-
2017 оны 8 сарын 15
Манай А.Баатархуягийн шинэ аналитик өгүүллийг толилуулж байна…
Хариуцлагын гинжин хэлхээ
МАН дахь дотоод зөрчил хурцдсаар… Намрын чуулганы эхэнд эсбөгөөс чуулган нээгдэхээс өмнө Засгийн газрыг огцруулах нь тодорхой болж байх шиг. Мэргэжлийн ЗГ байгуулна гэж амласан ч хандивын ЗГ байгуулсан нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сул талаа хангалттай харууллаа.
УИХ-даа 65 гишүүнтэй, өөрөөр хэлбэл найдвартай шүхэртэй Засгийн газар, түүнийг томилсон нам Ерөнхийлөлөгчийн сонгуульд ялагдана гэдэг албан хэллэгээр бол туйлын хариуцлагагүй явдал бөгөөд сул дорой Засгийн газрынхаа мөн чанарыг эртхэн бүрэн таньж авсан нь МАН-ын хувьд гарз бус олз ч юм бил үү?. Энэ олзны төлөө Ж.Эрдэнэбат гарз болох нь тодорхой болжээ. Унхиагүй үлбэгэр, ургийн Засгийн газар бол 2016 оны сонгуулийн үр дүнгээс сонгогчдын хүлээж байсан хүлээлт биш байжээ гэдэг нь тодорхой болжээ. Бүхий л ажлыг нуруундаа үүрдэг институцийн нь хувьд аливаа сонгуулиар сонгогчид ЗГ-ын үйл ажиллагаанд л дүн тавьдаг. Тэр дүн муу бол нам нь ялагддаг. МАН УИХ-ын сонгуульд оролцохдоо дангаараа Засгийн газраа байгуулах эрхээ олж авахын төлөө л үхэн зүтгэсэн. 60 тэрбумын хэргээс үл хамаараад нийт сонгогчдын хүлээлтийн эцсийн ханамж зөвхөн ЗГ-ийн үйл ажиллагаанаас шалтгаална. Хэрэв сая УИХ-ын сонгууль болсон бол сүйрэх тавилантай байснаа мэдсэн МАН яаравчлан ЗГ-аа солихыг эрмэлзэж байгаа нь зүй ёсны эрмэлзэл юм.
Үнэндээ Ерөнхий сайд нь харалган загнаж, сонгуульд нэр дэвшигчээ идэвхтэй дэмжихийн оронд дотоод зөрчил, хувь хорсолдоо явцуурч, өөрийн хүнийг золигт гаргах ажил л хийж байж. Энэ “дотор хүний” тооцоо нь эцэстээ нэр дэвшигчээ сүйрэлд хүргэсэн байна. Ийм Ерөнхий сайд “Улс чирэлцэх үү?”
Тиймээс ялагдлын хариуцлагыг зүй ёсоор хамгийн түрүүнд ЗГ хүлээх ёстой болов. М.Энхболд хуулиас гадуур гишгэж, намын даргын хувьд ЗГ-аа толгойлохын оронд суудлаа хамаатандаа “түрээслэчихлээд” өөрөө амар хялбар замаар Ерөнхийлөгч болох гэж оролдсоноос МАН чухамдаа унхиагүй Түр Засгийн газар л байгуулсан байна. Тиймээс дараа нь намын даргын хувьд, Ж.Эрдэнэбатыг томилсноороо тэр хариуцлага хүлээнэ. Миний ялагдал бол миний хүлээж буй хариуцлага гэж уйлагнах эрх түүнд байхгүй, энэ нам чинь М.Энхболдын хувийн компани биш, түүний төлөө байгуулагдсан ч юм биш. Тэр тусмаа намын даргын эрх мэдлээрээ түрж, өөрийнхөө төлөө ажилладаг ЗГ байгуулсан нь МАН-ын түүхэн дэхь шившигт үзэгдэл мөн. Энэ шившиг л өөрт нь эргэж нялзаж байгаа юм.
Тиймээс өөрчлөлтийн гинжин урвал МАН-ын толгойд ноёрхсон ургийн бүлэглэлийг цэвэрлэхээс нааш дуусахгүй нь бололтой. Өөрчилнө гэдэг бол өнөөдөр яг бодат байдалд хүнийг нь өөрчилнө л гэсэн үг. Хэрэв өөрчилж амжихгүй бол МАН сонгуульд ялагдаж байж “цэвэрших” янзтай. Уг нь МАН-ынхан богинохон өөрчлөлтөөр ялагдлын хямралыг давж гарна гэж бодож байсан ч энэ тэмцэл хоёр биш гурван туйлтай болчихоор ингэхээс яах вэ?
Бяцхан тахин шүтэлт
МАН-ын алдаа нь 2016 оны сонгуулийн гэнэтийн ололтонд толгой нь эргэж, тохиолдлын удирдагчаа бяцхан “тахин шүтсэн”-д, түүнд бүх эрх мэдлийг найр тавин өгсөнд оршиж байж. Харин тэр тахин шүтлэг нь нэг сонгуулийн аригийг даасангүй л дээ. Энэ буруу гэдгийг сануулсан фракцаа дарж авах дотоод хуйвалдаан нь намын эв нэгдлийг бусниулж, гадаад өрсөлдөгчдөөсөө гадна дотоодын тавдугаар цуваатай нэгэн зэрэг хоёр фронт дээр тэмцэх нөхцлийг бүрдүүлжээ.
Энэ гарцаагүй ялагдлыг ёрлосон намын фракцууд М.Энхболдыг дэвшүүлэн зайлуулж, нам, засгийн эрх мэдлийг авахаар үгсэн хуйвалдсан байж. “Хонь нь бүтэн, чоно нь цатгалан” байх фракцуудын энэ тооцоог “хотын фракц” мэдээгүй биш мэдэж байсан, гагцхүү фракцын толгойлогчоо ялуулчихсан тохиолдолд Ерөнхийлөгчийн сүр хүчээр далайлгаж эрх мэдэл, сүр хүчээ хадгалж үлдэнэ гэж тооцсон байж. Тэгээд мөнгөний ресурт гол найдлагаа тавьсан л даа. Гэвч энэ удаад мөнгө гүйсэнгүй, түүний дээрээс тэр мөнгөтэй нь зүйрлэшгүй үнэт мэдээллүүдийг дотоод тавдугаар цуваанаас өрсөлдөгчдөд хүргүүлж байсныг зогсоож чадаагүйгээс ялагджээ. Зогсоох гэж оролдоогүй биш оролдсон гэхдээ буруу хүнээ У.Хүрэлсүхийг онилсон юм. Гэтэл…
МАН-ын дотоод зөрчлийг харвал хотын фракцыг сөрсөн ажилласан нэг биш хоёр үндсэн бүлэглэл байжээ. Энэ хоёр бүлэглэлийн ялгааг үйлдлээс нь харж болно. Эхний хэсэг нь У.Хүрэлсүх тэргүүтэй ил тод тэмцэгчдийн бүлэг байсан юм. Тэд бол Н.Энхбаярын үеийн залуучуудын байгууллагын гол хүч, өнөөдөр МАН-ын дунд насныхны төлөөлөл болсон хуучин МАСЗХ-ныхон юм. Нөгөө хэсэг нь “далд” ажилласан С.Баярын фракц.
У.Хүрэлсүхийнхэн бол ЗГ-ыг булаан авах, дайчин зоримог ажиллах сонирхолтой учраас М.Энхболд-Ж.Эрдэнэбатын нартай эхнээсээ ил од зөрчилдсөн бөгөөд Шадар сайдын суудал нь яалт ч үгүй ийм байдалд хүргэсэн юм. Тиймээс Ж.Эрдэнэбат гол дайснаа У.Хүрэлсүх гэж үзсэн байна. Энэ зөрчил нь ЗГ-ыг нь ч, өөрийг нь ч баллав. Учир нь У.Хүрэлсүх нь нам дахь нэр хүндээрээ Ж.Эрдэнэбатыгаа дагуулахгүй л дээ. Тэр ч байтугай түүнийг ивээгч М.Энхболдтой эн зэрэгцэх ч байх. Тиймээс Ж.Эрдэнэбат халж ч чадахгүй, ханилж ч чадахгүй удтал тэчъяадан хорссоны эцэст сул талыг нь ашиглан “зодооны хэрэгт”-ээр зайлуулахыг оролджээ. Хэрэв У.Хүрэлсүхийг дарж авбал хэсэгтээ амар амгалан засаглана гэж дотор ухаандаа тооцсон байна. Гэтэл энэ тэнэглэлийг нь ашиглан “гуравдагч” тоглогч У.Хүрэлсүх болоод түүний фракцыг яагаа ч үгүй байхад нь тээрэм болгож улстөрд нялх балчир Ж.Эрдэнэбатыг турхирч байлдуулчихаад, үргээлгийг өөр сувгаар хийж байсан бол яах вэ?
Тэр суваг “аядуу зөөлөн” ажилласан юм. Тэдний “зөөлөн хүчний бодлого нь” С.Баярын тооцоолсноор намын эрх мэдлийг гартаа авахад чиглэж байв. Тэгээд… М.Энхболд ялагдчихав. Тэр явсангүй ээ. Нам, хот, УИХ-ын даргын суудлыг өвлөн авахыг хүсэгчид хоосон хоцрохдоо тулав. Харин У.Хүрэлсүх Ж.Эрдэнэбатын шугам дээр тулаан ширүүсэв. У.Хүрэлсүх л боломжтой, дэмжлэг сайтай, тэгээд ч зөрчил нь хэдийнээ ил болчихсон тул цааш нуух аргагүй болсон.
У.Хүрэлсүхийн фракц Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ердөө л идэвхгүйжсэн болохоос эсрэг ажиллаагүй юм, ялагдуулах сонирхол ч байгаагүй, гэвч Ж.Эрдэнэбатын хорон төлөвлөгөө илэрсэн эцсийн мөчид, хоёр дахь шатны санал хураалтын өмнө л тэсвэр алджээ. Хэн үүнийг нь илчилсэн байж таарах вэ?
С.Баярын фракц хорон ажиллаж, Х.Баттулгын штабыг мэдээллээр хангаж, цуврал үргээлэг зохион байгуулж байлаа. УИХ-ын ТГ-аас алдагдсан мэтгэлцээний бэлтгэлийн бичлэг алдагдахад С.Баяр оролцоогүй байх үндэсгүйг бүгд л мэдэж байгаа биз! Буцаагаад М.Энхболдын фракц руу энэ бүхнийг хуучин МАСЗХ хийж байна гэсэн мэдээ өгч байв, ийм мэдээлэл цуглуулдаг бүтэц МАН-д ажиллаж байсан шүү дээ! Ингээд МАН-д гурвал үүсчээ. Хоёр нь барьцалдаж, нэг нь дөгөөгөөд л байж.
С.Баяртай үгссэн Ц.Элбэгдорж ацалсан байдалтай сонгуулийг өнгөрөөсөн бөгөөд тэртэй тэргүй суудлаасаа шилжих тэрээр зөвхөн өөрийгөө бодож, аль алинд нь тал алдахгүйг хичээж байсан хэрэг. М.Энхболдод илүү найдлага тавьж байсан ч С.Баярын “ухаалаг” үйлдлүүдийг гайхан харсаар суужээ. Эсвэл гайхаагүй юм болов уу?
Гурван талт өрөг
Одоо МАН-ын хувьд асуудал дараахь байдлаар өрнөх өрөг тавигдсан байна.
1. М.Энхболдын ичээ болсон хотын фракцыг нэгмөсөн дарж авахын тулд Ц.Сундуйг нийслэлийн ИТХ-ын даргаас ойрын үед авч хаян, 60 тэрбумын асуудлаар фракцаар нь золионд хийх, дахин сэргэхгүй болтол нь дарах.
2. Засгийн газрыг ойрын хугацаанд огцруулж, У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайдаар томилох, хандивын сайдуудыг огцруулж, улстөрийнхнөөр ЗГ-аа бүрдүүлэх, ингэж бэхэжсэнийхээ дараа намын даргын сонгуульд хүч үзэх.
3. Харин үүнийг ашиглан намын эрх мэдлийг С.Баярын фракц түрүүлж булааж авах, үүндээ Ц.Элбэгдоржийн дэмжлэгийг ашиглах У.Хүрэлсүхэд шахалт үзүүлэх. Үүнийг мөн л ухаалгаар хийх.
4. Гантулгын тойрогт нөхөн сонгууль хийх, оронд нь фракцууд төлөөллөө оруулахыг эрмэлзэх
5. Эцэст нь Ц.Нямдоржийн асуудал эргэлзээтэй болов.
Үүнийг дэлгэрүүлье! М.Энхболд өөрийн эсрэг өрнөж буй үйл явцыг ажиглаж “хувааж захир” номлолдоо оржээ. Хүчирхэг бол бүхнийг хам, сул дорой бол бусадтайгаа хуваа! Тиймээс М.Энхболд УИХ-ын даргын албыг өөрт нь үлдээгээд бусдыг нь хувааж авахыг зөвшөөрчээ. Ингээд зодоон эхэлнэ, би үлдэнэ гэж тооцсон байх.
Харин М.Энхболдын дараа УИХ-ын дарга гэж бодож байсан Ц.Нямдоржийн найдлага үүгээр тасарч магадгүй юм. Магадгүй гэдэг нь М.Энхболдыг УИХ-ын дарга дээр үлдээнэ гэж хэн ч амлаагүй л байгаа шүү! Ц.Нямдорж үндсэндээ Н.Энхбаярын үеийн лидерүүдийн лидер гэсэн албан бус хаягтай, гэхдээ түүнд нэгдмэл зохион байгуулалттай бүлэглэл байхгүй юм. Тиймээс М.Энхболд удаан боддог ч намаа мэддэгийн хувьд энэ сул талыг гярхай ажиглаж, бууж өгөх хэлэлцээрт цаг хожиж, УИХ-ын даргын суудалдаа үлдэх санал тавиад байна.
Үнэндээ тэднээс хамгийн сул нь Ц.Нямдорж. Гэхдээ тэр амбицын хувьд их эрүүл. Хэзээ ч намын дарга, эсвэл Ерөнхий сайд болно гэж явдаггүй. Харин УИХ-ын дарга бол заяаны хуульч, сүрхий дэглэгч өөрт нь яг таарсан ажил болохыг үйлдэл бүрээр илэрхийлээд удаж байгаа юм л даа!
С.Баяр ба түүний нөхөд
М.Энхболдыг унагахыг тэд л хамгийн их хүссэн. Зарим ажиглагчдын таамагладагчлан энэ нь гадаад эрх ашигтай холбогдсон байж магадгүй. С.Баяр л ажлаа хаяад яаран ирж сонгуульд оролцож эхэлсэн тэр цагаас бүх зүйлс ойлгомжгүй болж, будлиан эхэлсэн. Одоо бүрмөсөн буцаж ирэх гэж байна. Ерөнхийлөгчийн С.Баярыг эргүүлэн татах шаардлага нь МАН-д том аюул юм. Ирэхээрээ яадгийг нь мэддэг, хар даран зүүдэлдэг МАН-ынхны хувьд хамгийн үл хүсэх лай бол энэ л байна.
ЗГ-аа сольж, У.Хүрэлсүхэд өгөөд, хотын фракцыг хазаарлан хямгадаад дараагийн сонгуульд бэлтгэх цомхон төлөвлөгөөтэй байсан МАН-ынхны хамаг төлөвлөгөө С.Баярыг ирэх сургаар задарч, үүрээ хөндүүлсэн шоргоолж шиг болжээ. С.Баяр нөлөөтэй, ухаантай, шуналтай, бас аймаар…
МАН одоо гурав хуваагдаж, тус бүртээ бяцхан тахин шүтлэгийн онго босгоод авч. М.Энхболд тулхтай (энийгээ сонгуулийн үеэр тодруулаагүй нь хачин жигтэй), У.Хүрэлсүх зоримог, шийдэмгий, С.Баяр ухаантай. С.Баярын сул тал нь өөрөөсөө бусдыг “тэнэг” гэж боддогт, биеэ тоож, ихэмсэглэдэгт бий. У.Хүрэлсүхийн сул талыг харин Ж.Эрдэнэбат баттай бөглөж өгөх шиг боллоо. М.Энхболд сайн муу нь хамаагүй уначихсан шүү дээ!
С.Баяр ирээд юуны өмнө ЗГ-ын томилгоонд гар дүрж эхлэх нь тодорхой байна. Ингэхдээ MCS-ийн дэмжлэгээр өөрийн хүмүүсийг ЗГ-т шургуулах, ингэхдээ Шадар сайд, Сангийн сайдыг авах замаар шинэ ЗГ-т нөлөөгөө тэлэхийг хичээж байна. Үүний дээрээс Гадаад хэргийн яамыг ч сонирхоно. Энэ бол Монголын гадаадтай байгуулсан гэрээ, эдийн засгийн гадаад, дотоод хяналтыг ЗГ-т бий болгох сонирхолтой нь холбоотой. Чухамхүү Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн гарахаас аль өмнөө түүний тодруулсан шинэ ЗГ-ын Сангийн сайд нь ажилдаа дур сонирхолтойгоо илэрхийлээд эхэлчихсэн байв. Хэрэв У.Хүрэлсүх болзлыг нь хүлээн авахгүй бол М.Энхболдтой тохирч Ж.Эрдэнэбатын ЗГ-ыг тогтоож үлдээд энэ болзлоо тулган хүлээлгэхэд бэлэн байна.
Уг нь бүх юм тодорхой, талууд сүү тос шиг ялгарчихаад байсан шинэчлэлийн үйл явц энэ хүн ирснээр бантан болж, учир нь олдохгүй болтлоо хярамцаглахдаа тулчихаад байна. Тиймээс МАН-ынхан бараг л Ерөнхийлөгчөөс “Саналаа татаач…” гэж мөргөн гуйх нь холгүй болчихжээ. Ерөнхийлөгч болоод ЗГ-т үндэсний үзэлтнүүд давамгайлах төлөвтэй болсон энэ үед манай гадаад орчин үймж байна. Ийм нөхцөлд С.Баяр шиг хэрэггүй хүн байхгүй гэж МАН-ынхан үзэж байгаа бололтой. Хятадаас гадаад хэргийн дэд сайдын зиндааны хүн ирээд нам, засгийнхныг толгой түрүүгүй загнаад ядаж байхад англиас С.Баяр ирэхээр чинь ямар олиг байх вэ дээ!
