Төмөр замын вагон холбогч ажлаа хийж байгаад нас барсан харамсалтай хэрэг гарчээ. Энэхүү хэрэг өчигдөр “Амгалан өртөө”-ний хоёрдугаар зам дээр болсон байна.

Цагдаагийн байгууллагын алба хаагчид “Доён” хочит У.Болдыг цагдан хорьжээ. “Доён” хочит У.Болд, иргэн Т.Өлзийжаргалын хамт өнгөрөгч оны зургаадугаар сарын 17-ны өдөр Хан-Уул дүүргийн 13 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт галт зэвсгээр буудаж танхайрсан үйлдэлд тус дүүрэг дэх цагдаагийн хоёрдугаар хэлтсээс Эрүүгийн хуулийн 181 дүгээр зүйлийн 181.3-т зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгэн мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулж эхэлсэн юм.

2017 оны 1 дүгээр сарын 09-ний өдөр

Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47 дугаар зүйл, Монгол Улсын Засгийн 2013 оны 131 дүгээр тогтоол, 2014 оны 220 дугаар тогтоол, 2015 оны 102, 103, 488 дугаар тогтоол, 2016 оны 81 дүгээр тогтоолын дагуу уул уурхайн экспортын бүтээгдэхүүний олон улсын зах зээлийн үнийн мэдээллийг нийтэд мэдээлж байна.

Экспортод гаргасан ашигт малтмалын бүтээгдэхүүний 2017 оны 1 дүгээр сард зарлагдаж буй олон улсын зах зээлийн үнийг 2016 оны 12 дугаар сарын үнийн дунджыг тогтоох зарчмаар тооцсон болно.

(ам.доллар/тн)

Цайр 2,671.34 https://www.lme.com/
Зэс 5,665.83
Хар тугалга 2,230.30
Цагаан тугалга 21,274.13
Хөнгөн цагаан 1,730.26
Молибдени 15,000.00


(төгрөг/грамм)

Алт 91,725.94 http://www.mongolbank.mn/
Мөнгө 1,227.06
(ам.доллар/тн)

Жонш Жоншны баяжмал /флотацийн баяжмал/
ФФ-97

260.00 http://www.indmin.com
Жоншны баяжмал /флотацийн баяжмал/
ФФ-95

254.64
Хайлуур жоншны хүдэр, баяжмал ФК-92 270.59
Хайлуур жоншны хүдэр, баяжмал ФК-85 250.00
Хайлуур жоншны хүдэр, баяжмал ФК-80 210.00
Хайлуур жоншны хүдэр, баяжмал ФК-75 196.88
Төмөр


Төмрийн хүдэр (56%-ийн агуулга) 61.68 /www.umetal.com/
Төмрийн баяжмал (60%-ийн агуулга) 62.27
Гянтболдын хүдэр (65%-ийн агуулга) 10,436.80 www.asianmetal.com
Манганы хүдэр (36%-ийн агуулга) 308.10 www.asianmetal.com
Нүүрс
Төрөл Нэр Чанарын үзүүлэлт Үнэ http://en.sxcoal.com/
Боловсруулаагүй нүүрс Антрацит Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг: A<25%, Илчлэг Q>5500 91.39
Коксжих Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V=<28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15% 135.85
Сул коксжих Барьцалдах чанар: G>=50, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A<12.5%, 12.5%<15%, >15% 59.28
Коксжих чанаргүй нүүрс Барьцалдах чанар: G<50, Дэгдэмхий: V= 28%-37%, >37% Үнслэг: A<=25%, >=25%
Илчлэг: Q>5500, >=4500

49.40
Хүрэн нүүрс Илчлэг: Q<4500, Чийг: W<45%, V>40% Үнслэг: A<20% 24.56
Баяжуулсан нүүрс Антрацит Дэгдэмхий: V<8%, Үнслэг: A<12%, Илчлэг Q>7000 104.98
Коксжих нүүрс Барьцалдах чанар: G>=60, Дэгдэмхий: V<28%, Үнслэг: A=<10.5%, 10.5%<12%, >=12% 146.13
Сул коксжих нүүрс Барьцалдах чанар: G>=60, Дэгдэмхий: V>28%, Үнслэг: A=<10.5%, 10.5%<12%, >=12% 102.70
Коксжих чанаргүй нүүрс Барьцалдах чанар: G<60, Чийг: W<12, Үнслэг: A<=20%, >=20%
Илчлэг: Q>5000, >=4500

50.36

Иргэний нисэхийн ерөнхий газрын даргын Зөвлөлд өнгөрсөн оны ажлаа тайлагнасан харъяа байгууллага, салбар нэгжүүдийн удирдлагуудтай уулзаж дараах цөөн асуултад хариулт авсныг цувралаар хүргэж байна.

