Аливаа хэрэг заргыг шүүхээр шийдэхэд  гомдолтой үлддэг  тал нь дахин давж заалдах эрхгүйгээр асуудлыг шийддэг газар бол улсын Арбитрийн шүүх. Өнөөдөр дэлхийн эдийн засгийн хөгжил бүхий 200 гаруй улс оронд олон улсын болон үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах цөөнгүй арбитр байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд цаашдаа бизнесийн маргааныг зөвхөн арбитраар шийдвэрлүүлэх чиг хандлага давамгайлж байна. Ямартаа ч олон улсын Арбитрийн дүрэмд хэргийг шүүхээр эцэслэн шийдээгүй байхад олон нийтэд мэдээлэхийг хориглодог. Өөрөөр хэлбэл энэ хэргүүд нууцын зэрэглэлд багтдаг.  Тиймээс энэ удаад бид олон нийтэд мэдээлж болох зарим хэргүүдийн талаар танилцуулж байна.

Монгол Улсын Засгийн газар Олон улсын арбитрын шүүхэд гурван удаа  байдаг. Ингэхдээ нэгэнд нь ялалт байгуулж, нөгөөд нь хоёр тал эвлэрснээр төгсөж байжээ. Гурав дахь нь С.В.Паушокийн гэх хэрэг. Эхний удаад "Буян"-ийн Жагаа олон улсын шүүх рүү Засгийн газраа үдэж өгсөн байдаг. Одоогоос 11 жилийн өмнө "Марубени" корпорациас "Буян" компани зээл авчээ. Үүнийхээ төлбөрт 23 сая ам.доллар төлөх байв. Гэвч өрнийхөө 18 сая ам,долларыг төлөхгүй луу унжсанаар "Марубени" корпораци Монголын Засгийн газрыг Английн шүүхэд дуудаж байжээ. Энэ хэргийг Лондон дахь арбитрын шүүх хэлэлцэж Монгол Улсын Засгийн газарт уг хэрэг ямар ч холбогдолгүй гэсэн шийдвэрийг 2005 онд гаргасан. Ингээд Засгийн газар "Марубени" корпорацид өр төлбөргүй  болж байсан.

Энэ хуралд Монголын Засгийн газрыг төлөөлж Т.Алтангэрэл оролцож байжээ. Тэрбээр одоо Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Бодлого хэрэгжилтийг зохицуулах газрын даргаар ажиллаж байгаа бөгөөд "Алтан Дорнод Монгол"-ын асуудалд Засгийн газрыг төлөөлж оролцсон юм.

Үүнээс гадна Италийн "Алстом Пауэр" компани "ТЭЦ-3" цахилгаан станцтай маргаан дэгдээж арбитрын шүүхэд хандаж байжээ. Тоног төхөөрөмж нийлүүлсний зардлаа нэхэмжилсэн энэ хэрэг хоёр тал эвлэрснээр нааштай шийдэгдэж байжээ.

“Хан ресурс” компани олон улсын Арбитрийн шүүхэд манай Засгийн газрыг өгсөн. Эл асуудалтай холбогдуулан Хууль зүйн яамнаас ажлын хэсэг байгуулсан байдаг. Монгол Улсаас “Хан ресурс” компанийн  манай талтай хийсэн гэрээг   Монголд хохиролтой гэрээ төдийгүй гэрээний нөхцлөө биелүүлээгүй байна гэсэн үндэслэлүүдийг нь гаргасан байдаг.

 Одоогоор Монголын талыг Арбитрийн шүүхэд төлөөлж байгаа “Hogan Lovells” олон улсын хуулийн  фирм бий.  Ер нь "Хан ресурс" компанийн гэрээг  залилангийн шинжтэй  гэмт хэрэг гэж  хэлэх хуульчид ч мэр сэр байдаг.  Учир нь  тус компани манайд их хэмжээний хөрөнгө оруулна гэж гэрээ хийгээд  хэрэгжүүлээгүй. Боловсруулсан ч юм байхгүй явж байгаад хамгийн сүүлд нь нэг газарт  зарсан. Тэр ч гэсэн дорвитой ажил хийгээгүй өдийг хүргэсэн. Тэгэхээр Монголын төр бол өөрийн эзэмшлийн өмчөө буцаан авах ёстой. Тус компанид анх олгосон том талбай ч багассан. Багассан газрыг хөрөнгө оруулагчид өөрсдийнхөө мэдлийн өөр компанид шилжүүлсэн гээд нарийвчлан судлах юм бол олон асуудал гарч байгаа аж.

Ер нь дээрх хэргүүд нэлээн олон жилийн өмнөөс эхэслэн байдаг.  Тухайлбал, Италийн "Алстом Пауэр" компанитай л гэхэд 2007 оноос шүүхдэж эхэлсэн. Харин  “”Цөмийн энергийн газраас 2009 онд Дорнод аймгийн Баяндун, Дашбалбар сумын заагт орших "Дорнод уран"-ы ордыг эзэмшиж байсан "Хан ресурс" компаний лицензийг цуцалсан. Улмаар  "Хан ресурс" компани Цөмийн энергийн газрыг үндэслэлгүйгээр лицензийг нь цуцалсан гээд тухайн ордын нөөцийг тогтоох, хайгуулын үйл ажиллагаа явуулахад зарцуулсан 200 сая ам.доллараа манай Засгийн газраас нэхэмжилжилснээр  маргаан үргэлжилсэн.

БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “БЛТ” компани Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумын Төмөртэйн ордод 216 га талбай бүхий ашигт малтмал олборлох 939А тоот, Хустай-Уул ордод 940А тоот тусгай зөвшөөрөлтэй байжээ. Тус компанийн эзэмшлийн лиценз Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн мэдэлд байсан бөгөөд тухайн үед улсын төсвөөр санхүүжүүлж  нөөцийг нь тогтоосон юм аж. Гэтэл тус үйлдвэрийн захирлаар ажиллаж байсан Л.Нацагдорж дээрх лицензүүдийг “БЛТ” компанид шилжүүлчихсэн гэдэг. Монгол Улсын Засгийн газар Төмөртэйн ордыг стратегийн орд газрын жагсаалтад оруулснаар лицензийг буцаан авч, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт шилжүүлснийг Хятадын хөрөнгө оруулагчид эсэргүүцэж шүүхэд ханджээ. Английн хамгийн үнэтэй хууль зүйн фирмийн өмгөөлөгчдийг хөлсөлсөн “БЛТ” компанийнхан “Ашиглалтын лщенз хураасан нь Хятад, Монголын Засгийн газар хооронд байгуулсан хөрөнгө оруулалтыг хөхиүлэн дэмжих гэрээг зөрчсөн” гэж гомдол мэдүүлсээр байгаа аж. Энэ асууддыг Арбитрийнн шүүх хэзээ хэлэлцэх талаар тодорхойгүй байгаа юм

Хадгаламж” банкны дампуурал, уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьцаалж их хэмжээний зээл авсан хэрэгт татагдаад буй “Жаст” группийн захирал Ш.Батхүүгийн балгаар Монгол Улсын засгийн газрыг Арбитрийн шүүхэд дуудсан талаар албаныхан мэдэгдсэн. Харин УМБГ-аас Ш.Батхүүгийн өрийг Засгийн газраас нэхсэн зүйл байхгүй гэж мэдэгдээд байгаа.

 Ш.Батхүу “Монгол шуудан” банк, гадаад дотоодын банкуудад их хэмжээний өртэй “Олон овоот”-ын ордыг худалдан авсандаа харамсаж буйгаа нуугаагүй. “Хадгаламж” банкийг худалдан авснаар туүний эрсдэл улам нэмэгдсэн бололтой. Өмнөд Африкийн “Стандарт” банкнаас 109 сая ам. долларын зээл авсан байна. Зээлээ авахын тулд “Эрдэнэт” үйлдвэр, УБТЗ-ыг барьцаалсан хэрэг мөрдөн байцаалтын шатанд үргэлжилж байна. Туүний авсан нийт зээлийн хэмжээ 140 сая ам.долларт хүрчээ. Ш.Батхүүгийн зээлсэн энэ их хэмжээний долларыг “Стандарт” банкныхан Монгол Улсын Засгийн газраас нэхэмжлэн Арбитрийн шүүхэд гомдол гаргаад байна.

 “Урт нэрт” хэмээн бидний нэрлэдэг Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бухий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль батлагдаад дөрвөн жил болж буй. Бодлогодоо нийцээгүй хууль хэмээн гадаа дын хөрөнгө оруулагчдын нэрлэж буй энэ хуулиар алтны шороон ордын 242 компанийн лицензийг хураасан бөгөөд үүний 103 нь 100 хувь дотоодын хөрөнгө оруулалттай, зургаа нь хамтарсан, 28 нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани аж. Тэдний ихэнх нь нөхөн төлбөр шаардаж, эсвэл хуулиа өөрчлөхийг санал болгож буй. Гаднынхан Монголын Засгийн газар ямар шийдвэр гаргахыг хүлээсээр, тэсвэр нь барагдсан бололтой, хэд хэдэн компани Арбирт хандахаа амаар мэдэгдээд байгаа аж. Тодруулбал, Дорноговь аймгийн Цагаан элс, Зүүнбаян хайгуулын талбайд үйл ажиллагаа явуулж буй БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Доншен Монгол” гэх компани Арбитрт хандаад байгааг эх сурвалж хэлж байна. Үүнээс гадна БНХАУ- ын хөрөнгө оруулалттай хоёр, Канадын хөрөнгө оруулалттай нэг компани Арбитрт хандана гэдгээ хэлсэн боловч, яг хандсан эсэх нь тодорхойгүй байгаа юм.

Сонирхуулахад, манай улсаас одоогоор зургаан хэргийг Арбитрын шүүхэд хэлэлцэж байгаа талаар Х.Тэмүүжин сайд хэлсэн юм.  Мөн "Хан ресурс"-ыг маргааныг Арбитрийн шүүхээр энэ сарын 11-нд хэлэлцсэн гэсэн шум байгаа. Гэвч хараахан ямар хариу, шийд гарсан нь тодорхойгүй байна.