Одоо МАН-ынханд өөрсдийнх нь толгойд “яргын сэлэм билүүдэж” байгаа гадныхнаас салж чадах эсэхийг тодруулах тулгалт үүсчээ. Уг нь “Монгол ялна” гэдэг хоёрхон монгол үг л 350 тэрбум төгрөгөөс ч үнэтэй болохыг саяхан хараад баясаад сууж байгаа юм л даа!
2017 оны 08 дугаар сарын 14.
-
2017 оны 8 сарын 11
Элчин сайдыг эргүүлэн татах тухайд МУ-ын Ерөнхийлөгч нь УИХ-д элчин сайдыг татах тухай саналаа бичгээр уламжлаад үүний хариуг УИХ ЗӨВШӨӨРНӨ, ҮГҮЙ гэсэн хоёр хариултын нэгийг өгөх байдлаар хариу өгөх учиртай гэнэ.
Ямар ч хариулт өгсөн үүнийг Ерөнхийлөгчийг УИХ-тай зөвшилцсөн гэж тооцдог аж.
Дараа нь МУ-ын Ерөнхийлөгч үндсэн хуульд заасан ёсоор бүрэн эрхийнхээ дагуу Элчин сайдыг ТАТАХ зарлиг гаргана.
Ингэснээр тус элчин сайд Монгол улсыг төлөөлөх эрхгүй болох бөгөөд Диполмат эрх ямба нь автоматаар хүчингүй болдог гэнэ.
Энд Ерөнхийлөгчийн УИХ-д өгсөн элчин сайдыг татах тухай бичигт УИХ-ын хариулт өгөх хугацааг хуульчлаагүй учраас л хэд хоног саатсан юм байна.
Гэвч УИХ ба Төрийн ямар ч институц нь бичгээр өгсөн асуудлын хариуг 30 хоногийн дотор өгдөг хууль байдаг аж. Энэ хугацаанаас хэтрүүлэхгүй УИХ нь ерөнхийлөгчийн өгсөн бичигт хариулт өгөх ёстой байсан гэнэ.
Эндээс харахад С.Баярыг эргүүлэн татах үйл ажиллагаа нь 30 хоногийн дотор бүрэн шийдэгдэх ёстой байжээ.
(Жич: Сонгуульд ялсан намын дарга Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлж байгаа хүнийхээ нэрийг Ерөнхийлөгчид танилцуулдаг бөгөөд Ерөнхийлөгч ажлын 5 хоногийн дотор нэр дэвшсэн хүнийг ДЭМЖСЭН ба ТАТГАЛЗСАН хариултын нэгийг өгөх ёстой гэж хуульчилсан байдгийг сануулъя. Хариулт ямар ч байсан Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцсөнд тооцон УИХ-д уг нэр дэвшигчийг хэлэлцүүлдэг. Үүнтэй төстэй гэж ойлгож болно.)
Энэ ёсыг сайн мэдэх С.Баяр нь UK-д элчингээр үргэлжлүүлэн ажиллах боломжгүй гэдгээ мэдэхийн цаагуур мэдэж байсан нь ойлгомжтой юм.
Ингээд С.Баяр сайн дураараа ажлаа өгсөн болж улс төр хийж байгааг сүүлийн үед бүх ТВ-гээр гаргалаа.
Гадаадад элчин сайд томилох асуудал ч ялгаагүй.
Эцсийн эцэст Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарснаар л диполмат бүрэн эрх нь хэрэгждэг гэнэ.
Ерөнхийлөгчийн өгсөн ИТГЭМЖЛЭХ ЖУУХ БИЧГИЙГ UK-ын ХАТАН хаанд гардуулснаар Монгол улсын элчин сайдын UK-д үйл ажиллагаа явуулах бүрэн эрх нь нээгдэнэ гэж ойлгож болно.
Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж, Итгэмжлэх жуух бичгээ өгөхгүй бол Элчин сайд томилох асуудал хэрэгжихгүй гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой байна.
Энэ зарлигаар элчин сайд томилох ба эргүүлэн татах эрхийг МУ-ын үндсэн хуулиар ерөнхийлөгчид олгосон байдаг аж.
Ойлгомжтой бичвэл: Энэ доорхи зурагт үзүүлсэн Хатан хаанд өгч байгаа бичгийг Ерөнхийлөгч бичиж өгдөг гэж ойлгож болно.
Ерөнхийлөгч энэ бичгээ бичиж өгөхгүй бол хэн ч Элчин сайд болох эрхгүй ажээ.
-
2017 оны 8 сарын 08
Олон нийтэд зориулсан сайн үйлсийг санаачлах жор хийгээд дүрэм журам гэж байдаггүй. Энэ бол хүний сайхан сэтгэл болоод амьдралын утга учир, зорилгоо гэгээлэг сайхнаар ухамсарласан хүмүүсийн зүрх сэтгэлийн илрэл юм.
-
2017 оны 8 сарын 07
Саяхан болсон Ерөнхийлөгчийн сонгууль манай улс төрийн төлөв байдал, хандлагад суурь өөрчлөлт оруулав. Гэтэл манайхан үүнийг үл анзааран хоёр хүн боксдоод нэг нь ялчихсан мэтээр ойлгож, үйл явдлын өрнөл, хандлагыг илт явцууруулж байна. Сонгуулиас хойш бүтэн сар гаруй болсон авч нухацтай, тулхтай үнэлэлт дүгнэлт энэ хэр алга. Энэ удаагийн сонгуулиар МАНАН системийн дээд түвшинд олон жилийн өмнө гарсан ан цав гарсан сонгуулийн үр дүнгийн хүчтэй доргилтын улмаас МАНАН-д цууралт болон өргөжиж нуралт эхэлсэнд гол учир нь байгаа юм. Энэ тухай өгүүлсү…
-
2017 оны 8 сарын 02
“Яагаад Монгол ялав ?”…
Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нөлөөлсөн цорын ганц мессеж бол “уугуулын тухай” асуудал байсан. Хотын газар, 60 тэрбум энэ тэр бол ямар ч улстөрчид, тэр тусмаа өнөөгийн авилгад нэвшсэн Монголын улстөрд байдаг л “цол гуншин”. Тэгээд ч карьерынх нь туршид нь дагалдаж ирсэн энэ хэл үгэнд М.Энхболд дэвтчихсэн байсан. Тэр дэвтсэн шавар дээр хэчнээн мэдээллийн бороо асгавч ханасан шавар нэмж нялцайхгүй. “Ийм юмгүй” нэр дэвшигчийг, тэр тусмаа авилгажсан ардчиллын жилүүдийн дийлэнх хугацаанд эрх барьсан МАН-аас олоод дэвшүүл ээ! гэж хэлбэл тавласан болох байлгүй. Тэгээд ч “иймхэн асуудлаар” яаж ч дайрсан М.Энхболд парламентын сонгуульд итгэлтэй ялдаг, тэгээд УИХ-ын дарга болдог улстөрч гэдгийг бодох ёстой! Прагматикаар харвал энэ “уугуул биш” нөхөр газрын авилгаар хөшүүрэгдүүлээгүй бол намын дарга, ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга болохуйц улстөрч мөн үү? Мэдлэг боловсрол, харизм, зориг, үзэл санааны хувьд ?
60 тэрбумын асуудал бол төрийн эрх мэдлийг хуйвалдааны аргаар авсан хэрэг учраас жичид нь авч үзэх асуудал. Энэ үйл явдлын үр дүн өнгөрсөнд биш, ирээдүйд хамаарах асуудал болчихлоо. УИХ тарах хүртэл… Гол нь УИХ-д боовны асуудалтай эр, эмс шавсанд биш төрийн алба тэр чигээрээ Хятад мандарины түшмэдийн ёс шиг хаандаа “ёсны” өргөл өргөөд захирдаг хүрээндээ дураар авирладаг, авилгаддаг болсонд байгаа юм.
Гэхдээ Умардын нүүдэлчдийн төрт ёсны 2200 гаруй жилийн түүхэн уламжлал Монголчуудын яс цусанд шингэсэн байна. Хэрэв сая М.Энхболд ялсан бол Монголчууд оршин тогтнох бүхий л хугацаандаа өрсөлдөж ирсэн хөршдөө ялагдах байв. Ингэсэн бол Юнлөд Хархориныг сүйтгүүлсэн, Галдан Зуунмодонд ялагдсанаас ч илүү урхагтай. Мэдээж ХКН-ын гишүүн М.Энхболд юу юугүй Чен И, бяцхан Сүйн дүрд тоглоод, Хятадын далбаанд мөргөөд унахгүй л дээ, гэвч энэ цагаас “үндэсний дархлаа” дарангуйлагдаж, дараа нь цэвэр хятад хүн дэвшсэн ч тархи толгой нь “даяаршин шинэчлэгдсэн” Монголчууд хүлээн авахад бэлэн болох байв. Үүний жишээг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн охорхон түүхээс ч харж болно. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 30 дугаар зүйлийн 30.2-т заасан “уугуул” хэмээх нэр томъёо Ц.Элбэгдоржоос болоод “эсэргүүцэх” чадвар нь илэрхий суларчихаад байсан юм. Чухамдаа түүнийг одоогоос найман жилийн өмнө дэвшүүлэхийн тулд “Уугуул гэж таван үеэрээ Монголд оршин суусан хүнийг ойлгодог, түүнийг нь Оросууд шоолдог байсныг өөрчлөөд ердөө “…Эцэг эх нь Монгол Улсын харъяат бол уугуулд тооцох” УДШ-ийн тайлбар гаргуулсан юм. Шинжааны уугуул болчих гээд…
Нүгэлт алдаагаа хүлээх нь тэр цагт “Үеийн үед даяар Монголыг голомтыг түшин ирэгчдийн алдар бадартугай” гэж омтгойрон үймж явсан тал бий юм. Энэ цагт МАН-аас нэр дэвшигчийн эцэг ч энэ бадаргуулт ерөөлд хамаарагдах авч бас бодох зүйл байсан ажээ. Тиймээс манай Халхын чимээгүй бодлогоширонгуй, хэт назгай, удаан тайван араншингийн цаана энэ мэтийг гүйцээн бясалгах ухаан оршдог ажээ. Уулынхны түргэн ааш, угаас залуу насны хурц, богино бодол ч алдаа болохыг ухаарах, ингэхдээ баясгалантайгаар эргэцүүлэн бодох хувь оноосон тэнгэр дор мөргөмү! Ухаарсан нь төдийд Монголд гал голомтоо түшин ирэгч өвөрлөгчид голдуу хятад эхнэр, нөхөртэй болж байсан нь гагцхүү соёлын учир шалтгаантай мэт. Тэр нь алсдаа бидэнд аюул тарих юм чинээ тэр хүмүүс бодоогүй нь лавтай. Хөршүүдтэйгээ найрамдаж хилийн цэргээ хүртэл татан буулгаж байсан тэр үеийн ердийн интернациональч гэр бүл шүү дээ! Тэд улсдаа хоёргүй сэтгэлээр хүчин зүтгэсэн, ял гавъяаг бусдын адил хүртэж явсан, гэхдээ тэд үр хойчийнхоо биеийг төрүүлэхээс ухааныг төрүүлэхгүй…
Гэтэл энэ тайлбараас өмнө “5 үеийн “уугуул”-аас болоод Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн абугай хүртэл дэвших боломжоо алдаж байсан, гэвч ухаалаг төрийн зүтгэлтэн энэ буурал “Бид энэ төрийг түшилцэж л явах учиртай улс” гэсэн гүн бодлоготой тайлбар өгөөд маргаантай асуудлаас өөрийгөө ч ард түмнээ ч чөлөөлж байсан гэж сонсов. Харин Ц.Элбэгдоржийн тухайд тэр үед олон хүн Н.Энхбаяраас салж л байвал чөтгөртэй ханилсан ч яахав гэдэг логикоор хандсан тул тайлбарыг “нэг үе болгон” нэр дэвшигчийн хүзүү мэт богиносгосон нь алсдаа ийм аюул учруулах байсан гэж зүүдлээ ч үгүй юм. Ялангуяа АНУ-аас дөнгөж ирээд байсан түүний дэлхийд жанжлагч гүрнээс тээн ирсэн даяарчлагдсан неолиберал үзэл санаанд ховсдуулсан Монголчууд “орчин үеийн, боловсронгуй” хүн болохын тулд “Монголоо алдах”-аас сийхгүй байсан юм.
Ингэснээр үндэсний үзэл санаа эвдрэлд орж, унаган соёлоосоо салсан олон Монголчууд эхлээд барууныхныг хүлээн авсан эрчээрээ дараагийн удаад хятад хүнийг хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн болчих аюултай байж. Энэ учрыг саяын сонгуулийн үеэр Хятадын чатуудаар явсан хэлэлцүүлгийг харж байхдаа анзаардаг нь бидний мунхгийн ухаан үдээс хойш гэгч л юм даа.
Бүр 2010 оны Хятадад тархсан “Эх нутгийг минь буцааж өг!” нийтлэлд “… Монголын соёл нь хятад соёлоос ихэд өөр. Нүүдэлчин, мал аж ахуй соёл нь хан Хятадын соёл хэзээ ч байгаагүй учраас энэ нь Монголчуудыг өөрснийгөө өөр гэж нотлохын үндэс байдаг. Энэ соёл нь баруунаас улбаатай дэлхий нийтийн даяарчлал, зах зээл шилжилтийн уеэс улбаатай хөдөөгийн иргэдийн ядуурал, хотжилт зэргээс болж өөрчлөгдөж байгаа нь сайшаалтай. Аливаа улс орны унаган соёл нь уствал тэр улс үндэстэн сөнөснөөс огт ялгаагүй.
Хятад соёлоор монголчуудыг өөрчилнө гэдэг нь нэгэнт бэрх. Тиймээс монголчуудын хотжилт, Америк маягийн даяарчлагдсан соёлын нөлөөг өөртөө ашиглан Монголын унаган соёлыг уусгах нь чухал. Монголын унаган соёл тэдний толгойноос хусагдаж ямар нэгэн соёлын харъяалалгүй хүмүүс болж хувирсан цагт Хятад улсыг маш нааштайгаар хүлээн авч, урих нь дамжиггүй. Коммунизмыг муулах шалтгаанаар энэ асуудал амархан шийдвэрлэгдэж болно. Ар Монгол дахь Хятадын талыг баримталдаг, Хятадад өртэй, хэнэггүй тэнэг улс төрчдөөр дамжуулан энэ алхмуудыг хийж болох юм. Тиймээс Монголыг улам ихээр даяаршуул. Унаган соёлыг нь угаан арчих нь зүйтэй…” гэсэн байв. Тийм л дээ, Монголчууд бид өөр, Хятадын их соёлын нөлөөн дор байдаг Япон, Солонгос, Энэтхэг-Хятадын хойгийн хүн ам олонтой, хүчирхэг орнуудаас ч их өөр байгаа биз?
Монголчуудын заяа түшиж, Ц.Элбэгдоржийн үед ихэд түгсэн баруунжсан соёлд автсангүй, тэнгэр зааж ашгүй М.Энхболд ялсангүй. Үнэхээр барууны өнөөгийн ашгаар бүхнийг хаадаг үзэлд автсан бол Х.Баттулгын талд үзэлцсэн цөөхөн хүн МАН-ын тэр 370 тэрбумаар (үүний 140 тэрбум нь ЗГ-аас тараасан хүүхдийн мөнгө) тооцогдох далай их мөнгөнөөс хэдэн тэрбумыг нь хумслахаар тохироод “урвасан” бол анхнаасаа мөнгө шүтэгч ба өмнөд талынхнаас ч их нүгэл тарих байж.
Тиймээс “Монгол ялах” зайлшгүй шаардлагатай байсан, гэхдээ бүр нарийндаа ганц бус хоёрдогч, гуравдагч ч хөршөө!!! “Үндсэрхэг уриа лозунгаар яллаа” гэж Өмнөд хөршийн буурь сууртай хэвлэлүүд дүгнэж байна, Монгол гэдэг хөрш нь өөрөөс нь бүрэн хараат гэж дүгнэж байсан нь “хялбархан” бутниргүүлсэнд гайхаад байгаа бололтой. Нэмж зайлшгүй хэлэх ёстой нэгэн зүйл бол энэ өрсөлдөөнд бас гуравдагч хөрш ч хатуухан сануулга авсан шүү дээ. Үүнд бас тайвшраад байгаа бололтой. Тэр нь манай гол хөрөнгө оруулагч Англичууд! Гэхдээ энэ давхар цохилтыг Монголчууд хэн нэгний туслалцаа дэмжлэггүй дангаараа хийсэнд асуудлын гол нь байгаа юм. Муу хөгийн эртний домгоор хооллогч, хагас соёлжсон бүдүүлэг зэрлэгүүд! Мөн биз…?
Монголд үндэсний үзэл санаа хэзээ хэзээнээс илүү тархсан, хамгийн нөлөөтэй хэрэглүүр болсон гэдгийг одооноос гадаадад ч, дотоодод ч тооцох л хэрэгтэй болох нь. Үндэсний үзэл санааны эрин эхэллээ. МоАХ анх жагсахдаа л хашгирч байсан “Монголчууд мориндоо” хэмээх үндсэрхэг уриа өнөөдөр дахин цуурайтлаа. Одоо намуудад төвлөж бус үндэсний ба бусад гэсэн үзэл санааны фронтод тулаан үргэлжилнэ. Ийм эрин үе эхэлж байна.
Энэ удаад М.Энхболдын уугуул суугуулын асуудал эцэслээгүй, тактикийн хувьд Х.Баттулгын штаб түүнийг батлах ч гэж зүтгээгүй, харин өөрөөр нь тайлбарлуулахаар шахсан, халуун бөмбөгийг талбай руу нь цөлөөд л хаячихсан. Тэгээд түүнийгээ удирдаад байхад л үр дүн нь ийм. Үүнд нэг л олигтой тайлбар өгөөгүй, нөгөө тал руугаа бөмбөгөө хаяагүй нь М.Энхболдын өөрийнх нь гол алдаа. Энэ сул тал нь “Ийгл” ТВ-ийн бүрэн зураглалд оролцож байхад нь илэрсэн бөгөөд чухам “Энэ асуудлыг л Та тайлбарлачих…” гэсэн найруулагчийн ятгалгад эрс “Үгүй” гэж хэлсэн нь хамгийн том сул тал нь байжээ. Энэ сул талыг нь мэдсэн найруулагч Х.Баттулгыг PR ажиллагааг сэмбийтэл “найруулж” байсан бол яах вэ? Ийм л юм болно. “Наадахь асуудалд чинь М.Э хэзээ ч тайлбар өгөхгүй, итгэ!” гэж байсан.