2016 онд хийгдсэн гол ажлууд юу байв. Жилийн эцсийн байдлаар ажлаа хэрхэн дүгнэж байна вэ?
2017 онд хийхээр төлөвлөж буй ямар томоохон ажлууд байна вэ?
Итгэмжлэгдсэн шалгагч нарын ур чадварыг шалгаж баталгаажуулна

/Нисэхийн аюулгүй ажиллагаа, хяналт зохицуулалтын албаны Үнэмлэх гэрчилгээжүүлэлтийн хэлтсийн дарга Ч.Батсайхан/

Batsaihan

Өнгөрч буй 2016 онд манай хэлтэс эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, хууль дүрмийн хэрэгжилтийг хангах чиглэлээр хэд хэдэн ажлуудыг хийж гүйцэтгэлээ. Тухайлбал, Иргэний нисэхийн дүрэм /ИНД/ 61, 65, 66-д заасан мэргэжлийн үнэмлэх олгох шалгалтыг дүрмийн шаардлагад нийцүүлэн авах боломжтой болсон. Түүнчлэн ЗХЯ-ны Нислэг, техникийн осол зөрчлийг шинжлэн шалгах алба/НТОЗШША/-наас гаргасан “Аюулгүй ажиллагааны зөвлөмж 201603/13“-ын дагуу агаарын хөлгийн техник, үйлчилгээний ажилтны үнэмлэхний ангилал, зэрэглэлийг “ИНД-66”-д тусгагдсан шаардлагатай нийцүүлэн үнэмлэх дээрх бичилтийг шинээр хийж олгосон байгаа. Манай хэлтсийн байцаагч нарийн мэдлэг, туршлагад тавигдах шаардлага мөн өндөрслөө. Тодруулбал, НТОЗШША-аас гаргасан “Аюулгүй ажиллагааны зөвлөмж 201505/11“–ын дагуу нисэхийн аюулгүй ажиллагааны хяналтын байцаагч нарт тавигдах мэдлэг, туршлагын шаардлагыг Олон улсын Иргэний Нисэхийн байгууллага ИКАО-ын Doc 9760-ын 4-р, Doc 8335- ын 6-р бүлгүүдэд тавигдсан хамгийн өндөр шаардлагатай нийцүүлэн “Inspector Qualifications Training Procedure Manual” зааврыг шинэчлэн боловсруулж мөрдөж эхэлсэн. Энэ нь мэргэжлийн боловсон хүчний хувьд улам өндөр чадвар, мэдлэгтэй байх шаардлага тавигдаж байна гэж хэлж болно.
– 2017 оны хамгийн том зорилт бол ИКАО-ийн аудит шалгалтад бэлтгэх, 2010 онд шалгуулсан дүнгээ бататгаж улам ахиулах зорилго тавин ажиллаж байна. Энэ ажлын хүрээнд олон ажил хийж гүйцэтгэхээр ажлын төлөвлөгөө гарган ажиллаж байгаа. Үүнээс итгэмжлэгдсэн шалгагч нарын ур чадварыг шалгах гарын авлага боловсруулах, итгэмжлэгдсэн шалгагч нарын ур чадварыг шалгаж баталгаажуулах, мэргэжлийн үнэмлэх эзэмшигч нарын мэргэжлийн үнэмлэхийг шинэчлэх гэх мэт ажлуудыг нэрлэж болно.

ИКАО-ийн шалгалтаар өмнөх амжилтаа ахиулахыг зорьж байна

/ Нисэхийн аюулгүй ажиллагааны хяналт зохицуулалтын албаны Нислэгт тэнцэх чадварын хэлтсийн дарга Б.Хүдэрчулуун/

Хүдэрчулуун зураг

-Юуны өмнө хэлтсийнхээ үйл ажиллагааг товч танилцуулъя. Манай Нислэгт тэнцэх чадварын хэлтэс нь ИНЕГ-ын бүтцийн нэгжийн хувьд Иргэний нисэхийн зориулалтаар нислэг үйлдэх агаарын хөлгүүдийг Монгол Улсын бүртгэлд ИНД-47-ийн дагуу бүртгэх, агаарын хөлгүүдийн нислэгт тэнцэх чадварын хадгалалтад ИНД-21-ийн дагуу хяналт тавих, агаарын хөлгийн Техник үйлчилгээний байгууллага, Агаарын хөлгийн шатахуун хангамжийн байгууллагыг ИНД-144 болон 145-ын дагуу гэрчилгээжүүлж, Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллага (ИКАО) болон Иргэний нисэхийн тухай Монгол улсын хууль, дүрэм, стандарт шаардлагуудыг хэрхэн хангаж байгаа эсэхэд хяналт тавин ажилладаг. Түүнчлэн Монгол Улсын нэгдэн орсон Чикагогийн конвенцийн хавсралт Aннекс 6, 7, 8, 16, ИКАО-гийн Документ 9760, 8335, Иргэний нисэхийн тухай Монгол Улсын хууль, ИНД-21, 26, 39, 43, 47, 144, 145 холбогдох Зөвлөмжийн цуврал, Хэлтсийн үйл ажиллагааны заавар болон бусад ИНЕГ-ын даргын баталсан тушаал журмуудын дагуу үйл ажиллагаа явуулж байна.

