Эрх чөлөө гэдэг чинь энэ ертөнцөд байдаггүй зүйл. Амьд байгаа чинь л эрх чөлөө хэмээн миний нэг танил хэлж билээ. Нээрэн л бодоод байх нь ээ энэ үг үнэн ч юм шиг.  Үнэндээ эрх чөлөөтэй байна гэдэг бол задгайрч, задрахын нэр биш л дээ. Гол нь энэ ойлголтыг хүн бүрт багаас нь суулгавал нийгэм маань эрүүлжих биз ээ. Гэхдээ энд нэлээн хугацаа орох нь тодорхой юм.

     Гадаа уриншиж хавар цаг айлчилж байна. Сэтгүүлч бид нийгмийн бусармаг зүйлийг эрүүлжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах үүрэгтэй хүмүүс. Тэр ч утгаараа нийгмийн сайн, мууг илчлэх гэж хүний “мууд” дурладаг зантай. Дулаан цаг айлсаж буйтай зэрэгцэн “ичээнд” орсон траншейнынхан гараад ирж.  Энд, тэндгүй ноорхой хувцастай нүүр нь хөөсөн халтар хүмүүс үзэгдэх болов. Үүний зэрэгцээ гудамж талбайн үзүүрт эрчүүд архины мөнгө нийлүүлэн  “шил юм” босгож шараа тайлах дүр зураг үзэгдэх болов. Тэдний гадаалсан энэ дүр  зураг аргагүй л  дулаан цаг ирснийг илтгэх мэт. Үнэндээ энэ нөхдийн ихэнх нь эрчүүд. Ид хөдөлмөрлөх насандаа гудамж талбайд лонхтой нөхөрлөж, хог түүн амьдрах тэднийг сэтгүүлч бид үзэг, цаас нийлүүлэн нэлээн зэмлэсэн. Гэхдээ энэ удаад тэднийг зэмлэхийг төвдсөнгүй. Айл гэр, улс орныг авч явах, эмэгтэйчүүдийн гол өмөг түшиг болох эрчүүд маань юунаас болж ийм дорой явна вэ гэдэгт тайлал хэрэгтэй. Наад зах нь энэ нийгэмд эрчүүдийн тодотголтой байгууллага, эмнэлэг ганц нэгхэн л байна. Дэлгүүрт орсон ч  эрчүүдийн хувцас ховорхон. Дийлэнх нь эмэгтэйчүүдэд зориулагдсан байдаг. Энэ мэт эрчүүдийн гэх зүйл монголд цөөхөн бий.
      
     Ихэнх хүмүүс эмэгтэйчүүд “гадаа гарч эр, гэрт орж эм” хэмээн өмөөрдөг. Тэгсэн хэрнээ эрчүүдийг архи уудаг, арчаагүй доройгоор нь дуудан өмгөөлдөг нь ховор. Гэхдээ тэднийг өөгшүүлж буй хэрэг бус. Харин галын тэргүүн эгнээнд зогсох эрчүүдийн нэг хэсэг яагаад ийн доошлох болов гэдгийг бодолцох  гэсэн хэрэг л дээ. Үнэн хэрэгтээ монголчууд  эрэгтэйчүүдийг багаас нь л ялгаж өсгөсөн гэж хэлж болно. Нэг ёсондоо эрэгтэй хүүхэддээ хайр энэрэл, халамж бага тавьж. Айл бүр охин хүүхдээ энхрийлэн бөөцийлж, эрэгтэй хүүхдийг унасан ч “эр хүн уйлдаггүй юм” хэмээн хатуужуулна. Энэ хэв маяг үеэс үед дамжин ирсэн. Үнэндээ хайр энэрэлээр өлгийдүүлж өссөн хүн эргээд нийгэмд сайн үрийг  л тарина гэдгийг энэ цаг үе тодоос тод харуулах болов.
        
        Сорхугтани бехи хатны “Алтан дээд гэрэгэ” гэдэг номонд ч энэ тухай өгүүлсэн. Тэрээр алив сайн хүнийг бүтээхийн тулд тусгай “институт” хэрэгтэй гэдгийг чухалчилсан байдаг. Сорхугтани хатан Монголын төрд дөрвөн хаан  төрүүлсэн хүн. Хаан заяатай хүн болгон хүмүүжүүлэхийн  тулд маш нарийн арга ухаан хэрэгтэй хэмээн онцолсон байдаг. Түүн лугаа адил эрэгтэй хүүхдийг төрүүлж, өсгөхдөө  хүн хайрлах сэтгэлгээнээс эхлэн улс орныг авч явах чадамжийг суулгавал  эрчүүд  гудамжинд холбирч явахгүй биз ээ. Үнэндээ “зай гарсан газар нүгэл цувна” гэдэг шиг эрэгтэй хүүхдийг хүмүүжүүлэхэд завсар гарсан учир  эрчүүд архинд дурлан амьдралаас хазайх гээд байна. Тиймээс эрэгтэй хүүхдийн хүмүүжилд багаас нь анхаарахгүй бол ирээдүйд хэн бэлтгэгдэх нь тодорхой юм. Эцэг, эхээс гадна боловсролын системээр дамжуулан хүүхдүүдийг амьдрах ухаанд сургах ёстой. Түүнчлэн англи хэл, тоо бодлого гэхээсээ илүүтэйгээр хүн байх ухаанд суралцуулбал улс орны нүүр царайг эрчүүд өнгөлнө. Орь залуухан насандаа төмөр түүж өдрийнхөө хоолыг залгуулах, архинд залуургүй орсон эрчүүд муудаа ийм зам руу хальтирсан хэмээн адлахаасаа өмнө тэдэнтэй хүн ёсоор хандая. “Намаг, балчигт шигдсэн” учраа олохгүй будилж яваа эрчүүдээ ойр орчмынх нь ойлгож сэтгэлээ нээвэл хүн л юм чинь тэд ойлгож л таарна. Эрчүүдээ дээдэлж зөв залбал Монгол Улс мандан бадарна.
Б.Аяз