Мэдээж Х.Баттулгын баг “Хэрэв тайлбарлавал яаж тайлбарлах вэ?” гэдгийг тооцож, түүний араас авах арга хэмжээг ч төлөвлөж байсан, гэтэл МАН-аас нээрээ л ядаж ийм оролдлого ч хийсэнгүй л дээ. Үүнд нэг л хүнд хүчир саад тотгор учирч байсан. Тэр саад тотгоруудыг харцгаая!
М.Энхболдын ялагдлыг Х.Баттулгын, АН-ын, басхүү маш хүчирхэг болсноо нотолсон иргэний хөдөлгөөнүүдийн дэмжлэгийн хүчин зүйлээс хайх бол ерийн л шинжилгээ. Хэн ч үүнийг яаж ч тайлбарлаж бичиж чадна. Гэхдээ нэг зүйлийг энд зориуд сануулах ёстой нь энэ бүх хүчнүүд дээр нэмээд МАН-ынхан зөвхөн үндэсний үзэл санааны тул нэгдсэн. Ингэж дүгнэх хүн байхгүй учраас зориуд дурдаж байна.
Юуны өмнө тэр тотгор өөрөө байсан, хоёрт ийм тотгортой хүнийг хуулийн ганц үгийг харалгүй нүдээ аниад дэвшүүлсэн тэр хүмүүс, хамгийн гол “эсэргүүцэл” МАН дотор нь байсан юм. Ийм л учраас ялагдсан юм. Яг дорноор сэтгэж, шүтэн барилдлагын үүднээс харвал Х.Баттулгын ялалт бол зарим талаар МАН-ын ялалт байсан юм. Харин тэр хагарлыг хэрхэн санаатай хийгээд санаандгүй ашигласан зэрэг нь цэвэр МАН-ын гадаад дахь үйл явц, өөрөөр хэлбэл саяхан хэлсэн шинжилгээнд хамрагдах тул орхиод МАН-ын дотоод руу хараагаа чиглүүлцгээе!
МАН дахь хуйвалдаан
Ерийн улстөрийн тайлбар бол М.Энхболдыг дэвшүүлэн зайлуулахаар МАН дахь фракцууд хэлэлцэн тохирсон тухай таамагт үндэслэж болно. МАН-д С.Баяр-Н.Багабандийн, Сү.Батболдын, У.Хүрэлсүхийн бас Ц.Нямдоржийн фракц нөлөөтэй. Тэгээд ч энэ бол цоо шинэ үзэгдэл биш Н.Энхбаярыг “хаан” байхад яг ингэж годройтуулсан.
2016 оны сонгуулийн дараа М.Энхболд хэтэрхий шунасан юм. Тэрээр эхийн талын хамаатан Ж.Эрдэнэбатад ЗГ-ыг өгөөд, нийслэлийг тоглоомын Су.Батболдод өгч, өөрөө Ерөнхийлөгчид дэвших бэлтгэл болгож УИХ-ын даргын суудлыг авчээ. Мөн намын даргын эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлжээ. Ийм төвлөрөл нэг талаас МАН-ын уламжлал мэт авч нөгөө талаас хэтэрхий олон хүнийг “гомдоодог”, энэ удаад хэтэрхий олон фракцыг. Түүний хуваалцсан суудлыг харьцуулж үзвэл МАН-даа өгснөөс Ц.Элбэгдоржид өгсөн нь жин дарахуйц, түүнд хамаагүй илүү ноогдсон юм.
Тэр дөрвөн давхар бялууг бусад нь хараад л шүлсээ залгиад сууж байх юм гэнэ дээ! Яг л Сүнзийн сургаснаар “Бүх талаар илүү гэдэг нь бүх талаар дутуу гэсэн үг”. Хэрэв тэр даруухнаар ганцхан УИХ-ын даргын суудалтайгаа байсан бол, за яах вэ, нэмээд намын даргын суудалтайгаа байсан бол нам нь түүнийг ялуулах байсан юм. Хонь бүтэн, чоно цатгалан. Явахаар нь хоёр суудлаа ялалтын уухайтай намын их хурлаас эвтэйхэн хуваагаад авчих байсан. Гэвч тэр дороо хэтэрхий ихийг хэтэрхий шуналтай дарж суусан учраас унагаж байж л бүгдийг нь авахаас өөр арга бусдад нь үлдээгүй хэрэг. Харин энэ үйл хэргийн оролцоог шинжилье!
С.Баяр ба Н.Багабандийн фракц
С.Баяр сонгуулийн ялангуяа Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн гарамгай стратегич мөн биз? Яг үнэнээр нь тодорхойлбол “супер менежер”, олон нийттэй харилцахаас эхлээд хууль зүйн тал, өдөр тутмын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах хүртэл бүхий л салбар, талбарт хүрч хүртээмжтэй ажиллаж чаддаг ийм хүн одоохондоо Монголд алга. Үүнд нам дахь хувийн харизм, нэр нөлөө нь, Ерөнхий сайдын зангараг нь ч нөлөөлдөг авч энэ удаад харин төгс ажиллаж чадсангүй. “Элчин сайд байх ч дэмий эд байна, Улаанбаатар зочид буудлын …26 тоотоос цухуйж чадахгүй байсаар ялагдлаа“ гэж халагласан тухай яриа үнэн болов уу? Намын Ерөнхий нарийн бичиг Д.Амарбаясгалан олон нийттэй харилцах бүхий л асуудлыг “С.Баяр даргаас асуу!” гэж байж, харин нөгөөх нь сонгуульд “виртуаль” маягаар л оролцож байж…
С.Баяр урт хугацаатай (түүний өмнө удирдаж ялалтанд хүргэсэн сонгуулиуд 45 хоног үргэлжилдэг байсан) сонгуульд гаршсан байж болох талтай, өдий насанд хүн богино хугацаанд өөрчлөгдөж дасан зохицох чадвар муу байх л даа. Хоёр дахин богино хугацаатай сонгуульд яаж ажилладаг вэ? Хэрэв “Туршлагагүй бол зөв баримжаал” гэдэг стратегичийн суурь зарчим яав? Гэтэл С.Баяр санал хураахаас 45 хоногийн өмнө бус 25 хоногийн өмнө ирсэн… Өөрөөр хэлбэл хуучин хуулийн сонгуулийн хоёрдугаар үе эхэлж байхад л “амжиж” иржээ.
Хараажийн хоёр ч стратегийн алдаа гарсан. Цаг хугацаа, орон зайн. Нэгд хугацаа хоёр дахин богино байсан. Хоёрт тойргийн сэтгэхүйтэй хүмүүс сонгуулийн штабыг гардан удирдсан. Ядаж л тэд сонгууль “76 дахин том талбарт, өмнөхөөс хоёр дахин богино хугацаанд” явагдана гэдгийг ойлгоод тактиктаа биш стратегидаа анхаарах байсан юм. Үүнийг С.Баяр л хийж чадна, даан ч тэр хүссэн ч үгүй, хүчилсэн ч үгүй. Гурав дахь ноцтой алдаа нь нэр дэвшигчийнхээ сөрөг имижийг нь өөрчлөхийн тулд хуруугаа ч хөдөлгөсөнгүй. Гэнэн пиарчид нь урьдын адил сонгуулийн компанит ажлын төгсгөлд л гэнэт хужаа хувхайгаар нь дуудаад эхэлнэ, түүний хариулт болгоно гээд “хөшиг нээдэг” ганц реклам бэлдчихсэн сууж байсныг анзаарсан уу? Өөрсдөө Элбэгээг яасан, энэ удаад тийм хариу ирнэ гэж тооцож л дээ… Тийм тэнэг өрсөлдөгч гэж байх уу? Монголчууд ийм ухаантай бол цагаан хэрмийг хэзээ ч давахгүй л байсан даа!
Хуваагчийг зөв олж “хавчуулах”, бас түүнийгээ маллах энэ тэр бол урьдын адил явагдсан, гэвч нэг ялгаа нь хуваагчдаа даруулсан шившигт ялагдал түүхэнд цөөн боловч тохиох юм даа! Ерөнхийлөгчийн сонгуульд “бие хүн-нэр дэвшигч” голлох нь ойлгомжтой л доо, гэхдээ МАХН-аас дэвшүүлэх нь хоёр талдаа иртэй хутгаар наадсанаас юуны ялгаа… Яахав парламентад суудалтай нь МАХН юм хойно гэж тайлбарлаж болно. Тайлбар яах вэ, МАН гурваар орж баларсан нь факт.
Хэрэв үнэхээр гайхалтай менежер мөн юм бол С.Баярын энэ сонгуульд тов тодорхой гүйцэтгэсэн үүрэг бол М.Энхболдыг гуравдугаарт шидсэн юм. Сайн стратегичийнхаа хэрээр сайн л ажиллаж. С.Баярт хэчнээн хол хөндий байгаад нэр дэвшигчээ ядаж хоёроор гаргах ухаан дутав гэж үү? Эсвэл С.Баяр нэр дэвшигчээ гурваар алддаг бусдаасаа ялгарах юмгүй ердийн тэнэг архичин уу?
Энд нэг учир шалтгаан бий, Англичууд Монгол дахь нөлөөллөө хадгалж үлдэхийг маш их сонирхож байв. “Рио Тинто” Монголчуудыг маллаад алт, зэсийг нь олборлодог юм гэхэд зарахдаа Хятадуудыг маллаад байх нь харин юу л бол. Тиймээс 2012 оны сонгуулийн дараа хэтэрхий хүчирхэгжсэн Монгол дахь Хятадын талыг баримтлагчидыг хязгаарлах гарц хайж байв. Тэд яг Оюутолгойн гэрээний хувьд “цэвэр хүмүүс” учраас хяналтанд орохгүй байв.
Ц.Элбэгдорж АНУ баримжаатай авч Д.Трампын ялалтын дараа АН тэр чигээрээ гуравдагч энэ хөршөөсөө холбоо тасарсны дээр мань Ерөнхийлөгч өөрөө ч нэр нүүрээ барчихаад байв. Басхүү Монголчууд АНУ-тай сүжрэхдээ Английн “Рио Тинто”-г, Монголын ашигт малтмалын салбарыг яг газрыг нь ухдаг шигээ сүйтгэдэг Канад, Австралийн компаниудыг АНУ-ын компани мэт ойлгодог байсан. “Адилхан барууны…” Яг цагаа тулахаар АНУ үгүй бол Монголд Англи тэргүүтэн юу юм? Тиймээс Англи ганцаараа АНУ-ын шүхэргүйгээр эрх ашгаа Монголд хамгаалах шаардлага тулгарсан юм.
Дээр нь Ц.Элбэгдорж Англид хорионд байсан “таагүй этгээдийг” нууж авчраад ТЕГ-ын даргаар томилчихоод байв. Хурц зүгээр л суув гэж, өөрийг нь Англид томилж ажиллуулсан этгээдүүдээс эхлээд чангална биз! АНУ-ын эрх ашиг бол хийсвэр, харин Английнх бол бодат.
Тиймээс эрх ашгаа хамгаалагчаар С.Ганбаатарыг сонгосон. Санхүүжүүлсэн, тэгээд хоёрдугаар шатанд гаргасан. Гэвч Англи хол, Хятад ойр. Ц.Элбэгдорж бол Англичуудын хувьд найдваргүй түнш гэдгээ хоёр дахиа баталж, С.Ганбаатарыг нэг шөнийн дотор унагасан. Тэр орой ҮАБЗ протоколгүй хуралдсан, баримжаагаар илэрхий Өмнөд хөршөө баримтлагч гурав уулзаад гарсан үр дүн энэ.
Хэрэв М.Энхболд эхний шатанд унаж хоцорсон бол С.Баяр яг ингэж хэлэх байсан: “Хэрэв Та ялагдсан бол хоёр дахь шатанд Баттулгыг гаргаж хэрхэвч болохгүй. Энэ бол Та болон намд улстөрийн хувьд ноцтой сүйрэл болно. Тиймээс Х.Баттулгыг унагахын тулд бид С.Ганбаатарыг дэмжих ёстой. Тэгээд ч МАН-МАХН үзүүр өөр ч үндэс нэг. Хэрэв С.Ганбаатар Ерөнхийлөгч болбол “МАНАН”-г ард түмэн үзэн ядаж байна гэж тайлбарлаад уснаас хуурай гарцгаая! Дараа нь С.Ганбаатарыг би даая!”
Гэвч М.Энхболд эхний санал хураалтын дүн гардаг шөнө түүнээс далдуур Ц.Элбэгдоржтой, маргааш нь Н.Энхбаяртай уулзаж С.Ганбаатарыг худалдан авсан юм, ингэхдээ Н.Энхбаяргүйгээр…. Үүний дараа С.Баярын үг өөр болсон. “Та ингэж дураараа авирлаж үгэнд орохгүй байснаас өөрөө өөрийгөө унагасан шүү!”
Одоо С.Баярын (фракцын) зорилт өөр болжээ. Тэд М.Энхболдыг нэгмөсөн дарж авах хүсэлтэй байна. Хэрэв Ерөнхийлөгчийн суудлыг алдсан бол энэ удаад Ерөнхий сайдын суудлыг нь булаан авах ёстой. Ингэж байж цаад эрх ашиг хангагдана. Цаадах нь наанадаж гэрээг нь байгуулсан “Рио Тинто”, цаанадаж Англи. Гэхдээ бүр яаж гээч! Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах замаар Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлаж, Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэх замаар…
Чухам ийм учраас С.Баярыг ИБУИНВУ-аас татах асуудлыг яаравчилж оруулсан атал М.Энхболд түүнийг хамгаалж байгааг гайхаж байна уу? Ялагч Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын элчин сайдуудыг татах шаардлагыг сайнаар харвал энэ сүлжээг таслахыг зорьж байна, харин муугаар харвал М.Энхболдыг нэгмөсөн дуусгах гэж байх шиг байна. Яагаад? Яаж?
Тэгвэл яагаад ялагдагч М.Энхболдод “араас нь хутгалсан” С.Баярыг хамгаалж байгаа юм бэ? М.Энхболд С.Баярыг Монголд ирүүлэхгүй гэх ямар учир байна? С.Баяр хажууд нь байвал яадгийг мэдрэх байтугай мэдсэн хүний хувьд М.Энхболд айж байгаа юм. Гэтэл С.Баяр болохоор өөрөө Монголд ирэхийг ихэд хичээж байна, ЕТГ-аас татах асуудлыг тавьмагц биеэр ирээд татгалзах саналыг хүлээн авах гэж байна. Үүнд нь М.Энхсайхан бас хавчуулагдчихав, тэр харин М.Энхболдод хоёргүй сэтгэлээр тусалсан. Бүр мэтгэлцээний асуулт хариултыг боловсруулах, тактикийг төлөвлөхөд оролцож, бүхий л хариултыг хянан засварлаж өгсөн нь наад захын “ажил нь” болно.
С.Баяр энд байвал М.Энхболдын эсрэг бүхий л фракцуудын дундын координацыг хийхээр барахгүй М.Энхболд түүнийг дагалдагч хотын фракцыг нам-засгийн эрх мэдлээс нэгмөсөн арчиж хаяхад идэвхийлэн оролцох болно. Одоо тэрээр Сү.Батболдын фракцтай нэгдээд байна. Хэрэв УИХ-ын даргын суудлыг амалбал Ц.Нямдоржийн фракцтай ч хэл амаа хялбархан ололцох болно. Ийнхүү хотын фракцын эсрэг гурван фракц нэгдэх суурь нөхцөл хангагдчихаад С.Баярыг хүлээж байна.
МАН-д Монгол ялах уу?
М.Энхболд ердөө фракцуудын хуйвалдааны золиос болоод л огцорчихсон гэж үзэх нь өөрөө өнгөц дүгнэлт юм. Намынх нь түүхэн уламжлалыг харвал энэ намд хамгийн хатуу, хамгийн тууштай эх орончид хамгийн олон бий. МАН-ыг нэгтгэдэг суурь үзэл санаа нь мартагдсан, хаягдсан “интернационализм ч биш, коммунизм ч биш” харин эх оронч (патриотизм) үзэл юм. АН харин урьдын МАН-ын зам мөрийг даган давтахдаа интернационализмын оронд глобализм, коммунизмын оронд неолиберал үзлээр халдварласан юм. Гэхдээ энэ намын дотор бас хамгийн олон “үндэсний үзэлтэн” (националистууд)-үүд тодорхой орон зай эзлэн чимээ аниргүйхэн оршдог.
Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Үндэсний үзэлтнүүд ялсан бөгөөд энэ ялалт нь тэдэнд МАН-ын эх орончид гүн гүнзгий дэмжлэг үзүүлсний үр дүн юм. Тэд нэг л зүйл дээр, “Монгол ялна” гэдэг уриан дор нэгдсэн юм. Аль алиных нь сэтгэлийг татсан уриа байсан, тиймээс М.Энхболдын штаб аргаа барахдаа “Эвтэй Монгол ялна” гэдэг уриаг “зохиосон”.
Энэ “эрлийз”-ийг хязгаарлах үзэл санаа нь “интернаицоналист, глобалистуудын” эсрэг нэгдэх цэг болох нь харагдлаа. Нөгөө талаар МАН, АН-ын “харьшсан үзэлтнүүд” ч яг энэ цэгт үндэсний үзэлтнүүд ба эх орончдын эсрэг нэгдсэн. АН-ыг дагаж хоолоо олж идэгсэд, Америк тавалыг даган дуурайгчид, өөрийгөө бүдүүлэг Монголын намагт дэлгэрсэн лянхуа цэцэг мэт гэгээрэгчид гэж ойлгодог ер нь юугаараа ч болов гадныхантай холбогдсон янхад, үй олон этгээд М.Энхболдын “мөнгөн дээр” ажилласан билээ. АН Х.Баттулгын ард нягтарсан нь өнгөц дүгнэлт, гэтэл тус намд адлагдан шаарлагдсан эхээ худалдахаас сийхгүй неолибералууд яг өнөө хятад блогчийн бичсэнчлэн М.Энхболдод худалдах боломжтой бүхнээ худалдаад гүйж явсныг бүгд харсан. Өөрсдийгөө “элит” гэж боддог тэднийг бүдүүлэг, өмхий монголчууд, “хар масс” нь харин хэрхэн үзэн яддагийг ойлгодог ч үгүй. Тэд эрлийзээрээ, монгол бишээрээ гайхуулсаар сонгогчдын нулимсан цэрэн дээр халтиран унасан. Олонх нь Х.Баттулгыг ялбал Монголоос зайлж, эх орондоо эрх чөлөөтэй амьдарна гэж тангараглаж байсан.