2016 онд бид иргэний нисэхийн хууль эрхзүйн орчинг боловсронгуй болгох зорилгоор Төрөөс иргэний нисэхийн салбарт 2020 он хүртэл баримтлах бодлогын баримт бичгийн 7.3.4-т “Агаарын хөлгийг шатахуунаар сумлах үйлчилгээнд иргэний нисэхийн салбарт дэлхийд тэргүүлэгч улстай адил стандартыг мөрдөнө” гэж заасны дагуу Монгол Улсын үндэсний стандарт “Агаарын хөлгийн шатахууны сумалгааны тухай стандарт”-ыг боловсруулж, MNS 6591:2016 дугаартай “Агаарын хөлгийн түлшний чанарын хяналт ба сумалгаа хийх үйл ажиллагаанд тавих шаардлага” нэртэй Үндэсний стандартаар батлуулсан.

Мөн Иргэний нисэхийн дүрэм-39 Нислэгт тэнцэх чадварын удирдамж, ИНД-119 Агаарын тээвэрлэгч гэрчилгээжүүлэлт, ИНД-145 Агаарын хөлгийн техник үйлчилгээний байгууллагыг гэрчилгээжүүлэх дүрмүүд болон Зөвлөмжийн цуврал АС00-1, АС119-1, АС119-2, АС145-1 шинэчлэн боловсруулж, НААХЗА-ны Дүрмийн боловсруулалтын хэлтэст хүргүүлсэн.

“Хүннү Эйр” ХХК нь зорчигч тээврийн үйл ажиллагаандаа Франц улсад үйлдвэрлэсэн ATR 72-500 маягийн агаарын хөлгийг түрээсээр авч ашигласантай холбогдуулан тус агаарын хөлгийн үйлдвэрлэгчид Иргэний нисэхийн дүрэм – 21-ийн Б бүлэгт заасны дагуу Маягийг хүлээн зөвшөөрөх гэрчилгээг олгож, ИНД-47-д зааснаар агаарын хөлгийг Монгол Улсын бүртгэлд бүртгэсэн.

“МИАТ” ХК нь зорчигч тээврийн үйл ажиллагаандаа Ирланд улсад бүртгэлтэй Boeing 767-300 маягийн агаарын хөлгийг түрээсээр авч ашигласантай холбогдуулан Ирланд улсын иргэний нисэхийн удирдах газартай байгуулсан “Article bis 83” гэрээнд нэмэлт оруулан ажилласан.

Манай хэлтэс Монгол улсад бүртгэлтэй агаарын хөлгүүд болон ИНЕГ-аас гэрчилгээжсэн агаарын хөлгийн техник үйлчилгээний болон агаарын хөлгийн шатахуун хангамжийн байгууллагуудад нийт 139 үзлэг шалгалтын ажлыг гүйцэтгэснээс 50 төлөвлөгөөт, 55 төлөвлөгөөт бус, 34 онцгой болон тусгай үүргийн нислэгийн аюулгүй ажиллагаанд хяналт тавьж иргэний нисэхийн хууль дүрмийн шаардлагуудыг хангуулан ажиллалаа.

-2017 онд хийгдэх томоохон ажлын нэг бол Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллага ИКАО-ын аудит шалгалтад өндөр үнэлгээ авах, өмнөх амжилтаа бататгах. 2010 оны ИКАО-ын аудит шалгалтаар нислэгт тэнцэх чадварын хэлтэс нь 91.51%-ийн үнэлгээтэй шалгуулсан байсан бол энэ удаа үнэлгээг улам ахиулах зорилт тавин бэлтгэл ажлаа эхлүүлээд явж байна. Ирэх наймдугаар сард Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллагын Ази-Номхон далайн бүсийн орнуудын иргэний нисэхийн байгууллагуудын захирлуудын 54 дүгээр хурал манай улсад болно. Тиймээс хурлын бэлтгэл ажлыг хангах ажлын хэсэгт нислэгт тэнцэх чадварын хэлтэс оролцож ажиллана.

Мөн Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллага ИКАО-ийн аюулгүй ажиллагааны байнгын хяналтын аргачлал буюу USOAP CMA онлайн горимд шилжсэнтэй холбогдуулан конвенцийн агаарын хөлгийн нислэгт тэнцэх чадвартай холбогдох асуулгуудад хариулах ажлыг гүйцэтгэхээр төлөвлөсөн байгаа. Түүнчлэн Монгол улсад бүртгэлтэй агаарын хөлгүүдийн нислэгт тэнцэх чадварын хадгалалтыг хангуулах, агаарын хөлгийн техник үйлчилгээний байгууллагууд болон агаарын хөлгийн шатахуун хангамжийн байгууллагуудад тавих хяналтыг дээшлүүлэх зорилт тавин, ажлын төлөвлөгөөг гаргаж НААХЗА-ны даргаар батлуулан ажиллаж байна.

