлгэдсэнээрээ онцлогтой.
Тэд өөрийнхөө эгнээнд Монголын үндэсний ардчилсан нам, Монголын социал демократ нам, Монголын шашинтны ардчилсан нам, Монголын ардчилсан сэргэн мандлын намыг нэгтгэлээ. Ингэснээр өөрийгөө оруулаад таван нам нэгдэн Ардчилсан намыг байгуулсан юм. Таван намын нэгдэл ч гэдэг. Гэхдээ энд Монголын уламжлалын нэгдсэн намын нэг хэсэг нь орсон ч тэд зургаан намын нэгдэл гэж хааяа л бичихээс ярьдаггүй юм. Нам нь бүхлээрээ орж ирээгүй болохоор тэгдэг байх л даа.
Намын намтраас товчхон
1990 оны 7-р сарын 22-нд анх удаа улстөрийн зургаан нам оролцсон сонгууль болов. Наадам өндөрлөөд удаагүй байсан болохоор хуучин шигээ гоёж гангалаад л очиж байлаа. Гэхдээ би л гэхэд энэ удаа эхнэртэйгээ хэрэлдсэн шигээ алхаж явсан юмдаг. Саналаа өгөх намаасаа болоод тэр шүү дээ. Ингээд гудамжны хоёр талаар явж саналаа өгч байв даа. Дүн гарахад Шашинтан ба Ногоон нам суудал авсангүй. Харин МАХН 30, МоАН 14, МСДН гурав, МҮДН гурван суудал авсан бөгөөд хэрэг явдал цаашаа хэрхэн өрнөснийг мэдэх учир орхисугай. Ерөнхийлөгчтэй болсон, Үндсэн хуулиа баталсан гээд явчихна шүү дээ.
1992 онд шинэ батлагдсан Үндсэн хуулийн дагуу сонгуулийн шинэ тогтолцоотой болов. Мажоритор, хувь тэнцүүлэх гэсэн үгтэй ч болоод авав. Ингээд олон мандаттай мажоритар системийг сонголоо. Сонгуулийн дүнд МАХН 76 суудлын 71-ийг нь авч, ардчилсан хүчнээс ердөө таван хүн энэ парламентад орсон юм.
1996 онд парламетад үнэмлэхүй суудал авсан МАХН дахин ялахын тулд сонгуулийн шинэ систем баталсан ч мөрөөдөл нь талаар болж ялагдав. Дүн гарахад МАХН 25, Ардчилсан холбоо эвсэл 50, МУНН нэг суудал авчээ. Энэ бол эвсэл хэлбэрээр түүхэнд АН-ын төрийн эрх дангаараа барьсан ганц тохиолдол. Тэгээд хэрэг явдал цаашаа хэрхэн өрнөснийг бид сайн мэдэх учир орхисугай. Дөрвөн Засгийн газар байгуулагдсан, гурван гишүүнээ “хар гэрт” хийсэн гээд л явж өгнө шүү дээ.
2000 онд сонгуульд сонгуулийн системээ өөрчлөөгүй орсон. Ардчилагчид татгалзсан юм. Энэ системийн горыг амссан МАХН уг нь өөрчлөе гээд байлаа л даа. Гэвч ардчилагчдын санаснаар болоогүй. МАХН 72, АН нэг,ИЗН нэг, Эх орон-МАШСН нэг суудал авч, бие даагч Л.Гүндалай УИХ-д орж ирсэн юм. Тэгээд хэрэг явдал цаашаа хэрхэн өрнөснийг мэдэх учир түр орхисугай.
2004 онд МАХН яг АН-ын алдааг давтсан юм. Тиймээс ялна гэж таамаглаад сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөөгүй. Уг нь АН-ынхан өөрчлөе гээд байсан юм. Гэвч МАХН ялагдсан. Гэвч АН ялсан гэхэд бас эргэлзээтэй. Тэд 34 суудал авсан юм. Бас гурван бие даагч нь ялаад гараад ирсэн. Өөрийнхөө намын хүнтэй өрсөлдөөд шүү дээ. Тэгээд эвссэн, тарсан, “Бүдүүн бүлэгт” орсон гээд зөндөө үйл явдал өрнөв.