Энэ ялалт бол тэдний хэлээд байгаа шиг “синофобия” буюу Хятадаас айх үзлийн үр дүн биш. Хөршүүдтэйгээ эвтэй найртай оршин тогтнох хүсэл эрмэлзэл аль ч улстөрч, улстөрийн хүчинд хангалттай бий. Бас энэ анти-хятад үзэл санаа ч биш. Учир нь энэ сонгуулийн үеэр хөрш БНХАУ-ын эсрэг ямарваа үйлдэл сурталчилгаа огт хийгдээгүй. Зөвхөн дотоод асуудлаа л цэгцэлсэн. Бас хэрээс хэтэрсэн үндсэрхэх (нацист) үзэл суртал ч байгаагүй, ямарваа ялгаварлан гадуурхалт, эрлийз иргэдийн улстөрийн эрхийг хязгаарлах тухай огт яригдаагүй. Зөвхөн “Үндсэн хууль”-ийн хүрээнд уг хуулийн заалтын дотор бүх асуудал өрнөсөн.
Харин сонгуулийн дараа өмнөд хөршийн хэвлэлүүдэд гарсан хэд хэдэн өгүүлэл, судлаачдын тоймыг ялангуяа сайт, сошиал сүлжээнд идэвхтэй нийтэлсэн. Үүнээс хоёр л асуудал тодорч байна. Үүнд, нэгд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн хүрээнд прагматик хандлагад уриалж, энэ сонголт хөрш орнуудын харилцаанд нөлөөлөхгүй, уламжлалт найрсаг харилцаа үргэлжилнэ гэсэн хүлээлт, хоёрд үндсэрхэх үзэл газар авахаас болгоомжилж байгаагаа илэрхийсэн болгоомжлол л байна.
Нэгт, ямар ч нөхцөлд нацизм Монголд газар авахгүй, өрнө ба дорнын сэтгэлгээний ялгаанаас энэ нь тод харагдана. Хэт өрнөдчилж сэтгэх нь алдаатай бодол мөн. Хоёрт Монголчууд гадаад харилцаан дахь тэнцвэрээ баттай баримтлах нь ойлгомжтой. Тиймээс өмнөд хөрш манай дотоод асуудалд санаа зовох шаардлагагүй, тэр тухай өгүүллүүдийг Монголд импортлох ч хэрэггүй юм. Ялангуяа М.Энхсайханд сануулахад… Хятадаас биш Шведээс иймэрхүү мэдээлэл ирүүлэх нь эрхэлсэн ажлынх нь нэг хэсэг юм л даа!
Энэ сонгуулийн ялалт зөвхөн нэг намуудын, нэр дэвшигчдийн хүсэл зоригоор шийдэгдээгүй. Энэ сонгууль МАН АН болон хоёр нэр дэвшигчдийн эрх ашгаас ч өргөн хүрээтэй асуудлыг монголчуудын өмнө, Монголын түүхийн өмнө сөхөж тавьсан юм. Тийм ч учраас энэ ялалтын үр дүнг хуваалцах эрх МАН дахь эх орончдод бий. Тэр хуваалцах эрхийнхээ хүрээнд төрийн тэргүүний сонгуулийн ялалтад оруулсан хувь нэмрээ өөрийн намд бодат ажил хэрэг болгож, намын удирдлагаа хариуцлага тооцон цэвэрлэх, үндэсний удирдах бүрэлдэхүүнийг намдаа томилох замаар батлах эрмэлзэл ажиглагдаж байна. Хэрэв ингэхгүй бол 2020 оны сонгуульд энэ үзэл санаа тогтвортой хадгалагдаж МАН бүрмөсөн сүйрч болзошгүй юм гэдэг тэдний дүгнэлт гүн гүнзгий үндэслэлтэй.
Коммунизмын жилүүдэд “МАХН бол Чингис хаанаас хойшхи Монголчуудын зохион байгуулалтын дээд хэлбэр” гэдэг байсан. Харин өнөөдөр энэ байдал илэрхий алдагдсаны хор уршгийг МАН, МАН-ын эх орончид өөртөө хүлээх албагүй юм. МАН Зохион байгуулалттай сайн хүчин, гэхдээ эх орныхоо эрх ашигт нийцэхгүй шийдэл гаргахад зохион байгуулалт нь тус болохгүйг харуулжээ. Тиймээс төрийн сонгуулийн “Монгол ялалт”-ын давалгаа улстөрийн хүчнүүдэд нөлөөгөө үзүүлэх учиртай.
Чухамдаа яг одоо МАН-ын олон арван мянган гишүүд удирдлага дахь “эрлийзүүд”-ээсээ салах цаг болсон. Ийм түүхэн боломж тэр бүр тохиолдохгүй. Ингэж чадвал Монголчууд цаашид ч үндэсний эрх ашгаар засаглаж чадна. Зөвхөн ганц жишигээр жишээ авахад үүнээс хойшхи олон сонгуульд нэр дэвшигчийнхээ “гурван үеийн намтар, уугуул эсэх”-д нарийн шинжилгээ хийх уламжлал тогтсон гэж найдаж байна. Энэ бол намуудад үндэсний дархлааны систем тогтож буй хэрэг мөн.
Шинэ МАН
МАН дахь хамгийн эх оронч үзэлтэй хүчирхэг фракц бол У.Хүрэлсүхийн фракц юм. МАН-ын олон нийтийн дунд өргөн дэмжлэгтэй бөгөөд тус намд тохиосон энэ хямралыг даван туулах чадвартай туршлагатай улстөрчдөөс бүрдсэнд МАН-ын гишүүд найдлага тавьж байгаа нь илэрхий харагдаж байна.
Хуучин нэгдмэл МАХН-ын залуучуудын байгууллагад үндэслэсэн энэ фракц цагтаа намын хамгийн дайчин бүлэг байсан билээ. Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд байхдаа ч, Ерөнхийлөгч болсныхоо дараа ч нам дахь нөлөөллөө хадгалж үлдэхийн тулд тэр үеийн МАСЗХ-г устгахад дэмжлэг үзүүлсэн түүхтэй. Бүр “Улаан сарнай” хэмээх зэрэгцээ байгууллага нам дотроо байгуулж, тэдэнд тулгуурлан МАСЗХ-той сөргөлддөг байсан. Хэдийгээр байгууллага нь өөрчлөгдсөн ч гишүүд нь улстөрийн үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, залуучуудын байгууллагыг дахин өөрчлөн шинэчилсэн билээ.
Мөн л эрс тэрслүү араншин, хэт эх оронч үзэл санааныхаа улмаас шинэчилсэн байгууллага дахь хяналтаа өнөөдөр МАН-д үнэмлэхүй засаглаж байгаа “хотын”, “эрлийз”-үүдийн фракцид алдаад байна. Нам доторх энэ үйлийн үртэй урт удаан хугацааны тэмцэл нь У.Хүрэлсүх, Ж.Энхбаяр, Я.Содбаатар, Л.Оюун-Эрдэнэ нарын эв нэгдлийн суурь болж, бутаргалгүй барьж байдаг бололтой юм. Хэрэв У.Хүрэлсүх намын дарга, Ерөнхий сайд болбол энэ жилийн наадмаар “эрлийз” морьдыг үүлдэрлэг байдлаар нь хассан шигээ МАН-ын улстөрийн тайзыг цэвэрлэх вий гэсэн айдас хотын фракцид нэлэнхүйдээ түгжээ. Тиймээс өнөөдөр 60 тэрбумын бурантагтай хотын фракцын мөнгөө төлж хорслоо тайлах “дотоодын дайсан” нь хуучин МАСЗХ болжээ.
Тиймээс У.Хүрэлсүхийн сул талыг ашиглан өдөөн хэрэгт оруулах зорилготой булай муухай хуйвалдааныг Ерөнхий сайд оролцон найруулсан нь саяхан ил боллоо. Овог нэрээ оршуулгынхаа чулуунд сийлүүлж байгаа М.Энхболдын арвин их өвийг үүлдэрлэг байдлаараа өвлөн авахыг хичээж байгаа тэр бүлэглэлийг “ганцаардуулан” шахах ажлыг зохион байгуулж чадах эсэхээр У.Хүрэлсүх ба түүний фракц улстөрийн ур чадвараа шалгах цаг болсон байна.
Нөгөө талаас энэ арчаагүй ялагдлын хариуцлагыг ялагдсан М.Энхболд үүрэх үү? Ялагдуулсан нам үүрэх үү? гэсэн хачин логик ажиглагдаж байна. Нам М.Энхболдын өмнө буруудах ёсон бий юу?
Хэрэв одоо намын шинэчлэлийг хийж чадахгүй бол ердөө хоёрхон жилийн дараа яг энэ шинэчлэл рүү нь 2020 онд сонгогчид түлхэн оруулах болно. Тиймээс ирж яваа цагийн салхийг мэдэрч тоссон нь дээр үү? Эсвэл шуурганд уруудсаар дараагийн ялагдлын хавчилд шургах нь дээр үү? гэдгээ МАН шийдэх болжээ.
УИХ-ын даргыг өөрчилнө гэдэг байнгын хороодыг хамарсан үйл явц, Ерөнхий сайдыг өөрчилнө гэдэг Засгийн Газрыг, яамдыг сайдуудтай нь өөрчилнө гэсэн үг. Нийслэлийг шинэчилнэ гэдэг яг энд дурдсан өөрчлөлтийг жижигсгэсэн хувилбараар хийнэ гэсэн үг. Хамгийн гол нь М.Энхболдыг даган төрийн өндөр суудлуудад шигсэн Монгол биш хүмүүсээс төрөө салгаж авах нь маш том шинэтгэл төдийгүй, маш хүнд тэмцэл байх болно. Магадгүй зарим хүн богино настай, урт хөшөөтэй үлдэж болзошгүй л дээ… Тэдний энэ авир аашийг харвал!
Наад захын энэ өөрчлөлт л МАН-ыг 60 тэрбумын худалдаанд оролцогчдоос салгах хамгийн шууд бөгөөд зөв хувилбар юм. Ёс суртахууны хувьд авилгачдыг ингэж “шатаан” ариутгах нь МАН-д бараг л “хийморийн сан” болно. Харин ийм өөрчлөлтийг шийдэмгий, хүчирхэг, намын уламжлал ба шинэчлэлийг хослуулан харж чадах тийм л удирдагч хийж чадна. МАН бол нэг толгойтой, мянган сүүлтэй аварга могой юм. Толгой хаашаа, сүүл тийшээ… Хэрэв толгойгоо буруу сонговол яг саяын сонгууль шиг төмөр тэргэнд няц дайруулна, харин зөв сонговол түүхийн гай түйтгэрээс зайлж чадна. Хэрэв МАН-д энэ шинэчлэл хийгдэхгүй бол “дутуу алсан могой” шиг удаан тарчилна!
Тиймээс Монголын нийгмийн нэгэн салшгүй хэсэг болсон МАН-ын эх орончдын “Монгол ялалт”-ын уухайнд түрлэг нэмж, урам зоригоор тэтгэж, улмаар бодтаар туслан дэмжих нь Монголын үндэсний үзэлтнүүдийн үүрэг төдийгүй, цаашид улс орон мандан хүчирхэгжих хоёр дахь давалгаа болно. Ингэж бүх талаар хүчээ бэхжүүлж, нэгдэн нягтарч чадвал бид цэнгэлийн манлайд хүрэхэд ойрхон байна, үүнд хүн бүрийн хүчин зүтгэл хэрэгтэй!
-
2017 оны 7 сарын 28
\Сонгуулийн дараах эргэцүүлэл\
Ард олны сэтгэлгээ хийгээд хандлага ихээхэн ѳѳрчлѳгдѳж, харин Монголын ѳнѳѳгийн улстѳр ихэд хоцрогдсоныг Монгол Улсын Ерѳнхийлөгчийг сонгох энэ удаагийн сонгууль нотоллоо. Маш олон эрээ цээрээгээ алдсан заваан үйлдлүүд ѳрнѳж сонгогч иргэдийн тэсвэр тэвчээрийг барсан нь энэ удаагийн сонголтын илрэл. Ард түмнээс бүрдсэн нийгмийг удирдан залах үүрэгтэй ТѲР нь олон нийтээсээ хоцрогдохоор бид цаашаа хэрхэн яаж хѳгжих гэж?
Нэгэн зүйл. АЛБАН ТУШААЛЫН НАЙМАА –АВИЛГАЛ
-2000 оны сонгуульд МАХН ялж Н.Энхбаяр Ерѳнхий сайдаар томилогдсон цагаас улстѳрийн албан тушаалыг тодорхой мѳнгѳѳр үнэлж худалдаж эхэлснийг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Бүгдээрээ эс мэдэх дүр үзүүлж байгаа хэдий ч АН, МАН бүгдээрээ энэ үйлдлийг давтацгаасан. Даамжирсаар энэ нь орон нутгийн сонгуульд яаж нѳлѳѳлснийг бүгдээрээ амсаж мэдэрч буй. Хамгийн болхи байдлаар илэрч баригдсан нь “60 тэрбумын” гэгдэх хэрэг болон ѳдгѳѳ дуулиан болж буй. Харин “хайрт удирдагч” Н.Энхбаяр ѳдгѳѳ “Хулгайчийг бариарай” хэмээн хашгирч байна.
-Мэргэжил мэдлэгийн чадвараар бус мѳнгѳ тѳлж шийдвэр гаргах эрх мэдэлд очсон хэн боловч энэ албан тушаалд зарцуулсан мѳнгѳѳ ядаж нугалж олж авахыг бодохоос түүнд Монгол орны хѳгжил, эрх ашиг огтоос хамаагүй. Яг эндээс л Тѳрийн албаны шийдвэр гаргах эрх мэдэл бүхий албан тушаалтнуудын авилгал үүсдэг. Бүгдээрээ мэдээд байгаа хэрнээ энэ талаар хэн ч дуугардаггүй. Маш бага цалинтай атлаа Тѳрийн албанаас татгалзахыг огт хүсдэггүй нь үүний нотолгоо. Эрх мэдэлтнүүд Тѳрийн албан хаагчдыг чадваржуулж, хангамжийг нь сайжруулж, мэргэжлийн түвшинд ажиллуулахыг хүсдэггүй нь бас үүний баталгаа.
-Хэдийгээр Тѳрийн албан хаагчид нам бус байхыг хүүльчилсан боловч, сонгуульд ялсан нам Тѳрийн албан хаагчдын ихэнхийг нь намын харьяаллаар халж, солих бѳгѳѳд үүнийгээ “Бялуу хуваах” гэж ѳхѳѳрдѳн нэрлэдэгт тэд ч бид ч хүлээн зѳвшѳѳрч аль хэдийн дасчээ. Тийм болохоор эрх мэдэлтнүүдийн цүнхийг барьж далдаганан гүйлдэж, үүнийхээ тѳлѳѳ албан тушаалд очихыг мѳрѳѳддѳг залуус олширсон нь шуудхан хэлэхэд Монголын ирээдүй залуу үеийг “АЛЖ” буй хэрэг. Ѳнѳѳгийн залуусын их мэдлэг, ажлын туршлага, хийж бүтээх их хүсэл эрмэлзлэлийг нугачин дарж , үнэ цэнэгүй болгож байгаагаараа энэ бол гэмт үйлдэл мѳн.
Нэгэн зүйл. ЕРѲНХИЙЛӨГЧИЙН ЭРХ МЭДЭЛ
-Монгол Улсын “Үндсэн хууль”д зааснаар ард түмний эв нэгдлийг зангидагч Ерѳнхийлэгчийн эрх мэдэл хязгаарлагдмал. Парламентийн засаглалтай улс орнуудын нийтлэг жишиг. Харин Монгол Улсын Ерѳнхийлэгчээр сонгогдон 8 жил ажилласан Ц.Элбэгдорж энэ эрх мэдлийг хүчтэй болгосон. Дээд шүүхийн Ерѳнхий шүүгч, Ерѳнхий Прокурор ыг томилох эрх мэдэл дээрээ АТГ ын даргыг томилох болсон нь Ерѳнхийлэгчийг хүчтэй болгосон. “Авилгалтай тэмцэж Монголын нийгэмд шударга ёсыг тогтооно” гэж амалж гарч ирсэн тэрээр хуулийн шийдвэр гаргах бүх эрх мэдлүүдийг захирснаараа бусдыг айлган сүрдүүлэхэд ашигласаар ирлээ. “Олон сайн үйл хийсэн” гэж ѳѳрийгѳѳ дүгнүүлдэг түүнийг Монголын нийгэмд шударга ёс тогтоож чадаагүйнх нь тѳлѳѳ би лав сайшаадагүй. Амлалт бол амлалт шүү дээ.
-Харин Х.Баттулгыг Ерѳнхийлэгчээр сонгогдсоных нь дараа түүний эрх мэдлийг хязгаарлах талаар яригдаж эхэлсэн нь “Ѳѳд нь хаясан чулуу ѳѳрийн толгой дээр унах” аас айсан хэрэг гэж харж байна. “Мунхаг хүнд эрх мэдэл ѳгвѳѳс хилэнцийг нь дааж үл чадах” гэгчээр тэд ѳнѳѳдѳр “Ниргэсэн хойно нь хашгирах” ын үлгэр болж буй.
Нэгэн зүйл. Х.БАТТУЛГЫГ ЯАГААД СОНГОСОН БЭ?
-Олон түмэн энэ удаад НAM ыг бус ХYH ийг нь харж сонголоо. Магадгүй Х.Баттулга авилгажсан нийгмийн нэг бүтцийн хувьд хууль бус зүйлд бишгүй орооцолдсон байх. Гэхдээ “Цонжин болдог”т Чингисийн цогцолбор босгосных нь тѳлѳѳ, Монголын жу до бѳхийг дэмжин “Олимпийн аварга” тѳрүүлж, энэ тѳрлийн тамирчдыг дэлхийд данстай болгосных нь тѳлѳѳ сонгосон. Хүмүүс хэн нэгэн гоё сайхан ярихаас залхжээ. Ядаж л хийж бүтээсэн хүн, хийж бүтээх байх гэж л найдсан хэрэг. Яг үнэндээ ѳдийг хүртэл жижиг амбицаа дарж чадаагүй АН ын ялалт бишээ. Харин энэ их итгэлтэй сонголтын хариуд “баатар” болох “гай” болохын алин болохыг Х.Баттулга ѳѳрѳѳ л сонгоно.