Хуулийн төслийг үзэл баримтлалд нь нийцүүлнэ

/Нисэхийн аюулгүй ажиллагааны хяналт зохицуулалтын албаны Дүрмийн боловсруулалтын хэлтсийн дарга Ё.Энхтөр/

Enkhbayar

-Манай хэлтэс Иргэний нисэхийн эрх зүйн дараах баримт бичгүүдийг боловсруулах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах, эрх бүхий байгууллагаар батлуулах, бүртгүүлэх, сурталчлах зэрэг үйл ажиллагаа явуулах чиг үүрэгтэй. Тухайлбал, дээрх чиг үүргийнхээ дагуу Иргэний нисэхийн хуулийн төсөлд санал өгөх, Иргэний нисэхийн багц дүрэм, дүрмийн маягт боловсруулах, Зөвлөмжийн цуврал гаргах, Дүрмийн шаардлагаас чөлөөлөх, хэрэглэгчдийг иргэний нисэхийн хүчин төгөлдөр эрх зүйн баримт бичгээр хангах, Иргэний нисэхийн хууль, дүрмийг сурталчлах үйл ажиллагаа явуулж байна. Дээрх чиг үүргийнхээ дагуу өнгөрсөн онд Иргэний нисэхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг яаманд хүргүүлж улмаар саналуудаа тусгаж ирлээ.

ИНЕГ-ын Даргын 2015 оны 11 дүгээр сарын 20-ны өдрийн “Дүрмийн боловсруулалтын талаар авах арга хэмжээний тухай” А/791 дүгээр тушаалаар 2016-2017 онд авах арга хэмжээг тодорхойлсон. Мөн Иргэний нисэхийн 22 дүрмийг Зам, тээврийн хөгжлийн яаманд батлуулахаар хүргүүлж, 163 зөвлөмжийн цуврал, 252 маягтыг боловсруулж нийт 8500 орчим хуудас эрх зүйн баримт бичигийг ИНЕГ-ын Даргаар батлуулан, хэрэглэгчид мөрдөж эхэлсэн.

-2017 онд Иргэний нисэхийн хууль, эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох чиглэлээр ажлаа үргэлжлүүлнэ.Иргэний нисэхийн тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлал шинэчлэгдсэнтэй холбогдуулан хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг нийцүүлэн боловсруулж ЗТХЯ-нд хүргүүлэхээр төлөвлөж байна. ИКАО-ийн Аюулгүй ажиллагааны ээлжит шалгалтанд бэлтгэх ажил энэ оны томоохон ажлын нэг байгаа. Мөн Иргэний нисэхийн 30-аад дүрэм шинээр боловсруулж, батлуулахаар Зам, тээврийн хөгжлийн яаманд хүргүүлэх, 27 зөвлөмжийн цувралыг болон 59 маягтыг Англи хэлнээс Монгол хэл рүү орчуулан боловсруулж, ИНЕГ-ын Даргаар батлуулах зэрэг ажлуудыг манай хэлтэс төлөвлөн ажилдаа орсон байгаа.

FAA IASA CAT I зөвшөөрөл авах ажилд бэлтгэж эхэллээ

/Нисэхийн аюулгүй ажиллагааны хяналт зохицуулалтын албаны Нислэгийн стандарт, үйл ажиллагааны хяналтын хэлтсийн дарга Б.Баярсайхан/

Bayarsaihan NTChH

-Манай Нислэгийн стандарт үйл ажиллагааны хяналтын хэлтэс нь Чикагогийн конвенц, түүний хавсралт дахь стандарт шаардлага зөвлөмжүүд, Иргэний нисэхийн тухай Монгол Улсын хууль, ИНБД, ИНЕГ-ын даргын тушаал, журам болон хэлтсийн үйл ажиллагааны заавар журмуудын хүрээнд дотоод, гадаадын агаарын тээвэрлэгчид, ерөнхий зориулалтын болон хөдөө аж ахуйн зориулалттай агаарын хөлгийн үйл ажиллагаа эрхлэгчид, иргэний нисэхийн сургалтын байгууллагууд, ачаа тээвэр зуучлалын байгууллагуудыг гэрчилгээжүүлэх, тэдгээрийн үйл ажиллагаанд байнгын хяналт тавьж ажиллаж байна. Түүнчлэн ИНЕГ-ын даргаас шилжүүлсэн эрхийн хүрээнд Иргэний нисэхийн 18 дүрмийн хэрэгжилтэд хяналт тавьдаг. Өнгөрсөн 2016 онд төлөвлөсөн 89, төлөвлөгөөт бус 16 нийтдээ 105-н үзлэг шалгалтыг гүйцэтгэж, 65-н онцгой болон тусгай үүргийн нислэгт хяналт тавьж ажилласнаас АСЕМ-ийн хүрээнд 30 нэмэлт тусгай үүргийн нислэгүүдэд хэлтсийн байцаагч нар хяналт тавьж ажилласан байгаа. Мөн нийт агаарын тээвэрлэгч болон зөвшөөрөлтэй байгууллагуудын 82 ширхэг буюу 24000 хуудас англи, монгол заавар журмууд хянагдаж батлагдсан. Манай хэлтсийн байцаагч нар өнгөрсөн ондоо ажлын үндсэн чиг үүргийн хүрээнд дор бүрнээ хичээл зүтгэл гарган амжилттай, хариуцлагатай ажиллалаа.

– 2017 онд манай хэлтсийнхний хийхээр төлөвлөсөн томоохон ажлуудаас дурдвал:

ICAO Audit-д бэлтгэх, амжилттай дүн үзүүлэх
FAA IASA CAT I зөвшөөрөл авах ажлын бэлтгэлийг хангах
МИАТ – ETOPS зөвшөөрөл олгох
DGCA-54 дүгээр хурлын бэлтгэл ажилд оролцох, амжилттай зохион байгуулах
ИНБД-ийн шинэчлэлийн хүрээнд агаарын тээвэрлэгчидтэй хамтран ажиллаж дүрмийг танилцуулах, дахин гэрчилгээжүүлэх ажлуудыг зохион байгуулах зэрэг ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байна.