2008 онд АН 25 суудал авав. Сонгуулийн шинэ тогтолцооны ч олон гууль цухуйв. Тэгээд долдугаар сарын нэгэнд зодолдов. Таван хүний амь үрэгдэв гээд цаашаа хэрэг явдал хэрхэн өрнөснийг мэдэх тул орхисугай.
2012 оны сонгуульд АН 31 суудал авлаа. Олонх бус хамгийн олон суудалтай нам болов. Эвслээ. Одоо ч эвсээд явж байна. Харин өнгөрсөн хугацаанд тус намын дарга Н.Алтанхуяг 2,3 жил Ерөнхий сайдаар ажиллаад нөхдийнхөө “ачаар” буужээ.
Таван нам нэгдэж, Ардчилсан нам гэх болсноос хойш тэд өнгөрсөн 15 жилд зургаан даргын нүүр үзлээ. 2000-2002 онд Д.Дорлигжав, 2002-2005 М.Энхсайхан, 2005-2006 Р.Гончигдорж, 2006-2008 Ц.Элбэгдорж, 2008-2014 Н.Алтанхуяг, 2014 оноос З.Энхболд даргалж байна. Харин Н.Алтанхуяг энэ намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар хамгийн олон жил ажиллаж, “мөнхийн генсек” гэсэн нэр авчээ. Эндээс онцлоход М.Энхсайхан, Н.Алтанхуяг нарыг даргалж байх үед АН ялалт байгуулж, Сүүлийн аль ч шатны сонгуулиудад байнга ялагдаж асан АН чухамхүү нөгөө муу нэрт Н.Алтанхуягийн үед Ардчилсан нам сүүлийн таван сонгуульд ялсан байдаг юм. Мөн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дараалан хоёр удаа ялалт байгуулав. Юу үнэн бэ энэ үнэн юм. Мөн энэ бол тэдний эвтэй байвал хүчтэй байдгийн жишээ. Бас шагнал гэмээр байна.
Ингэхэд байна шүү дээ, Ардчилсан намын 13-ны жил мөн л хатуухан орсон юм. Тэр үед бүгд л “лааз” өшиглөж байв. Гадаадад суралцахаар хэсэг нь “дүрвэв”. Энд ганц Ж.Наранцацралт, энэ намд “урвасан” Л.Гүндалай хоёр л 72 улаантантай яс үзэлцэж байлаа.
Одоо энэ намын 25-ны жил орж байна. Ямар ч байсан тун хатуу орж магадгүй гэдгийг угтах жил нь харууллаа. Намын дарга Н.Алтанхуягийнхаа Ерөнхий сайдын албыг намын даргын албатай нь хуу татаад авчихлаа. Өөрсдөө шүү дээ. Ингээд ирэхээрээ л АН-д “Ингэх гээд байсан юм” гэдэг кинотой тун адилхан үйл явдал өрнөдөг. Ялагддаг. Хэмхэлддэг. Өрсөлдөгч намынхаа идэш нь болдог. Могой гурав тасравч хор нь хэвээрээ байдаг болохоор МАН-ынхан ч энэ удаа АН-ын орж буй хатуухан жилд нуруун дээр нь халуун жин тавихыг үгүйсгэхгүй байна. Тиймээс 25 жилийг ардаа хийж, эрийн цээнд хүрсэн Ардчилсан нам өнгөрсөн алдаанаасаа хашир сууж, олсон ялалтуудаа баталгаажуулаач хэмээн гишүүд, дэмжигчид, сонгогчид чинь хүсч байгааг дуулгая. Хэн ямар намаас угшилтайгаа ор тас мартаж, “1206” гэсэн тоогоо дээдлээд урагшилцгаа гэх байна даа. Ойн баярын мэнд хүргэе.
Д.Гал
Сэтгэгдэл (8)