-Олон нийт Монгол Улсын Ерѳнхийлэгч Х.Баттулгаас юу хүлээж байна гээч! 1.Шийдвэр гаргах эрх мэдлээ хувийн сонирхолдоо ашиглан Монголын баялгийг хууль бус аргаар хулгайлан завшиж баяжсан хүмүүст хуулийн хариуцлага хүлээлгэн бүх хѳрѳнгийг нь хурааж “Улсын орлого” болгохыг 2.Монголын нийгэмд шударга ёсыг тогтоон иргэн бүр ѳргүй, айдас дарамтгүй, ирээдүйдээ итгэлтэй амьдрахыг 3.Нам болж талцалгүйгээр хэн нэгэнд зусардаж авилгал ѳгѳлгүйгээр монгол хүн бүр ѳѳрийн чадал боломжоороо эх орондоо тайван амгалан ажиллахыг 4. Ѳргѳн уудам газар нутагтай, асар их байгалийн баялагтай, түүхийн үнэт олдворуудтай хэрнээ цѳѳхѳн хүн амтай Монгол орныг дэлхийн хэмжээнд хѳгжүүлэх эхлэл тавихыг хүсч хүлээж байна.
-Түүний ѳрсѳлдѳгч МАН аас нэр дэвшигч М.Энхболд Монголын нийгэмд ямаршуухан феодал ноёдууд бий болж, ард олныг хэрхэн басамжилж доромжилж болдгийг зусардагсдаараа, МАХН аас нэр дэвшигч С.Ганбаатар Монголын нийгэмд ямаршуухан хуурамч “Эх оронч” дүртэнгүүд тодорч, хувийн ѳчүүхэн эрх ашгийн тѳлѳѳ урваж шарван, эрх мэдэлтнуудэд хэрхэн зусарддагийг ѳѳрѳѳрѳѳ амьд жишээ болгон нотлов. “Ярих яах вэ та Монголын хѳгжлийн тѳлѳѳ ѳѳрийн чадах юу хийсэн бэ?” гэсэн шазруухан асуултад тэд бүдэрч ойчив. “Ѳрсѳлдѳгчид нь ѳѳд нь татах гээд ч ѳѳдѳѳ татагдсангүй”. Энэ бол бидний нийгмийн хамгийн гунигтай хошин дүр зураг байв.
Нэгэн зүйл. БИД ѲѲРЧЛѲГДѲЖ БАЙНАА
-Намууд хѳгширчээ. Намуудын удирдлагад байгаа хүмүүс сэтгэлгээгээрээ аль хэдийн зѳнѳж орхиж. Эргэн тойрондоо байгаа зусардагсдаараа олон түмнийг тѳсѳѳлдѳг болж. Тэд эрх ямба, хѳрѳнгѳ мѳнгѳндѳѳ ханаж цадахаа больж, феодалууд бас бирдүүд болжээ. Тэд олон нийтийг мунхаг харанхуй, бүдүүлэг байдлаар тѳсѳѳлж байна. УИХ дээр бусдын ѳмнѳѳс товчлуур даран инээлдэж, хуралдаа суухдаа эвшээж, тѳвѳгшѳѳж, юу хийж байгаагаа ч, юу хийх ёстойгоо ч мэдэхгүй болтлоо мангуурч, “хүчин” гийн хэрэгт нэр холбогдож, шалиг марзан яриагаараа бусдад гайхуулж, бүдүүлэг заваан байдлаараа бусдын дургүйг хүргэх болжээ. Эрх мэдэл бол хариуцлага гэдгийг цѳѳхѳн хүн сахиж, ихэнх нь бизнес гэж харж байна. Намууд ѳѳрчлѳгдѳхгүй бол тэднийг татан буулгах цаг нь болжээ. Хэрэв залуус ухаарч намаа шинэчилж ѳѳрчлѳхгүй бол ѳѳр зам бас сонголт үгүй. Ард олон шинэ үе, шинэ залуусыг хүлээж байна.
-Намуудыг дагасан хийрхэл солиорол, талцал, хуурамч дүр эсгэсэн “Эх оронч” дыг эс тооцвол монголчууд бидний сэтгэлгээ хандлага ихээхэн сайнаар ѳѳрчлѳгдѳж байгаа нь хамгийн баярлууштай үзэгдэл. Монголын хѳгжилд сошиал орон зай маш хүчтэй нѳлѳѳлж байгаагийн илрэл нь Асашоёро Д.Дагвадоржийн “АСА явуулын станц” байлаа. Ѳнѳѳдѳр Монголд хийгдэж буй “Ид шидийн орон” тѳсѳл, гал түймрийг унтраах болон ОБЕГ ыг дэмжих хандивын хѳдѳлгѳѳн, хог хаягдал хаяхгүй байх, гол усаа бохирдуулахгүй байх уриалгууд үүний нотолгоо. Монголчууд сэтгэлгээний хүвьд сэргэжээ. Харин Монголын Тѳр сэрэх цаг нь болсон бус уу?
-“Сайны хажуугаар саар” гэдэгчлэн хүмүүсийг хагаралдуулах, хийж бүтээж, бичиж хэвлүүлж байгаа бүхний доорх харааж зүхэн гутааж доромжилсон сэтгэгдлүүд, “Эх оронч” нэрээр хүчирхийлэл хагаралд уриалан дуудагсад, ѳѳртэй нь санал нийлээгүй хүн болгоныг “хужаа” хэмээн цоллогсод байсаар байна. Яг ѳнѳѳдѳр монголчууд бидний хувьд “ухаантан” дүр эсгэж цэцэрхэж суух биш, эх орныхоо хѳгжил дэвшлийн тѳлѳѳ юу хийж чадахаа бусдад харуулж нотлох цаг иржээ. ЭХ ОРОН ЧИНЬ ЧИНИЙ ТѲЛѲѲ ЮУ ХИЙХИЙГ ХҮЛЭЭЖ ШҮҮМЖЛЭХ БУС, ЧИ ѲѲРѲѲ ЭХ ОРНЫХОО ХѲГЖЛИЙН ТѲЛѲѲ ХИЙЖ ЧАДAХ ЗҮЙЛЭЭ ХИЙХ ТЭР ЦАГ ИРЖЭЭ. “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэдэг дээ.
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
-
2017 оны 7 сарын 27
...”Мэнгэт хайрхан” Ц.Нямдоржийн хувьд олон жилийн хур туршлага, хорон үг хоёроо хоршуулж байгаад дайраад, даваад гарах хүч бий. Харин У.Хүрэлсүх өөрийгөө Монголын Путин гэж боддог ч байж магадгүй...
-
2017 оны 7 сарын 26
...Оффшорчид дардайгаад байгаа дансаа хав дараад хэвтэлгүй, ёстой л овт шарын мэхийг хийж чимххэнийг төрд үнэрлүүлчихээд хэлэх үгтэй, буцах замтай болчих хэрэгтэй. Цаадуул чинь оффшор дансандахаа төрдөө өгчихсөн юм гэж улилдах ч юм бил үү хэн мэдлээ...
-
2017 оны 7 сарын 26
…Хүү нь хичээлээ таслаад байхаар нь авто засварын газар ажиллуулдаг аав нь “За яахав миний хүү сурах дургүй юм бол хичээлээ орхиод аавынхаа засварын газарт ажиллахаас даа. Маргаашнаас хоёулаа хамт ажилланаа” гэж хэлжээ. Эхнэрийн бэлтгэсэн 2 хүний хоолоо аваад аав хүү 2 ажиллаж гэнэ. Аав тэр ѳдѳр засах машин олон байсан болохоор хүүтэйгээ олон юм ярилгүй ажилладагаараа ажиллаад л байж. Хүүд эхэндээ сонирхолтой ч юм шиг амар ч юм шиг санагдан аавынхаа хэлсэн болгоныг хийнэ. Ѳдѳр тийшээ хүү ч бага зэрэг ядарч, бас ѳлсѳж эхлэв. “Аав аа хоёулаа жаахан амарч хоолоо идэх үү?” Аав ажилдаа улайраад дуугарсангүй ч, урьд ѳдрүүдийн хоолоо иддэг цагтаа л хоолоо идэцгээлээ. Үдээс хойш нилээд их ажиллацгааж, хүү ч ядарч байгаа бололтой. Гэвч аав ажлаа хийнгээ, хааяадаа хүү рүүгээ хяламхийн харна Орой хоолоо идчихээд “гэртээ харих байх” гэж бодсон чинь аав нь үргэлжлүүлэн ажиллаа. Орой болж хүү ядарч байгаа бололтой, дуу нь гарахаа ч болив. Бухимдангүй маягаар хааяа аав руугаа харавч, аав мѳнѳѳх л хэмнэлээрээ хийх ажилдаа хамаг анхаарлаа хандуулах аж. Бүр шѳнѳ болж хүү ямар ч тэнхэлгүй болтлоо ядарч, дотроо хичнээн бухимдавч аавдаа гаргаж үл зүрхэлнэ. Аав ажлаа дуусгаад хартал хүү ямар ч тэнхэлгүй газар шагайн сууна. Газар шагайн гуниглан суух хүүдээ аав нь “Миний хүү аав нь ингэж ажиллаж л ѳѳрсдийнхѳѳ амжиргаа болон чиний сургалтын зардлыг тѳлдѳг юм шүү дээ. Тэгэхээр чиний хувьд хичээлээ сайн хийгээд чадварлаг мэргэжилтэн болох, эс бол аавынхаа засварын газрыг ѳвлѳж аваад над шиг ажиллах хоёрхон сонголт байгаа юм шүү “хэмээн намуухан дуугаар хэлэв. Тэр цагаас хүү хичээлээ таслахаа больсон гэдэг. Энэ түүхийг миний нэг танил надад хүүрнэсэн юм.
Чамайг тѳрж байхад чинь цээжний нь чанадаас гэнэт хѳѳрѳн хоолой зангируулан хамрын угт шархирах эмнэг мэдрэмжээ тогтоон аргамжиж, аадрын дуслууд шиг юу юугүй асгарах нулимсаа аньсага дээрээ тогтоон чѳдѳрлѳж, уртаар санаа алдан баяртайгаар мушилзсан тэр хүнийг ААВ гэдэг юм. Чамайг гүйж яваад бүдэрч унахад чинь сэтгэл дотроо уулга алдан тэвдэж, зүрхэндээ ёолж уйлах хэрнээ “Зүгээрээ миний хүү ѳвдѳѳгүй биз дээ? Ѳѳрѳѳ босчих оо” хэмээн хээв нэг тайван хэлж чаддаг хүнийг ААВ гэдэг юм. Чамайг хэн нэгэнтэй муудалцан байдаг чадлаараа уйлж бархирч ирэхэд тань, чамайг ѳмѳѳрѳн арслан бар шиг архирах хилэнгээ зангидсан гарандаа нуун атгаж, чиний урсах нулимсын тоогоор зурхнээс урсах цусны дуслуудыг тогтоон байж “Миний хүүгийн буруу шүү дээ, бусадтай битгий муудалцаж бай” хэмээн хоолойгоо сааралтуулан байж аргаддаг хүнийг ААВ гэдэг юм. Чиний гаргасан алдаа бүхний тоогоор үсэнд нь буурал сор сууж, чиний тэнэглэл бүрийн тоогоор нүүрэнд нь үрчлээ нэмж, чамд тохиолдох зовлон бүрийн хэмжээгээр сэтгэл нь сэмэрч урагдан нуруу нь бѳгтийх хэрнээ, чиний духан дээр зѳѳлхѳн үнсэж хацрыг тань илбэхдээ ч, цээжиндээ наан тэвэрч санаа алдах мѳчдѳѳ ч, чиний хайрыг ѳѳрийнхѳѳ хайранд уусган сүлэхдээ ч энэ бүхнийг мартан цайруулдаг хүнийг ААВ гэдэг юм.
Ээж хүн хүүхдээ ѳѳртѳѳ ил хайрладаг бол эцэг хүн хүүхдээ ѳѳрѳѳсѳѳ нууж хайрладаг. Жаргал үрийг нь эвдчих вий гэсэндээ хатуурхаж хайрладаг бол зовлон үрийг нь булаачих вий гэсэндээ аргадаж хайрладаг. Хичнээн ихээр урсах хѳлс үрийг минь хиртээчих вий хэмээн арчдаг, хичнээн муу үйлс үрийг минь сэвтээчих вий хэмээн айдаг, хичнээн их шаналан зовоочих вий хэмээн нуудаг, хичнээн их жаргал үрийг минь эвдчих вий хэмээн хязгаарладаг нь эцэг хүн. Бид ээж уулын нѳмѳрт эрхлэн жаргаж, аав уулын түшигт амар амгалан амьдрахдаа олон ч зүйлийг анзаардаггүй. Хүүхдүүдийнхээ тѳлѳѳ элсэн бие, шаналсан зүрхийг тэгтлээ анзаардаггүй. Хүүхдүүдийнхээ тѳлѳѳ золиосолсон цаг хугацаа, нууж урсгасан нулимсыг тоодоггүй. Чи ѳѳрийгѳѳ аавдаа ямар их үнэ цэнэтэйг мэддэг хэрнээ, аав тань чамд түүнээс ч илүү үнэ цэнэтэйг одоо хэр нь мэддэггүй. Чи ѳѳрѳѳ үртэй болж аав болохдоо л аавынхаа хайрын шивнээг сонсож эхэлдэг. Чи ѳѳрѳѳ үртэй болж аав болохдоо зүрхэн дотроо нууж чадсан тэр их хайрын хэмжээг мэдэрч эхэлдэг. Чи ѳѳрѳѳ үртэй болж аав болохдоо ямар аугаа уудам сэтгэл дотор ѳѳрѳѳ оршиж байснаа ойлгоно. Нэг л ѳдѳр нүүгээд холдсон үүлсийн араас санаа алдан зогсохгүйн тулд ААВЫГАА одоо л ХАЙРЛА.
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
-
2017 оны 7 сарын 25
Байдал эвгүйдэж, МАН-аас төрөх Ерөнхийлөгч өрсөлдөгчийнхөө хормойд унах үед л дараагийн Ерөнхий сайд, намын даргын асуудал яригдаж, намын дотоод зөрчил хурцдаж эхэлжээ. Одоо Н.Энхбаярын ”тэжээвэр”улс төрчөөс намаа аврахгүй бол цаашид ”Хотын” гэх хорлооч бүлэглэл дийлдэхгүй, бүр ч хаяа тэлж томрох болно гэж шинэчлэлийн залуус үзэж байгаа гэсэн. Ямартай ч М.Энхболдын эрин дуусаж шинэ үе гарч ирэх нь ч ирэх бололтой. Харин хэзээ ...?
-
2017 оны 7 сарын 24
...УИХ-ын гишүүн, МАН-ын Шинэчлэл, хөгжлийн хорооны дарга Т.Аюурсайхан, УИХ-ын гишүүн Л.Оюун-Эрдэнэ, Ж.Энхбаяр болон МАН-ын гишүүд “60 тэрбумаас намаа цэвэрлэе” хөдөлгөөнийг байгуулаад байна...
-
2017 оны 7 сарын 20
...Сэтгэл хирдхийм мэдээллийг ойр орчмын эх сурвалжууд хэлж байна. Юу гэвэл шүлхий өвчин туссан 40 орчим тооны үхрийг тусгай ухсан нүх рүү амьдаар нь хийж булжээ. Амьдаараа булшлуулсан сүрэгт нас насны үхэр, бүр тугалнууд хүртэл байсан аж...
-
2017 оны 7 сарын 19
1634 онд, Монголын (Ар Юанын) сүүлчийн эзэн Лигдэн хутагт хаан нь шинэ залуу Зүрчид угсааны хойд Алтан улсын хун тайж буюу Абхайтай хэд хэд тулалдан дарагдаж, буруулан тэнэж яваад хижиг өвчин тусч, улмаар Ордосын Тольт хэмээх газарт таалал төгсчээ.
Түүний бяцхан хүү Ажээ хонгор гэгч нь эхийн хамт уг Тольт гэх газарт Манжийн Торгуунд баригдснаар Монгол хаангүй болсон байна.
Үүний дараа ӨвөрМонголын ноёд Долоон нуурт чуулж, Манжийн Абхайг хаан хэмээн зөвшөөрч, нэгэн улс болсноо зарлан цол хэргэм хүртэж, тогтмол цалин пүнлүү авдаг болсон байна. Ингэж Өвөр Монголчууд Манжид эзлэгдсэн аж.
Хожим нь 1644 онд Манжийн их жанжин бэйл Торгуун гэгч Манж, Монголын холимог цэргээр завшианыг далимдуулан цагаан хэрмийг давж, Бээжинг эзлэн авчээ. Ингээд Манж, өвөр Монголчууд Хятадын бусад хотуудыг хүч хавсран эзлэн авчээ.
Манжийн хаад цэргийн холбоогоо бэхжүүлэх үүднээс Хасарын удмын Хорчин аймгийн ноёдтой ураг барилдаж, хожмийн Эебээр засагч, Энх-амгалан, Тэнгэр тэтгэгч нар нь бүгд Монгол эхээс төрсөн гэдэг. Товчоор хэлбэл Манжийн 13 хааны 8 нь Хасарын зээнцрүүд байх аж.
Энэ үед ХАЛХ МОНГОЛЫН нутагт 3 Хант аймаг байв. Харин Ойрдууд Эрдэнэбаатар хунтайжийн захиргаанд нэгдмэл байжээ.
1640-онд Тарвагатайн нурууны “Улаан бураа” гэдэг газарт Халхын түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар Ойрдын Эрдэнэбаатар хунтайжтай хэлэлцэн нэгдсэн улс байгуулах гэсэн авч, хэнийг хаан болгох дээрээ торхирч чадсангүй. Уг чуулганд Халх ба Ойрдоос эрх мэдэлтэй 28 сурвалжит ноёд оролцсон байна.
Ингээд хаангүй ҮНДСЭН ХУУЛЬТ ХОЛБООНЫ маягийн улс байгуулжээ.