Монголын зохиолчдын эвлэлээс уламжлал болгон зохион байгуулдаг “Алтан өд” наадам өчигдөр болж шилдгүүдээ тодрууллаа. Ингээд яруу найраг, хүүрнэл зохиолын богино хэмжээний бүтээл томоохон хэмжээний бүтээл, жүжиг киноны зохиол, хүүхдийн зохиол, утга зохиолын судлал шүүмж, утга зохиолын орчуулга, баримтат уран зохиолын бүтээл зэрэг төрлөөр хэн, ямар бүтээлээрээ шагнал хүрсэнийг танилцуулъя.



”АЛТАН ӨД-2016” наадмын утга зохиолын шилдэг бүтээлүүд:



Хүүхдийн уран зохиолын шилдэг бүтээлээр - Зохиолч Ш.Энхбаярын ”Болжмор, ”Шоовдор”
Хүүрнэл зохиолын томоохон хэмжээний шилдэг бүтээлээр - Зохиолч Д.Жамъянгийн ”Сарны шувуу”
Хүүрнэл зохиолын богино хэмжээний шилдэг бүтээлээр - Зохиолч Т.Бум-Эрдэнийн ”Дотроосоо”
Баримтат уран зохиолын шилдэг бүтээл - Зохиолч Л.Дашнямын ”Байх, байх үгүйн дунд”
Уран зохиолын судлалын шилдэг бүтээлээр - Судлаач, шүүмжлэгч Д.Галбаатарын ”Гэгээг хүсэх, Мананд бэдрэх”
Уран зохиолын шүүмжийн шилдэг бүтээлээр - Зохиолч П.Батхуягийн ”Эсрэг цаг-3”
Утга зохиолын орчуулгын шилдэг бүтээлээр - Зохиолч Д.Дашмөнхийн ”Цэвэрхэн саруулхан газар”
Жүжиг, киноны шилдэг зохиолоор - Ш.Гүрбазарын ” Жаргаагүй нар”
Яруу найргийн шилдэг бүтээлээр - Яруу найрагч Я.Баяраагийн ”Таслал”

Дүрэмт хувцсаа өмсчихөөрөө би чинь загварын тайзан дээр байгаа модель шиг л алхана шүү дээ хэмээн гэрэлтэн ярих энэ бүсгүйг Ганзоригийн Алтанцэцэг гэдэг. Тэрбээр Өвөрхангай аймгийн Онцгой байдлын газрын Гал түймэр унтраах, аврах 12 дугаар ангийн дуудлага хүлээн авагч. Ахлагч цолтой. Түүнийг энэ удаагийнхаа “Аврагчийн хөрөг” булангийн зочноор урьсан юм. Ингээд түүнтэй цөөн хором хөөрөлдсөнөө толилуулья.

-Нэгэн найрагч шүлгэндээ Онцгой байдлын албаныхныг “Зарлаагүй дайны цэргүүд” гэж тодорхойлсон байсан. Энэ ч утгаараа Онцгой байдлын албанд тэр бүр эмэгтэй хүн ороод байдаггүй. Ийм хүнд хэцүү албаны юунд нь дурлаж, ажиллахаар шийдсэн юм бэ?

-2009 онд манай Онцгой байдлын газар дээр дуудлага хүлээн авагч, жолооч, гал сөнөөгч нарыг бэлтгэх анхан шатны сургалт болсон юм. Тэр жил би Хархорин дээд сургуулийг хими, биологийн багш мэргэжлээр төгсөөд, арай л ажилд ороогүй хотод байж байсан юм. Гэтэл аав маань маань &#8220;Онцгой байдлын сургалт болох гэж байна. Чи орох уу&#8221; гэж ярьсан. Онцгой байдлын албанд ажиллаж байгаа бүсгүйчүүдийг харахаар их гоё санагдаад, өмнө нь орьё гэж бодсон ч сургуулиа төгсөөгүй болохоор шалгуур хангахгүй байсан юм л даа. Тиймээс ааваасаа сургалт болох тухай сонсоод, тэгээд ч дээд сургуулиа төгсчихсөн байсан болохоор шууд л бичиг баримтаа бүрдүүлж өгөөд сургалтад хамрагдсан. Ингэж л энэ сайхан албандаа орж ирсэн дээ.

Аав маань Онцгой байдлын газар насаараа жолооч хийгээд тэтгэвэртээ гарсан. Тийм болохоор хүүхэд байхдаа аавынхаа ажил дээр их ирнэ. Энэ том улаан машинуудын чинь дээгүүр, доогуур гарч тоглоод л багаасаа Онцгой байдлын албаны амьдралыг мэддэг болохоор их дотно санагддаг юм.

-Тэгээд л аав тань өөрийг чинь Онцгой байдлын албан хаагч болгох сонирхолтой байжээ дээ?