Уг хуулийн нэрийг ХАЛХ ОЙРДЫН ИХ ЦААЗ гэдэг.
ХАЛХ ОЙРДЫН ИХ ЦААЗ нь одоогийн улсуудын үндсэн хуультай харьцуулахад эмх цэгц муутай болох нь харагддаг. Уг цаазад эрүүгийн хуулийн элемент ч орсон, Цэргийн эвслийн гэрээний заалтууд ч байх жишээтэй юм.
Гэвч тухайн цаг үедээ тохирч, асуудлыг зохицуулдаг байсан байна.
ХАЛХ ОЙРДЫН ИХ ЦААЗ-д гадны дайсан Халх ба Ойрдын нутагт халдвал нэгдсэн цэргийн хүчээр хил хязгаараа хамгаална гэх заалт байжээ.
Энэ заалтын ачаар Манж Чин улс болгоомжлон Халхын нутагт огт халдсангүй гэдэг.
Харин ОРОС ГҮРЭН зүүн тийш нутгаа тэлэн Түшээт ханы нутаг байсан БАЙГАЛ НУУРЫН сав газар, Шишгэд голын сав газарт, мөн Манж Чин гүрний нутаг Амар мөрний бүсрүү цэргийн хүчээр цөмөрч, гацаа суурин сүм дугана барьж суурьшихыг санаархаж байв.
ХАЛХ ОЙРДЫН ИХ ЦААЗ-д заасан ёсоор бол Ойрд Халх хоёр цэргийн хамтарсан хүч гарган тэмцэх ёстой билээ.
Ингээд 1686 онд ЗАГ БАЙДРАГИЙН ХҮРЭН БЭЛЧИРТ асуудлыг хэлэлцэхээр болж Зүүнгарын хаан Галданг урьжээ.
Мөн уг чуулганд Манж Чин улс бүрэн эрхэт төлөөлөгч ирүүлж, Оросын эсрэг эвсэлд нэгдэхээ илэрхийлж байв.
Тэр цагт Ойрдууд Кыргыз,Казах зэргийг дарахдаа Оросоос буу зэвсэг худалдан авдаг бараг холбоотон гэхээр найрсаг харьцаатай байв.
Мөн Ойрдын нэг салаа болох Ижил мөрний Торгуудууд Татар, Башкир, Черкис зэргийг дарахдаа Оростой холбоотон болж байжээ.
Товчоор хэлбэл: Ойрдууд Оростой дайтахыг хүссэнгүй.
1686 онд Хүрэн бэлчирт Зүүнгарын хаан Галдан ирсэнгүй. Түүний ирүүлсэн төлөөний хүмүүс нь Оросын эсрэг дайн үүсгэхийг дэмжихгүй байгаагаа илэрхийлжээ.
Тэр цагт Түшээт хан Чихундорж Галдангийн ирүүлсэн төлөөлөгчдийг буцаагаад Манжаас цэргийн зардал буу зэвсэгийн тусламж авч, Цэрэг үүсгэн зүүн Сибирьт цөмөрсөн Орос цэргийг бут цохиж, Омск, Томск зэрэг хотуудыг эвдэн шатааж, шинээр үүсгэсэн бүх тосгодыг нь үгүй болгон Оросод алдсан бүх нутгаа эргүүлэн авч амжилттай дайтан буцаж иржээ.
Харамсалтай нь Зүүнгарын хаан Галдан гэрээгээр хүлээсэн үүргээсээ татгалзсан тул Энэ ХҮРЭН БЭЛЧИРИЙН ЧУУЛГАНААР ХАЛХ ОЙРДЫН ИХ ЦААЗ хүчингүй болжээ.
Түшээт хан Чихундоржийг Зүүн ба Баруун Сибирьт дайтаж байгаад ирэхэд Галдан ч зүгээр суусангүй. Хөх нуурын Очирт сэцэн ханыг алж нутгийг нь эзлэн авсан байв. гэх мэт түүхэн үйл явдлууд өрнөдөг билээ.
Коммунизмын үед 1686 оны ХҮРЭН БЭЛЧИРИЙН ЧУУЛГАНд ямар асуудал хэлэлцсэн, Яагаад Халх Ойрдын их Цаазыг хүчингүй болгосон зэрэг асуудлыг маш бүрхэг тайлбарладаг байжээ.
Өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад ОРОСЫН эсрэг ХАЛХ ба ОЙРДУУД гэрээнд заасан ёсоороо нэгдэн дайтах ёстой байжээ.
Гэвч Галдан Оростой харьцаагаа муутгахыг хүсээгүйгээс уг гэрээ хүчингүй болсон аж.
Тэр үед Манж Чин гүрний Амар мөрний сав газрыг Орос эзэлсэн байсан тул Манж Чихундоржийг дэмжин Оросыг хөөлгөжээ.
Эцэст нь хэлэхэд: Явж явж Галдан л холын бодлогоггүй жижиг гар байсан байна шүү. ккк
-
2017 оны 7 сарын 17
...“Зүүний хүчний холбоо”-ны гишүүдийг хотын фракцынхны матаас ба жагсаалтаар Жа.Энхбаяр, Л.Оюун-Эрдэнэ гэхчлэн ганцаарчлан дуудаж уулзсан ба хамгийн сүүлд эсрэг ажилласаар байсан Я.Содбаатарыг өрөөндөө дуудаж “эсрэг ажиллаад байвал хохь чинь шүү” гэж дарамтлаад гаргасан байна...
-
2017 оны 7 сарын 17
...Хүн чулууны Хонхорыг дахь Да хүрээ буюу өнөөгийн Улаанбаатар бас Улиастай,Ховд гурвыг ар монголдоо л томоохон зах зээл гэж тоочиглосон байдаг. Эндээс л нөгөө бахархалт элит удмууд төрсөн байдаг...
-
2017 оны 7 сарын 16
...Сонсогчдыг төөрөгдөлд оруулахыг илүү их хүсч байгаа тэр улстөрч, либералч эдийн засагчид яриандаа мэдээжийн залхуутай үг хэллэг, эсвэл ойгомжгүй нэр томъёонуудыг их хэрэглэж хүмүүсийг “залхааж унтуулахыг” хичээж байдаг...
-
2017 оны 6 сарын 28
2017 оны Монгол Улсын Ерѳнхийлэгчийг сонгох сонгуульд АН аас нэр дэвшигч Х.Баттулга хамгийн олон санал авч МАН аас нэр дэвшигч М.Энхболд, МАХН аас нэр дэвшигч С.Ганбаатар нар удаалж, нэр дэвшигчдийн хэн нь ч 50 % ийн босго даваагүй учраас 2 дахь санал хураалт 2017 оны 7 сарын 9 нд явагдахаар товлогдов.
-
2017 оны 6 сарын 23
ОХУ-ын агшилт ба Хятадын тэлэлт
1985-оноос ЗХУ-ын дотоодод асуудал үүсч, улмаар 1991 онд ЗХУ задран унасан билээ.
Одоо ч ОХУ нь Украйнаас Крымыг нь булааж авснаас болж баруун талдаа асуудалтай байна. Товчоор хэлбэл: Олон улсын зүгээс хориг тавигдснаас болж, ОХУ-ын цэрэг эдийн засгийн орон зай нь агшиж байна.
1980-оноос Хятадын төр засаг нээлттэй бодлого барьснаар Хятадын эдийн засгийн хүч чадал нэмэгдэн, Одоо бүс нутагтаа тэргүүлэх хүчирхэг гүрэнд тооцогдох болжээ.
Улмаар Хятадууд цэрэг эдийн засгийн орон зайгаа гадагшаа тэлэх байдалтай байна.
Хятадын энэ тэлэлт Монгол улсад ч нөлөөлж, манай эдийн засгийн 90% нь Хятадаас хамааралтай болсон.
Сүүлийн үед Монгол улс Хятадаас зээл авч, үр дүнд нь улс төрөөрөө Хятадаас хамааралтай болох шинж тэмдэг тод ажиглагдана.
Хятадын тэлэлтийг сааруулах хүчин зүйл маш цөөн аж. Хятадууд Хойд Кореан асуудалд гүнзгий татагдан орж АНУ-тай хүчтэй сөргөлдвөл Хятадын тэлэлт үгүй болж мэднэ.
Сүүлийн үед АНУ нь Хятадын тэлэлтээс болгоомжлон, Хятадыг тойрсон цэрэг улс төрийн холбоогоо бэхжүүлэхийг хичээх болсон нь харагддаг.
Япон, Өмнөд Кореа, Тайвань, Вьетнам, Энэтхэг, Кыргыз (Монгол) гэх улсууд нь Хятадын эсрэг АНУ-ын холбоотон гэхээр улсууд юм. Эдгээр улсуудтай АНУ-ын дээд түвшний ноёдын хийсэн уулзалтуудын тоо сүүлийн үед олон болсныг тэмдэглэе.
Энэ дотроо Япон, Өмнөд Кореа, Тайвань, Вьетнам Энэтхэг нь бодитой цэргийн хүчтэй Хятадын эсрэг сөрөн тэмцэх чадвартай улсууд юм.
Хятадууд ч бас зүгээр суусангүй. Шанхайн Олон улсын байгууллага гэх холбоогоо бэхжүүлэхийг хичээж байгаа нь харагддаг.
Монгол улсын хувьд одоохондоо энэ хоёр хүчирхэг эвслийн алинд нь ч орчоогүй байна.
Бидэнд Хятадын тэлэлтийг зогсоох зорилготой АНУ-ын тэргүүлсэн эвсэл нь хэрэгтэй боловч, Монгол улсын байрлал бидэнд тэр эвсэлтэй хамтран ажиллах боломжийг олгохгүй байна гэж ойлгох хэрэгтэй.
Монголоос холхон зайтай ямар нэгэн мөргөлдөөнд Хятадууд татагдан орох, эсвэл өмнөд мужуудад нь асуудал үүсвэл Хятадын тэлэлт зогсож, улмаар агшиж мэднэ. ккк
Хятадын тэлэлт зогсох болтугай гэж бид бурхандаа залибарч суух нь хамгийн зөв бодлого байх. ккк
Монгол улсын хувьд Байр сууриа илэрхийлэхгүй байна гэдэг нь Монгол улсын барьж байгаа байр суурь гэхээр ажээ.
-
2017 оны 6 сарын 08
Зохиолч Б.Наминчимэдтэй ярилцлаа.
-20 боть роман бичнэ гэдэг миний хувьд боломжгүй, бас солиотой явдал-
-Саяхан хэвлүүлсэн “Аугаа эрин: Хөх илдний очис” роман тань уншигчдын төдийгүй мэргэжлийнхний ч анхаарлыг татаж байна. Энэ романаа бичих санаа хэзээ гарав?
-2004 онд “Хубилайн сүйдсэн флот буюу Шулмын салхи” нэртэй түүх, уран сайхны нийтлэл бичсэн юм. АНУ-ын баруун эргийн Элээд амьдардаг танил маань тэр нийтлэлийг уншаад “Үүгээр кино хийвэл маш сайхан кино болох нь ээ. Өнөөдөр Холливүүд сэдвийн өлсгөлөнд гүн орсон. Ойр хавийн хамаг сэдвүүдээ мөлжөөд дуусаж байна. Харин чи энэ нийтлэлээ кино зохиол болговол надад Холливүүдэд таньдаг найруулагч бий. Би үзүүлье. Бүтэж ч юу магад” гэсэн юм. Тэгээд урам ороод кино зохиол бичих гэж тэр үед оролдсон. Бүр Холливүүдийн Кино зохиолчдын гарын авлага гэдэг хоёр хуруу зузаан номыг хүртэл олж аваад уншсан.
Гэвч би чадаагүй. Түүх, уран сайхны нийтлэл бичих нэг хэрэг, харин тэр том үйл явдлыг ул суурьтай, итгэл үнэмш бичнэ гэдэг тун амаргүй болохыг ойлгосон юм. Наад зах нь гэхэд тэр цагийн монгол далайчдын зэвсэглэл, хүнс юу байсан юм, ямар дохио зангаа хэрэглэдэг байсан бэ, япон дайчид яаж жагсдаг, солонгос хийгээд Сүн улсын дайчид ямар хувцастай байсан гэх мэтээс эхлээд Их Монгол улс, Япон, Солонгос, Хятадын Сүн гэх мэт зүүн болон зүүн өмнө Азийн улс орнуудын улс төр, цэргийн ажиллагаа ямар байсан гэх мэт маш олон зүйлийн талаар үнэхээр мэдлэг дутуу байгаагаа ухаарсан. Зүгээр нэг юм бичээд гаргаж болно л доо. Гэхдээ л ийм том түүхэн үйл явдлын тухай тийм нимгэн мэдлэгээр, бас хөнгөн хуумгай бичнэ гэдэг бол тэр их түүхээ зүгээр л үл хүндэтгэсэн төдийгүй доромжилж буйтай адилхан зүйл болно.
Тэгээд зогсохгүй Японд манай их цэрэг дайран орсон тэрхүү үйл явдал нь Юань гүрний гадаад бодлого төдийгүй XIII зуунд ялан мандсан Их Монгол гүрний язгуур үзэл санаатай гарцаагүй холбоотой болохыг ойлгосон. Тэгэхээр зөвхөн ганц тэр үйл явдлыг таслан үзүүлэхэд ч ихээхэн учир дутагдалтай болж байгаа юм. Тэгээд судалгаа хийж эхэлсэн.
10 гаруй жил өөрийн хэр хэмжээндээ судалж, сонирхож уншсаны үр дүнд ер нь Их Монгол гүрний мөн чанар нь нэг тийм юм байна, түүнийг харуулахын тулд бүр Хамаг Монголын үеэс буюу өнөөх “Одтой тэнгэр орчиж, Олон улс хямралдаж” байсан хүнд хэцүү цаг үеэс эхлүүлэх хэрэгтэй юм байна гэсэн итгэл үнэмшилтэй болсон юм.
Хэдий өнөө миний судалсан, уншсан маань чамлалтай ч одоо хойш тавилгүй, бас өөрийгөө гололгүй бичих цаг болсон гэж үзээд өнгөрсөн намар суусан даа.
-Та яг романаа хэдэн сар, жил сууж бичив? Таныг 10 жил бичсэн гэж дуулсан.
-Хэдий арав гаруй жил бодож, эрж хайж, төлөвлөж, янз бүрийн дүр цээжин цаанаа төсөөлж явсан ч яг бичих нь өнгөрсөн оны 10 сарын сүүлээр суугаад энэ оны 1 сарын сүүлээр дууссан. Гурван сар гаруй хугацаа юм уу даа. Түүнээс биш 2004 оноос хойш тасралтгүй бичээд байсан гэсэн үг биш шүү дээ. Ер аливаа зохиол бүтээл гэдэг бол уран бүтээлчийн тэр зохиолыг бичих үе хүртэл хураасан мэдлэг, амьдралын туршлага, ур чадвар, өөр юу байдаг билээ, тэр бүхний үр жимс нь. Хэрвээ 10 орчимхон жилийн туршлага, мэдлэгээр бичиж буй бол харин ч бага хугацаа, олигтой ч бүтээл туурвил гарах нь юу л бол. Тэгээд ч энэ их үйл явдлын тухай тийм хөнгөн гоомой хандаж боломгүй дээ.
-“Аугаа эрин” нэгдүгээр дэвтэр гэсэн байна лээ. Цаашдаа үргэлжилнэ гэсэн үг үү?
-Үргэлжилнэ. Миний төсөөлж буйгаар 1170-аад оноос 1280-аад он хүртлэх 108 орчим жилийн хугацаанд Евразид өрнөсөн тэр их үйл явдлын тухай тодорхой хэмжээгээр илэрхийлэх учир нэг хоёр ботид багтах боломжгүй юм. Юутай ч 5 боть болох болов уу. Гэхдээ эхнийхээ ботид хичээгээд хичээгээд дөрөвхөн жилийн үйл явдлыг багтаав. Энэ янзаар бол 5 биш 20 гаруй боть болж ч мэднэ.
-Тэгэхээр бид 20 боть роман уншиж магадгүй нь ээ?
-Өө, надад бол тийм бодол огтхон ч алга. 20 боть роман бичнэ гэдэг миний хувьд боломжгүй, бас солиотой явдал. Яаж ийгээд 5 орчим ботид багтаахгүй бол болохгүй. Их сайндаа 8 боть болно. Нэг зохиол бичих гээд хамаг амьдралаа зориулчихна гэж юу байх вэ? Надад өөр бичихээр сэдэв, санаа бишгүй байна. Бас дээр нь цаг хугацааны хувьд ч боломжгүй. Би роман бичих гээд 30 жил нухсан Гончаров биш шүү дээ... Надад тийм тэсвэр тэвчээр болоод боломж нөхцөл огтхон нь ч байхгүй.
-Та дараагийнхаа ботиудыг хэдийд уншигчдын гар дээр тавихаар бодож байна вэ? Уншигчид нэлээд нэхэж, үгүйлж байгаа нь анзаарагддаг.
-Бас л хэцүү асуулт байна. Уг нь би энэ наадмын өмнө 2-р ботио, шинэ жилээс өмнө 3-ыг нь, ирэх онд үлдсэн 2 ботийг нь биччихнэ гэсэн бодолтой байсан. Гэвч аж ахуйн ажилтай зууралдсаар байгаад 3, 4, 5 гэсэн гурван сарыг алдчихлаа. Ийн цаг хугацаа алдах хэрээр цээжин цаана байж ядсан харуусал халаглал төрж буйг мэдэрдэг. Гээд яахав. Юутай ч энэ ойр зуурын ахуй амьдралын жижиг сажиг асуудлыг цэгцэлж авахгүй бол бас тухтай бичиж чадахгүй шүү дээ. Гэхдээ хэдий 3 сар алдсан ч ямар нэгэн саад садаа л тохиолдохгүй бол энэ ондоо багтааж 2 болон 3-р ботиудыг биччихнэ гэсэн итгэл бол байна.
ҮНДЭСТЭН ОЙ САНАМЖАА АЛДАХ АЮУЛЫГ БИД АЛХАМ ТУТАМДАА САНАЖ БАЙХ ЁСТОЙ
-Түүхэн уран сайхны бичлэгийн хөгжлийн эрин үе ирж байна гэж судлаачид ярих болов. Энэ талаарх таны бодол? Та ч бас тийм түүхэн нийтлэлүүд цөөнгүй бичсэн санагдана. “Бат, Сүбээдэй нар Дорнод Европт”, ”Айн-Жалудын домог”, “Шулмын салхи буюу Хубилайн сүйдсэн флот” зэрэг цөөнгүй нийтлэлүүдийг тань уншигчид сайн мэднэ.
-Яах аргагүй түүхийг уран сайхны нийтлэл хэлбэрээр илэрхийлдэг туурвилзүйн хүчирхэг урсгал түрээд ороод ирлээ. Түүх дангаараа уншигчдад хүрэх нь бага, цөөхөн мэргэжлийнхэн л уншина. Харин түүхийн тэр олон баримт, логик, үзэл санааг уран сайхнаар, гэхдээ түүхэн гольдрилоос нь гаргалгүй, гажуулалгүй бичих аваас маш олон уншигчдад хүрч байна. Уншигчид ч дан уран зохиол, эсвэл дан түүх уншихаас илүүгээр тийм төрлийн бүтээлд татагдах болсон нь анзаарагддаг.
Ийм төрлийн нэг том төлөөлөл бол монголчууд бидний сайн мэдэх Жак Уэтерфорд байна. Хэдий түүх судалгаа талаасаа учиргүй өндөр түвшний биш ч жирийн уншигчдад түүхийг хүүрнэн хүргэж чадаж байгаа амжилтаараа маргашгүй юм.
-Манай түүхчид, судлаачдаас Жек Уэтерфордын номонд шүүмжлэлтэй хандаж буй нь бас хааяа сонсогддог?
-Түүхийн зарим гаргалгаатай нь санал нийлэхгүй тал бий. Гэхдээ монголчуудын хувьд Жак Уэтерфордод бидний түүхийг дэлхий дахинд хамгийн үр бүтээлтэй хүргэн эерэгээр сурталчилж чадсанд талархах ёстой. “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Эзэн Чингис хаан” ном нь л гэхэд 36 оронд, хэдэн сая хувиар хэвлэгдсэн. Энэ ном бүхний цаана монголын түүхийн сурталчилгаа, мэдлэг, мэдээлэл түгэж байгаа. Хамгийн гол нь Жек монголын түүхийг маш эерэг талаас нь харж, тайлж, монгол хүний зүрх сэтгэлээр бичсэн. Манай түүхийн талаар бичсэн гадны эрдэмтэн судлаачдын үнэмлэхүй олонхид нь дутагддаг нэг зүйл бол Монголын түүхэнд их харь хөндий хандаж, бидний сэтгэлгээ, ахуй соёлын онцлог байдлыг огт үл анзааран өнгөрдөг явдал юм. Харин Жекийн хувьд эсрэгээрээ. Монголын төр ч түүний гавьяа зүтгэлийг үнэлж одонгоор шагнасан.
Түүхийг уран сайхны нийтлэл хэлбэрээр сонирхолтой бичих нь ямар их үр дүнтэй болохын тод жишээ энэ. Харин манай түүхчид эрж олсон арвин баялаг, нэн сонирхолтой баримтуудаа эгэл жирийн уншигчдад хүргэх талаар учир дутагдалтай. Гэтэл авьяастай сэтгүүлч, зохиолчдод нь түүхэн мэдлэг илэрхий дутдаг. Тэгэхээр би түүхчдэд Жекээс үлгэр аваасай, зохиолчдод түүхээ сайн судлаасай л гэмээр...
-Манай түүхэн зохиол бичиж буй зохиолчдын түүхийн судалгаа хэр далайцтай байдаг вэ?
-Далайцтай судалгаа хийж бичдэг зохиолчид манайд бий шүү дээ. Б.Ринчен гуайн “Заан Залуудай”-г уншихад л мэдэгдэнэ. Бид тэр чулуун зэвсгийн үед аялаад ирсэн мэт болно. Мөн “Зүрхний хилэн”, “Манан будан” зэрэг олон түүхэн роман бичсэн Ж.Пүрэв гуайн судалгаа нөр их болох нь анзаарагддаг. Т.Мандир ахын судалгаа ч бас нясуун, гайхаж алмайрмаар шүү.
-Та уран зохиолын түүхэн танин мэдэхүйн ач холбогдлын тухайд юу хэлэх вэ?
-Зарим тохиолдолд мэргэжлийн түүх бичлэгээс ч илүүгээр тухай цаг үеийг түүхэн зохиол тодорхойлох нь бий. Марксыг эдийн засгийн засаглалын мөн чанарыг нээсэн алдарт “Капитал”-аа бичихэд нь тухайн үеийн толгой эдийн засагч Прудоноос илүүгээр Бальзакийн нийгмийн романууд тус болсон тухай дурссан байдаг. Дундад зууны Европын сэтгэлгээний маш өвөрмөц онцлог, хандлагыг “Дон Кихот”-оос л харахаас биш ямар нэгэн түүхийн судалгааны бүтээлээс олж харахад бэрх.
Эртний Мисирийн түүхийг түүхийн сурах бичгээс илүүгээр Пруссын цуврал роман барим тавим өгүүлж магадгүй. Ромын хүчирхэг гүрэн мөхөн унасан шалтгааныг Синкевичийн роман илүү тодорхой харуулдаг, Парисийн коммуны гал бадарсан урианы цаана юу болсныг А.Франсын “Ундаассан бурхад”-аас, Туркийн эзэмшлийн үеийн Балканы хойгийн ард түмний амьдралын нарийн ширийнийг Иво Андричийн “Дарина голын гүүр”-ээс мэдэж болох шүү дээ. (Энд зөвхөн сонгодог зохиолуудын тухай яриа юм. Түүнээс биш түүхэн зохиол бүхэн танин мэдэхүйн хувьд ийм өндөр түвшинийх байдаггүй. )
-С. Молор-Эрдэнэ филисофич “Чингис хаан Монголд юу ч бүтээгээгүй...” гэлээ. Ер нь Монголын түүхийг гадаадад төдийгүй дотооддоо ч үгүйсгэх хүн байдаг?
-С. Молор-Эрдэнэ докторын хувьд ямар санаагаар тэгж хэлснийг мэдэхгүй юм. Огт мэдэхгүйдээ тэгж хэлсэн гэдэгт эргэлзэж байна. Зориудаар өдөөж, цочоон сэрээх гэсэн ч байж магадгүй. Түүнээс тийм энгийн зүйлийг мэдэхгүй баймааргүй.
Ер нь монголынхоо түүхийг үгүйсгэдэг, ерөөсөө түүх хэрэггүй гэж үздэг, зөвхөн эдүгээ цаг үеэс, өнөөдрөөс л маргааш эхэлнэ гэж ойлгодог харалган байдал манай залуучуудын дунд үзэгдэл хэмжээнд харагдаад байна. Бидний үндэстэн уг язгуураа онож мэдэхгүй бол хаана ч хүрэхгүй. Хөгжих ч үгүй. Үүнийг хэрхэн яаж ойлгуулахыг би мэдэхгүй байна. Харалган мэдлэггүй байдал нь хөөргөн дэвэргэнтэй нийлэхээрээ жинхэнэ төөрөгдөл, туйлшрал болох юм. Зарим нь бүр зориудаар ч монголын түүх, өв соёл руу нулимж байна. Харамсалтай л...
-Түүх өв соёлоо танин мэдэхийн ач холбогдлын талаар та залууст хандаж юу хэлэх вэ?
-Олон учир шалтгаан бий. Юуны өмнө үндэстэн өөрийнхөө онцлогийг хадгалсан тусгаар улс байхын нэг тулгуур багана нь түүх соёл. Түүх соёл, өв үгүй бол бид нэг л мэдэхэд харийн соёлд автаж, харийн бодлогын золиос болж, үндэстэн мөхнө. Тийм гашуун явдал дэлхийн түүхэнд цөөнгүй байсан. Бидэнд ч нэг бус удаа туршиж байв. Манж болоод хятадууд монголчуудын түүх, өв соёлыг баллуурдаж, түүхэн санамжыг нь устгахын тулд хэдэн зууны туршид холын хараатай хорон бодлого явуулж ирсэн байдаг. Өгөөдэй хааны цэцэглүүлсэн Хархорин хотыг хятадууд эзэлж аваад бүтэн тоосго ч үлдээгээгүй нураасан. Хархорины номын сан хэдэн сар шатсан юм гэнэ билээ. Мин улсын эхэн үед Монгол үсэгтэй ном бүхнийг шатааж байлаа.
Манжууд монголын айл өрх бүрээр явж, уг удам, түүх соёлын ном судрыг хураан авч, оронд нь бурхны шашны ном түгээсэн. Асар их зүйл хураасан гэдэг. Алтан ургийн өрх бүрд Монголын Нууц Товчоо байсан гэдэг. Тэгээд хураан авсныгаа шатаасан. Энэ бүхний үр дүнд бид өнөө хүртэл Монгол бичгээрээ бичсэн Монголын Нууц Товчооны эхгүй сууж байгаа шүү дээ. Азаар хятад үсгээр галиглаад бичсэн тулдаа нэг эх бүрэн эхээрээ үлдэж. Сүйтгэгчид хятад бичгээр бичсэн тэр эхийг анзаараагүй хэрэг.
Хожимхон социалист үзэл суртлын дор ч манай өв соёлд их хэмжээгээр халдсан. Өнөөдөр ч ардчиллын далбаан дор харийн олон янзын соёл ямар ч хяналтгүйгээр орж ирж буй нь манай өв соёл, уламжлалт сэтгэлгээнд маш ноцтой гамшиг болж байна. Өнөөдөр мэдсэн мэдээгүй, санаатай санаагүйгээр “Монголын түүх гэж байхгүй”, “Өнгөрсөндөө битгий амьдар, зөвхөн ирээдүйгээ хар”, “Ирээдүйгүй хүмүүс л өнгөрсөнөө ярьдаг” гэх мэт тархи угаалтын илрэлүүд их сонсогдож байгаа нь тэр бүхний л үр дүн шүү дээ.
Ингээд ирэхээрээ л осолтой болоод ирж байгаа юм. Зомби болгож, далд колоничлолдоо халуун зэвсэг хэрэглэхгүйгээр дагуулан авдаг арга технологи өнөөдөр дэлхийн олон оронд ил далд хэрэгжиж байгаа. Тэр ч манайд ороод ирсэн. Гитлерийн герман Оросыг эзэлсний дараа ямар улс орон болгох вэ гэдгээ тодорхойлсон “Ост” хэмээх төлөвлөгөөг бид мэднэ шүү дээ. Ард иргэдийг зүгээр л сэтгэх чадваргүй, ухааран тунгаах боломжгүй хямдхан ажиллах ажлын мал болгох зорилго тавьж байсан. Өнөөдөр ч тийм зорилго нэг бус их гүрнүүдэд бий, түүнээ ч ардчилал, хүний эрхийн далбаан дор бидэн дээр туршиж хэрэгжүүлж байгаа. Үр дүн нь илэрхий анзаарагдаад байдаг юм.
Хятад манжууд ямар ч бодлогогүйгээр манай өв соёл руу дайраад байсан хэрэг биш шүү дээ. Биднийг уг язгуураас нь салгаж, дуулгавартай боол болгох гэсэн л зорилгоор тийн үйлдэж байсан гэдгийг огтхон ч мартаж болохгүй. Ой санамжаа алдаагүй байгаа хүн өөрийгөө хэн болохоо мэдэж, өөрийн онцгой оршихуйгаа хамгаалж чаддаг, харин ой санамжаа алдах аваас хэн хүний тоглоом, боол, хямд хөлсний ажиллах хүч, зомби болдог лугаа адил ой санамжаа алдсан үндэстэн ч мөн адил. Бид энэ аюулыг мөч тутамдаа санаж байх ёстой юм.
Мөн ирээдүйн хөгжлөө зөв оновчтой төлөвлөх, хөгжлийнхөө гарцыг олоход бидний тэр түүх, өв соёл нэг нэн чухал тулгуур болдог гэдгийг ч мартаж болохгүй юм. Энэ талаар яривал олон зүйлийг хэлэх болно.
Ядахнаа нь энэ орой бүр ТВ-ээр гардаг Солонгосын олон ангит түүхэн кинонууд нэгийг хэлнэ дээ.
-Тэдгээр солонгос сериалууд чухам юуг хэлдэг вэ?
-Хэрвээ үздэг бол тэдгээр цувралуудад өнөөгийн солонгосын өвөг дээдэс бол баатар зоригтой, яруу алдартай, шударга үнэнч, дайнд ялагддаггүй гайхалтай ард түмэн байжээ гэсэн ойлголт төрнө. Тэд энэ мессежээрээ хойч үеийнхнийхээ өөртөө итгэх итгэлийг хөгжөөж, урам зоригийг нь бадрааж, нийгэмд эв нэгдлийн уур амьсгалыг түгээгээд зогсохгүй дэлхий дахинд үндэстнээ сурталчилж байна. Хятадууд, казакууд ийм киног олноор нь хийдэг. Сүүлийн үед оросууд социализмын үед хийж байсан эх оронч баатарлаг түүхээ харуулсан кинонуудаа дахин шинээр хийгээд эхэллээ. Бизнес талаас харахад нэг хэрэг, нөгөө талаас үндэстний хөгжлийн томоохон бодлого, бас зөн юм. Хүүхэд залуус, хойч үе нь өвөг дээдсээ хүндэлдэггүй, тэднийхээ бахдам үйлсээр бахархдаггүй, үлгэр дуурайлал авдаггүй үндэстэн бол ямар ч ирээдүйгүй болсон, мөхлийнхөө ирмэг дээр ирсэн л гэсэн үг.
Гэтэл бид чинь асар баялаг түүх, өв соёлтой ард түмэн шүү дээ.
Нөгөө талаар бид Монголын бахархам түүх гэхээр л зөвхөн байлдаж, ялснаа л ярьдаг. Гэтэл тэр ялалт, тэмцэл бүхний цаана байдаг үзэл санаа, соёл, ёс суртахуун, үнэт зүйл, шударга ёсны тухай бид тэр бүр ярьдаггүй, бичдэг ч үгүй. Гэтэл түүхэн үйл явдал гэдэг зүгээр нэг үйл явдал төдий биш шүү дээ. Тэр бүхний цаана асар их оюун санаа, сэтгэл зүй, ёс суртхууны өрнөл, тэмцэл, дайн болж байдаг. Бид түүхээсээ тэр талыг нь маш бага сөхөн харж байна. Тиймээс л түүх бол хэрэггүй юм гэсэн гэнэн хөөргөн дүгнэлт гарах нэг шалтгаан нь энэ байж магадгүй.
АРИГБӨХ ХААНЫ ХЭЛМЭГДЭЛ 800 ЖИЛ ҮРГЭЛЖИЛЖ БАЙГАА
-Аригбөх хааныг Их Монгол Улсын тав дахь их хаан гэж ярьдаг, хүлээн зөвшөөрдөг иргэд бий. Та Аригбөх хааны тухай ном бичсэн хүн, ямар бодолтой явдаг вэ?
-Аригбөх хаан бол Мөнх хааны дараа Их хуралдайгаар сонгогдсон дэлхийн Эзэнт их гүрний хууль ёсны сүүлчийн хаан юм. Түүнээс хойш Юань, Ил хаант улс, Цагаадай, Хайдугийн улс, Алтан ордны улс гэх мэт тус тусдаа улс болчихсон. Хэдий Хубилай хааныг зарим хаант улсууд хүлээн зөвшөөрөх байдалтай байсан ч тэр нь ёс төдий байв. Өөрөөр хэлбэл дэлхий нийтийг хамарсан Эзэнт их гүрний шинж чанараа алдчихсан гэсэн үг юм.
Аригбөхийг хууль ёсны хаан байсныг батлах олон баталгаа байдаг. Тийм атал өнөөдөр ч Аригбөх хааныг Чингис хаанаас Лигдэн хутагт хаан хүртэлх жагсаалтад багтаадаггүй. Монголын албан ёсны түүхийн сурах бичгүүдэд ч хаан байсан гэж бичдэггүй. Хэдхэн сар хаан сууринд суусан хүмүүс цөөнгүй. Тэдний хажууд Аригбөх өвөг Чингис хааныхаа Хасбуу тамгыг өвөртлөөд, Их цагаан сүлдийг нь өргөж, зарлиг тушаалаа гаргаж, зоос дэлдүүлж, хэдий ээдрээтэй ч хууль ёсны засаглалаа дөрвөн жил хэрэгжүүлж ирсэн хаан шүү дээ. Тиймээс би л хувьд Аригбөх хааныг 800 гаруй жил хэлмэгдэж яваа гэж ойлгодог. Тэр итгэл үнэмшлийн үүднээс л тэр номоо бичсэн
-Аригбөхийг хаан гэж хүлээн зөвшөөрөх нь Хубилай хааныг хаан биш гэж үзэж байгаа хэрэг биш үү?
-Үгүй юм. Хубилай хаан Монголын болоод Хятадын түүхэнд, бүр дэлхийн түүхэнд ч баллуурдахын аргагүй том ул мөрөө үлдээсэн их хаан. Чингис хааны дараа Хубилай хааныг дэлхий дахин мэддэг. Аригбөхийг хаан гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх төдийгөөр бүдгэрээд алга болчих хэмжээний хаан биш. Энд нэгийг нь нөгөөгөөр үгүйсгэдэг, баллуурдан алга болгох гэдэг туйлшралаас ангидаар харах, үнэлж дүгнэх хэрэгтэй юм.
Түүхэн үйл явдлыг дарааллаар нь харах аваас Хубилай хаан болохдоо яах аргагүй Их засаг хууль зөрчсөн. Ингэхэд Аригбөхийг хаан ширээнд залсан Алтангорхины их хуралдайгаас хойш дахиж хэзээ ч их хуралдай болоогүй юм шүү дээ. Их засаг хууль үйлчлэхгүй болсон гэсэн үг. Ингээд дөрвөн жил ах, дүү хоёр дайтсны дараа Аригбөх хаан бууж өгөхдөө хаан төрийн эрх хэмжээг бүрэн тодорхойлдог хасбуу тамга, хар, цагаан сүлд бусад эд зүйлсийг ахдаа аваачиж өгсөн. Ингэснээр Хубилай хаан хууль ёсны эрхээ баталгаажуулсан хэрэг. Тэр завсар Их гүрэн задарч, хэд хэдэн улс болон хуваагдсан эргэлт буцалтгүй үйл явдал өрнөсөн. Нэг жарны турш юунд ч торохгүй ялан дийлж мандан бадарч явсан монголчуудын тэр их сүр хүчийг ямар ч үндэстэн сөрөн зогсоох чадваргүй байлаа. Гагцхүү монголчуудад өөрсдөд нь л тэр их хүчний оргилолтыг зогсоох хүчин нуугдаж байжээ. Түүхэн эрх тийн өрнөсөн хэрэг. Тэгээд Аригбөхийг хаан сууринд суусан 1260 оноос Их эзэнт гүрний газар бүр салан тусгаарлах үйл явц өрнөж, монголын дэлхийг хамарсан иргэний дайн эхэлсэн. Тийм л түүхэн их эргэлтийн золиос болсон хүн юм, Аригбөх хаан бол. Золиосонд Аригбөх өртөж, Хубилай үлдсэн хэрэг. Ах дүү хоёрын хэн нэг нь золиосонд явахаас аргагүй тийм цаг үе байжээ.