-Би оюутан байхын л Онцгой байдлын албан хаагч болохыг их сонирхдог байлаа. &#8220;Танайд эмэгтэй хүмүүс ороод эхэллээ. Би орьё л доо&#8221; гэхээр аав &#8220;Чи эхлээд наад сургуулиа төгсчих&#8221; гэдэг байсан юм. Тэгээд л сургуулиа төгссөний минь дараа аймагт маань сургалт болохыг мэдээд надад хэлсэн нь тэр.

-Сургалтандаа суугаад, хүсч байсан албандаа орчихлоо. Анхны мэдрэмж ямар байв?

-Намайг анх ажилд ороход &#8220;Манай дуудлага хүлээн авагч нар сургууль, цэцэрлэгээр явж хүүхдүүд сургалт явуулж, яриа таниулга хийдэг. Чамд ч бас тэгж явах шаардлага гарна шүү. Үүнд сайн суралцаарай&#8221; гэсэн. Миний хувьд багшийн сургууль төгссөн болохоор энэ нь бүүр ч сайхан санагдаад, 9 сарын 1-нд &#8220;Аюулгүй амьдрах ухаан&#8221; гэсэн гурван дэвтэр номноос хичээл бэлтгээд цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд анх хичээл орсон. Тэгээд л албаны хувцсаа өмссөн чинь цэцэг шиг санагдаад л… Алхаж, гишгэж байгаа минь хүртэл арай л өөр болчихож байгаа юм чинь. Хүүхдүүд дээр оронгуут хүүхдүүдийн намайг харж байгаа нүд нь хүртэл өөр санагдаад л… Анх ингэж сургалтаа хийж эхэлсэн. Үүнээс хойш удирдлагууд маань хийж байгаа ажлыг минь үнэлээд &#8220;Дэлхийн зөн&#8221;олон улсын байгууллагатай хамтарсан дэд хөтөлбөрийн сургагч багш бэлтгэх сургалтад хоёр удаа явуулсан. Би тэр сургалтуудынхаа үр ашгийг гаргаж, сургалтуудаа улам сайн хийхийг хичээж байгаа. Сургалт хийхийн хамгийн сайхан нь нэг ч гэсэн хүнд гамшиг, гал, аюул осол гэдэг ийм юм байдаг юм байна, ийм ийм зүйлүүдийг мэдсэнээр өөрийгөө болоод бусдын амь насыг авран хамгаалах боломжтой юм байна гэдгийг ойлгуулж, мэдэгдэхүүн өгч байгаад л оршдог. Хэчнээн завгүй байсан ч аль нэг газраас сургалт хийгээд өгөөч гэж хүсэлт ирвэл би аль болох зав зай гаргаж байгаад л очиж сургалт хийхийг хүсдэг. Сургалт хийх нь иргэдэд мэдлэг олгохоос гадна Онцгой байдлын албаа зөв ойлгуулж, таниулах том сурталчилгаа юм уу гэж боддог.

-Дуудлага хүлээн авагч гэдэг их хариуцлага өндөртэй, чухал алба. Энэ мэргэжилдээ хэр дадлагажиж ажиллаж байна даа?

-Сайн дадлагажиж ажиллаж байгаа гэж боддог. Энд байгаа холбоо мэдээллийн хэрэгслүүдээ сайн эзэмшсэн. Мэдээ, мэдээллийг авахдаа нэлээд хянуур авна шүү. Ер нь манай аймаг харьцангуй тайван аймаг. Гэхдээ гарсан дуудлагыг түргэн шуурхай аваад, дамжуулж мэдээллэх ажил дээрээ өөрийгөө сайн л гэж бодож байна. Хийж байгаа ажилдаа эзэн болохыг л хичээдэг дээ.

-Мөрөөдөлгүй хүн даль жигүүргүй шувуутай л адил. Тэнгэр бурхан зах хязгааргүй огторгуйн уудамд элин халин нисгэхийн тулд шувуудад даль жигүүр өгсөн бол хүнд зах хязгааргүй уудам орон зайд сэтгэн бодож, сайн сайхан бүхэнд тэмүүлэх мөрөөдлийг өгсөн. Мөрөөдөл шувуудын далавчнаас хавьгүй хүчтэй даль жигүүрийг хүнд хайрладаг гэх нь бий. Тэгэхээр өөрийн тань мөрөөдлийг сонирхмоор санагдаад байна?

-Би зургаан настай нэг хүүтэй. Энэ жил цэцэрлэгээ төгсч байгаа. Тийм болохоор хүүгээ юмаар дутаахгүй, хайраар дутаахгүй, сайн хүн болгон өсгөх юмсан гэж боддог.

Бас Судан руу явж үзэх юмсан гэж бодоод байгаа. Эмэгтэй хүн явуулахаар болбол шалгалтад нь ороод явчихмаар л санагдаад байгаа юм. Дараа жил хэрвээ эмэгтэй хүн авахаар болбол ямар ч байсан өөрийгөө сориод үзнэ дээ.

-Сонирхдог зүйл гэвэл. Эмэгтэй хүний сонирхолыг татах зүйл ч мундахгүй дээ. Гутал, хувцас, ээмэг зүүлт гээд л?