Нэг бодлын их эмгэнэлтэй, бас бахархам түүх. Ер нь Аригбөхийг зүй ёсны хаан байсан гэдгийг батлах хэд хэдэн гаргалгаа, баримтууд байдаг. Тэр бүхнийг яривал урт яриа болно.
-Зүчи, Тулуйн удмынхан нийлж, Бат хаан удирдаад төрийн эргэлт хийж Мөнх хааныг ширээнд залснаар Өгөдэйн удмаас, Тулуйнханд төрийн эрх шилжсэн, ордны эргэлт болсон гэж боддог. Уг нь Өгөдэй хаан ширээнд суухдаа өөрийнх нь удмаас “Өвсөнд боовч үнээ, өөхөнд ороовч нохой идэхгүй” хүн гарсан ч хаан болох ёстой гэсэн ам өчиг авсан гэж гардаг даа?
-Өгөдэй хаан “Миний үр удмаас өөхөнд ороовч нохой тоож шиншлэхгүй, өвсөнд ороовч үхэр тоож долоохгүй хүн төрсөн ч хаан ширээнд залж байх ёстой” гэж гэрээслэх хэмжээний тэнэг мунхаг хүн байгаагүй. Энэ бол санаатай болон санамсаргүй төөрөгдөл. Ер нь Монголчууд өмнө нь ч ураг удмынхаа аль сайныг сонгон хаанд өргөмжилдөг уламжлал байсан. Хабул хаан ширээ залгах хүүгээ байсаар байхад авга ахынхаа хүү Амбагайд хаан ширээг залгамжлуулсан. Амбагай хаан цэцэн мэргэн ухаантай, эвийг эрэмлэдэг хүн байжээ. Амбагай сэцэн хаан ч бас тэнгэр болохдоо өөрийнхөө хүүхдүүдэд биш Хабул хааны хүү Хотулад хаан төрөө залгамжлуулсан. Энэ нь ямар ч бай хамаагүй миний л үр удам хаан ор суух ёстой гэж дайрдаггүй, төр ёсоо дээдэлсэн, улс гүрнийхээ ирээдүй хойчийг бодсон их ухаан юм.
Өгөдэй хааныг нас барсны дараа хатан Дөргэнэ эрх мэдэлд дурлаж, бас үр удамдаа хаан ширээг авч үлдэх гэж дөрвөн жил Их хуралдай зарлаагүй, хаан эрхийг мэдэж байв. Тэр хооронд төрийн сүр хүч унаж, чадамж буурч, янз бүрийн овлигогүй зальтай улс Монголын төрд олноороо шургалж, Их Монгол гудайх эхлэл тэр үед тавигдсан л даа. Чухам Гүегийн хатан Огул Хаймишийн дараа л хаан ширээ Өгөдэйн удмаас Тулуйн удам руу шилжсэн. Хэдий наанаа Их хуралдайгаар мэт боловч үнэн хэрэг дээрээ төрийн эргэлтийн шинжтэй үйл явдал болсон. Төрийн эргэлт хийхээс аргагүй нөхцөл байдлыг үүтгэсэн явдал ч үнэхээр болсон хэрэг шүү дээ.
-Мөнх хааны дараа төрсөн хоёр дүү нь хаан ширээ булаацалдаад бүр төр “самарсан” байх. Уг нь Мөнх хаан залгамжлагчаа зарласан бол...
-Мөнх хаан хаан ширээгээ отгон дүү Аригбөхдөө гэрээсэлсэн байх магадлал өндөр байдаг. Сүн улс руу дайтахаар явахдаа ард үлдсэн гал голомтоо Аригбөхөд итгэн үлдээсэн. Мөнх хаан Аригбөх дүүгээ дэргэдээ ойрхон байлгаж, их ч ойр дотно явсан байдаг. Мөнх хааныг нас барсны дараа үр хүүхдүүд нь насанд хүрчихсэн, том хүү Асудай нь цэрэг арми удирдаад явж байв. Өөрөөр хэлбэл хаан ширээнд өрсөлдөх боломжтой гэсэн үг. Гэтэл тэрбээр Аригбөхийн талд тууштай байж, эцсээ хүртэл тулалдсан. Мөнх хааны их хатан Хутугтай ч Аригбөхийг дэмжсэн. Тэгэхээр энд ямар нэгэн хэлхээ холбоо сэжим байгаа.
Нөгөө талаар Мөнх хаан яагаад ч Хубилайд хаан ширээ залгамжлуулахгүй. Тэр хоёрын хооронд маш ноцтой зөрчил байсан. Тэр зөрчил нь даамжраад Хубилайг баривчлах асуудал хүртэл яригдаж байсан үе бий. Тэгэхээр Мөнх хааныг отгон дүү Аригбөхдөө хаан ширээг залгамжлуулах гэрээслэл үлдээсэн, үгүй ядахдаа Хубилайгаас хувь илүүгээр итгэн найдаж байжээ гэж харагддаг юм.
ЯГ АДИЛХАН ХАРДАГ БОЛ АМЬДРАЛ СОНИРХОЛГҮЙ...
-Зохиолч, яруу найрагч Д.Оюунчимэг та хоёр гэр бүлийн улс. Аюурзана, Өлзийтөгс хоёр номоо харилцан редакторладаг, биесийнхээ уран бүтээлийг үнэлдэг шиг та хоёрын хооронд бас уран бүтээлийн дотно харилцаа байна биз?
-Уран бүтээлчид нэг гэр бүл байхад давуу тал бий. Биесээ ирлэж хурцалдаг, санаа оноогоо хуваалцдаг, сайн муугаа ярилцдаг. Хамгийн сайн зөвлөгч, бас шүүмжлэгч нь байдаг. Заримдаа санаа нийлэхгүй юм ч бий. Уран бүтээлч хүмүүсийн ааш араншинг мэднэ дээ, өөрийнхөөрөө байдаг. Миний “Аугаа эрин” номын хяналтын уншилтыг хийж манай хүн өглөө үдэшгүй л суусан.
- Д.Оюунчимэгийн “Оройн ганц мод” романыг шүүмжлэгч, судлаачид өндөр үнэлсэн. Таны хувьд...
-“Оройн ганц мод”-ыг манай утга зохиолын хүрээний үе үеийнхэн болох Дармын Батбаяр, Ломбын Нямаа, Д.Энхболд, П.Батхуяг, Я. Баяраа гээд цөөнгүй уран бүтээлчид сүрхий үнэлж магтах шиг болсон.
Монголд шинэ тутам гарч байгаа роман болгоныг унших санаа байдаг ч тэр бүр амжихгүй юм. Тэдгээр уншсан сүүл үеийн романуудын хэмжээнд “Оройн ганц мод”-ыг нэлээн гайгүй нь болчихлоо гэж би хувьдаа үнэлсэн. Гэхдээ санаанд хүрэхээргүй юм ч байдаг. Түүнээ ч өөрт нь хэлж, ингэж засмаар, өөрчилмөөр байна гэсэн. Манай хүн заримыг нь засаад, заримыг нь засаагүй өөрийнхөөрөө гаргачихсан нь ч бий. Хүн хүний мэдрэмж өөр. Яг адилхан хардаг бол амьдрал сонирхолгүй шүү дээ.
АЛДАР НЭР, ЭРХ ЯМБЫН ТӨЛӨӨ УИХ-ЫН ГИШҮҮН БОЛЖ ИЛЖИРСНЭЭС ЖАЛГАНД ОЧООД ИЛЖИРСЭН НЬ ДЭЭР...
-Өнгөрсөн 2016 оны УИХ-ын сонгуульд нутагтаа бие даан нэр дэвшсэн. Ядуу оюутан гэдэг шиг зохиолчдыг ядуу гэсэн тодотгол дагалддаг. Яагаад бие даан нэр дэвшиж, мөнгөөр зоддог хоёр том намын нэр дэвшигчидтэй өрсөлдөх болов?
-Өнөөдрийн улс орны нөхцөл байдал нь эрүүл ухаантай хүнд амар тайван сайхан суух арга их хомс болгож байна. Мөрөөрөө номоо бичээд явж болдог бол сайхан л байхсан. Гудамжаар машин нь багтаж ядаад, өндөр шилэн байшингууд сүндэрлээд, хүмүүсийн өмссөн зүүсэн гялалзаад, гадагшаа дотогшоо яваад болоод байгаа ч цаанаа хөгжлийн баттай суурь бүрэлдэж чадаагүй байна.
Үндэсний бат тогтвортой, бие даасан эдийн засаг алга. Зах зээлийн ЭЗ-т шилжээд хорин хэдэн жил өнгөрсөн атлаа банк санхүүгийн тогтолцоо нь өрөөл татуу, гадаад, дотоод худалдаа нь бусдын хараат, хэт өрөөсгөл эдийн засаг бий болчихлоо.
Манай эдийн засаг бидний идэвх чармайлтаар хөгжихөөс илүүгээр бусдын зангаа дохиогоор өсөж, унаж байна. Унагаахаар нь бид арчаагаа алдаад, энд тэндээс очиж гуйлга гуйдаг, өрд ордог. Эдийн засгийн тусгаар тогтнолын тухай ярихад хэцүү.
Оюун санааны хувьд ч хэцүү. Үндэсний оюун сэтгэлгээний тусгаар байдал маш эмзэг болчихсон. Нэг бус үеийнхнийг харахад харагдах төрх нь монгол, монголоор ярих авч дотоод мөн чанар нь өдрөөс өдөрт монголоосоо алсарч байна уу даа. Бидний өмнө ярьсан үндэснийхээ түүх соёлыг үл мэдэх, үл хүндэтгэх, тэр бүү хэл үгүйсгэдэг явдал нь энэ оюун санааны дархлаа ихэд хэврэг болсны илрэл юм. Хамгаалалт хяналтгүй урсан орж ирж буй даяаршилийн давалгаан дор, хүний эрх, ардчиллын хормой доогуур үндэсний оюун санаа, соёл сэтгэлгээ, ёс зүйн уламжлалт кодыг эвдэж мэдэх зүйлс орж ирж байгаа ноцтой аюул бий.
Дээр нь өнөөгийн Монголын нийгэм хагарч болох бүхий л боломжоороо хагарч бутарч байна. Баян ядуугаараа талцав. Ангит нийгмийн шинж төрхүүд илэрхий ажиглагдаж байгаа. Шинэ хуучнаараа, баруун зүүнээрээ, жалга довоороо, улаан цэнхэрээрээ талцаж, хагаралдаж байна. Зүгээр нэг талцал, үзэл бодлын зөрүү төдий биш, бүр бие биесээ үл тэвчих, необольшевик маягийн хийрхэл хэнээрхэлтэй. Энэ хагаралд улс төржилт улам их түлхэц өгч байгаа. Бүр зориудаар нийгэм, ард түмнийг талцуулж хагаралдуулж байж дундаас нь түр зуурын ашиг олдог эдийн засаг, санхүүгийн нам дамжсан бүлэглэлүүд ч бий боллоо. Тэгээд энэ утгагүй явдлаа улс төр хийж байна гэж өөрсдөө ойлгож, олонд сурталчилж байгаа нь бүр ч хэцүү.
Мөн ёсзүй, шударга ёсны дутагдлын гүн шоконд манай нийгэм даяараа орсон. Их ангасан адуу ус ууж чаддаггүй эргүүлж хамраараа гаргаад байдагтай адил бид шударга ёс, ёс зүйн аливаа зөв илрэлд тун их хачирхан гайхаж, гадуурхах байдалтай ханддаг болчихсон нь чухам гүн шоконд орсны илрэл. Гэх мэт санаа сэтгэл зовоосон олон зүйл байна. Энэ бүхнийг харсаар атлаа энэ бусармаг явдал өр цоолохыг хүлээгээд хонь мэт майлж хэвтэнэ гэдэг миний хувьд тэвчимгүй.
Үзгэн зэвсэг барьсан бидний хувьд энэ бүхэнтэй тэмцэх хоёр л зам бий. Нэгд нь бичих. Би хэр чинээгээрээ л бичдэг. Бичиж ч байна. Энэ роман маань ч мөн л адил миний тэмцлийн нэг хэлбэр. Үндэстэн мөн чанараа ухаж, ойлгож, амьдрах зарчим, итгэл үнэмшил, үнэт зүйлсээ романаас маань олж харж, өөртөө итгэж, үндэстнээрээ, өв түүх, дээдсийн их ухаанаараа бахархах сэтгэл нь бадрах аваас миний бичсэн зорилго биеллээ л гэж бодно.
Хоёр дахь зам маань улс орны хөгжлийн бодлого тодорхойлоход шууд оролцох явдал. Ялангуяа үндэсний хөгжлийн болон боловсрол соёлын бодлогын талаар хийж хэрэгжүүлмээр зүйлс нэлээдгүй байдаг. Тэр үүднээс л би өнгөрсөн сонгуульд оролцсон хэрэг. Түүнээс биш эрхэм гишүүн гэдэг алдар нэр, эрх ямбын төлөө явсангүй. Тийм байдлаар тэнд очиж илжирснээс жалганд очоод илжирсэн нь дээр.
-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигч нь энэ намуудын үнэн нүүр царайг үзүүлж байна. Хэдэн зуун мянган гишүүнтэй АН, МАН-ын нэр дэвшигчийн царайг хар, МАХН-ын нэр дэвшигчийг хар л даа гэж иргэд шүүмжилж байна.
-Манай улс төрийн тогтолцоо дампуурчихсан. Улс төрийн нам жинхэнэ утгаараа байхгүй. Нам гэдэг үзэл санаа, итгэл үнэмшлийн нэгдэл байдаг бол өнөөдөр манайд дунд доод түвшиндээ ажил, албан тушаал, амьжиргааны явцуу эрх ашиг, харанхуй фанатуудын, дээд түвшиндээ нам дамжсан мафийн шинжтэй санхүүгийн бүлэглэлүүдийн тун хачин бүрдэл бүхий нэгдлийг НАМ гэж хэлдэг болсон.
Улс орны хөгжлийн болон хуулийн бодлогыг гаргаж, түүнийг хэрэгжүүлэхэд хяналт тавих учиртай УИХ-ын гишүүнийг сонгохдоо сонгогчдийн маань олонх хэнийг сонговол улс оронд, бидний ирээдүйд хэрэгтэй вэ гэдэг өнцгөөс биш, харин надад ямар ашигтай вэ гэдгээс нь харж сонголтоо хийж байна. Өөрт нь мөнгө өгвөл, өөрт нь болон садан төрөл, найз нөхдөд нь ажил төрөл олдох, эсвэл бизнестээ ямар нэгэн байдлаар дэмжлэг авах, их сайндаа аймаг, сум нь хурдан морьтой болох, ямар нэгэн бүтээн байгуулалт хийх гэх мэт их хачин шалгууртай. Улс төр, сонгуулийн тогтолцоо нь ч хүмүүсийг ийм сонголт хийхээс аргагүй байдалд шахаж, тулгаж, бас тархийг нь угааж, талцуулж байна. Энд ямар нэгэн үзэл санаа, итгэл үнэмшил, бодлогын тухай ярих боломж тун ховор.
Өнөөдөр Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчдийн аль нь сэтгэлд хүрэхгүй байгаа нь тэрхүү манай улс төрийн тогтолцоо хэр зэрэг эвдэрсний, толгой нь уруугаа харчихсаны л илрэл юм.
-Сонгуулиас сонгуулийн хооронд энэ байдал улам даамжирч байгаа. Тэгэхээр яах вэ?
-Тийм, энэ муу явдал улам даамжирч байгаа. Саяхан би Ло.Нямаа багштай ярилцаж суухад багштан тийн хэлж байна билээ. “Их үндэстэнд их сорилт тулгардаг гэдэг. Өнөөдөр бидэнд аргагүй их том сорилт тулгараад байна. Сэхэх үү, мөхөх үү? гэсэн сорилт шүү. Гэхдээ асуудал муу болох хэрээр ард түмэн ухааран сэхээрч, босож ирнэ гэсэн нэг мухар итгэл төрж байгаа” гэсэн. Тэр үнэн. Ягтаа тулж байж л ийм дампуу явж болохгүй юм байна, зарчим, үнэт зүйл, эрхэмлэл гэдэг зүйлээ гаргаж ирэхгүй бол болдоггүй юм байна. Хууль ёсоо дээдэлдэг, ёс журмыг эрхэмлэдэг байхгүй бол болохгүй юм байна гэж нэг голдоо ортлоо ойлгох байх. Нийгмийн тодорхой хэсэг нь тийн ойлгож сэрж чадвал нийгмийн хөгжил зөв тийшээ эргэнэ. Түүнээс биш энэ янзаар дампуу, будлиантай хэвээр явбаас хэрхэх нь нэн тодорхой. Биднийг уруудан доройтсоор сөхрөөд унахыг харж, шүлсээ залгиж суугаа хүчин бэлээхэн бий шүү дээ.
-
2017 оны 6 сарын 07
Жуулчдын нүдийг хужирлах бас нэгэн гайхамшиг нь G20-ийн уулзалтыг зохион байгуулсан цогцолбор. Өнгөрсөн жилийн есдүгээр сард Их-20 буюу G-20-ийн уулзалт тус хотод зохион байгуулагдсан. Эл нүсэр цогцолбор нь тус хотын өнгө үзэмжинд чимэг нэмэхээс гадна чамгүй хөрөнгө оруулдаг “музей” болсон аж. Өөрөөр хэлбэл тус цогцолборыг нэг хүн 100 юань төлөөд үзэж сонирхож болох гэнэ. Эл цогцолбор нь Ханжоу хотыг дэлхий дахинаа дахин алдаршуулсан байна.