-Өө тэр тал дээр маруухан шүү дээ. Би чинь өглөө хальт нүүрээ будсан болоод л гардаг хүн. Гутал, цүнх, дэлгүүр хоршоо гэж гүйх тал дээр муу шүү. Ер нь их эршүүд талдаа. Хүүхэд байхын зургаа харахаар хүртэл эрэгтэй хүүхэд шиг бондойсон юм байдаг юм.

-Тэгвэл сургалт хийж байхдаа ч, энгийн үед ч хүмүүст хамгийн ихээр анхааруулж хэлмээр санагддаг зүйл байдаг уу?

-Таныг аврах хүн бол зөвхөн та өөрөө гэдэг үг бий. Үүнтэй ижилхэн таны хайртай хүмүүсийн аюулгүй байдал таны ухамсар, хандлагаас шалтгаалдаг юм шүү гэж хэлмээр санагддаг.

-Хүүхэд насны дурсамж хамгийн мартагдашгүй, гэгээн дурсамж байдаг гэдэг. Тийм нандин дурсамжаасаа хуваалцахгүй юү.

-Хүүхэд насны хөгжилтэй дурсамж олон шүү. Нэг удаа гал түймэр гарсан айлынхан цахилгаанаа салгаагүй явчихсан байвал гарч байгаа гал түймрийг нь унтраахаар ус тавихаар тэр усаар дамжаад жолоочийг нь тог цохиод алчихдаг юм гэнэ гэсэн яриа сонсдог юм. Тэгээд л аавыг минь тог цохичихвий дээ гэж их айдаг байлаа.

Бас нэг хөгжилтэй юм гэвэл тэр үед одоогийнх шиг гар утас тэр болгон байсангүй. Түргэн авах, дуудлагад явах болохоор гэр гэрээс нь дуудаад явна. Тэгсэн аав анх удаа станц авчирдаг юм. Түүний өмнөхөн нь бид &#8220;нэгээ, хоёроо, гурваа&#8221; гээд л нэг нэгнээ дуудаад тоглосон чинь аав битгий ингэж дууд, шоронгийн хоригдлыг л ингэж дууддаг юм гэж биднийг загнасан байхгүй юү.

Тэгсэн нь маргааш нь өөрөө станцтай болж ирчихээд л &#8220;Аав нь даргын жолооч гээд станц аваад. Би гурваа болчихлоо&#8221; гээд бөөн баяр. Бид өчигдөрхөн л тэгж дуудаж тоглолоо гэж биднийг загнаад байсан байж гэсэн чинь &#8220;За за яах гэж тэгж байдаг юм бэ&#8221;гэж байсан нь санаанаас ер гардаггүй.

Одоо бодохоор л инээд хүрээд байдаг юм. Утас байхгүй үед станц чинь их гоё байгаа юм чинь.

Иймэрхүү хөгжилтэй юмнууд их гарна.

Ийнхүү бидний яриа өндөрлөлөө. Онцгой байдлын албаны дайчин бүсгүй минь мөрөөдлийнхөө хойноос мөшгин тэмүүлж, их амжилтын эзэн нь байгаарай.

Ш.АНХТУЯА

Тус газраас бүртгэлийн үйлчилгээ болон оюуны өмчийн чиглэлээр 2016 онд хэрэгжүүлсэн ажлын статистик тоо баримтыг танилцуулах Хэвлэлийн бага хурлыг өнөөдөр зохион байгууллаа.

Хэвлэлийн хуралд ОӨУБЕГ-ын Тамгын газрын дарга Б.Бадамцэцэг, Нийслэлийн Улсын бүртгэлийн газрын дарга Г.Анхныбаяр болон бусад газрын дарга нар оролцож мэдээлэл өгсөн юм.

Тодруулбал, манай улсын хүн амын тоо өнгөрсөн оны төгсгөлд 3.123.936 болсон байна. Үүнээс 77762 хүүхэд шинээр төрж, 18805 хүн нас барж, 2278 иргэд улсын харьяатаас гарч бүртгэлээс хасагдсан байна. Мөн 245.009 иргэнд иргэний үнэмлэх олгосноос 49706 шинээр авсан, 83900 хүн үнэмлэхээ дахин солиулсан байна. Харин өнгөрсөн жилийн хувьд нийт 166503 иргэнд гадаад паспорт олгожээ. Сүүлийн жилүүдэд гадаад паспорт авах иргэдийн тоо эрс нэмэгдсэн гэдгийг хурлын үеэр Иргэний бүртгэлийн газрын дарга Д.Энхцэцэг онцлон хэлж байсан.

Өчигдөр төв талбайн зүүн талын “Централ Таур”-ийн 15 давхарт нэгэн иргэн халдлага үйлдэнэ хэмээн сүрдүүлсэн. Тэрбээр сэжигтэн этгээд АНУ-ын иргэн бөгөөд консултай нь уулзах гэсэн боловч оруулаагүй тул тэсрэх бөмбөг тавьж дэлбэлнэ хэмээн заналхийлсэн.



Улмаар Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн албан хаагчид холбогдох албаны хүмүүстэй үзлэг явуулсан бөгөөд тэсрэх бөмбөг олдоогүй буюу уг мэдээлэл тогтоогдоогүй аж. Тиймээс мэдээллийг өгсөн гэх 51 настай АНУ-ын иргэнийг ТЕГ-т шалгаж эхэлжээ.

Өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 28-нд “Автотээврийн хэрэгслийг техникийн хяналтын үзлэгт оруулах давтамж, оношилгооны төлбөрийн хэмжээг шинэчлэн батлах тухай” Засгийн газрын тогтоол гарсан.

Энэ дагуу суудлын автомашины улсын үзлэгийн төлбөр НӨАТ-тай үнэ нь 22 мянган төгрөг болж нэмэгджээ. Ингэснээр оношлогооны төлбөр хоёр дахин нэмэгдэж байгаа юм.

Өмнө нь суудлын автомашины оношлогооны төлбөр 11 мянган төгрөг байсан. Энэ төлбөрийн хэмжээг өчигдөр буюу нэгдүгээр сарын 9-нөөс эхлэн мөрдөх юм.

Харин шинэ машин худалдан авсан бол хоёр жилийн хугацаанд техникийн хяналтын үзлэгт оруулахгүйгээр зөвхөн автотээврийн хэрэгслийн тооллогод хамруулж байхаар заажээ.

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэг сурагчдын амралтыг сунгах, олон нийтийн арга хэмжээг зохион байгуулахгүй байх асуудлаар нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Батболдод хандан албан тоот ирүүлсэн билээ. Уг албан тоотын хариуг хотын дарга өнөөдөр хүргүүлжээ.

Нийслэлийн Засаг даргын хүргүүлсэн хариуд нийслэлийн төр захиргааны байгууллага нийслэлийн хэмжээнд томуу, томуу төст өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх ажлыг ЭМЯ-тай хамтран зохион байгуулж байгаагаа дурьдсан байна.

Түүнчлэн энэ хүрээнд хийж хэрэгжүүлж байгаа ажлуудаа товч танилцуулжээ. Мөн БСШУС-ын яамнаас ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын өвлийн амралт 1 дүгээр сарын 19-ний өдөр хүртэл үргэлжлэх тул амралтыг сунгах асуудлыг түр хойшлуулах тухай мэдэгдсэн бөгөөд халдварын тархалт цаг үеийн байдалтай уялдуулан амралт дуусахын өмнө дахин зөвшилцөн шийдвэрлэхээр болжээ.

Түүнчлэн нийслэлээс харьяа дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн ачаалал, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, бага хэрэгслийн эрэлт хэрэгцээ их байгаа бид өөрсдийн нөөц боломжоор шийдвэрлэн ажиллаж байна” гэжээ. Ингээд Нийслэлийн Засаг даргын хариуг бүрэн эхээр нь хүргэе.

Ховд, Говь-Алтай аймгийн нутагт бөхөнгийн сүрэг халдварт мялзан өвчний улмаас үхэж үрэгдэж байна. Энэ сарын 9-ний өдрийн мэдээгээр хоёр аймгийн есөн сум /Ховд аймгийн Дарви, Чандмань, Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Халиун, Шарга, Дарви, Төгрөг, Хөхморьт, Баян-Уул сум/-ын нутагт нийт 693 орчим бөхөн үхсэн байна.

Ховд аймгийн Дарви, Чандмань сумын ЗДТГ-аас хоёр Ажлын хэсэг гарч халдварт өвчнөөр үхсэн амьтны сэг зэмийг устгах нүхийг зохих журмын дагуу бэлтгэжээ. Мөн ДБХС-ийн Ховд дахь салбарын мэргэжилтнүүд бөхөнгийн байршил нутгуудаар өвчний тархалт ямар хэмжээнд байгааг тандах судалгаа хийж эхэлжээ. Говь-Алтай аймгийн Засаг даргын захирамжаар байгуулагдсан Ажлын хэсэг мөн голомтын бүсэд ажиллаж байна. Ийнхүү бөхөнгийн сүрэгт мялзан өвчин гарсантай холбогдуулан авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний зөвлөмжийг хүргүүлж байна.

Зэрлэг ан амьтанд бог малын мяпзан гарсантай холбогдуулан авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний ЗӨВЛӨМЖ

Монгол бөхөнгийн тоо толгой: Шинжлэх ухааны Биологийн хүрээлэн, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн хамтарсан судалгаагаар 2014-2015 оны судалгаагаар 13500-14600 толгой тогтоогдсон байна. Монгол Улсын Амьтны тухай хуулиар “Нэн ховор” амьтны зэрэглэлд багтана.

Байршил, тархац нутаг: Хорьдугаар зуунд бөхөн нь Увс нуурын хотгороос Улаан нуур, Их нууруудын хонхороосНууруудын хөндийн элсэрхэг хээр талаар тархан нутагшиж байв. Харин сүүлийн жилүүдэд тоо толгой нь хорогдсоор Шаргын говь болон Хар Ус нуураас өмнө тийш Монгол Алтайн уулсын бэлээр 400 орчим км кв багахан бэлчирт үлджээ.

Монгол бөхөнд бог малын мялзан өвчин гарсантай холбогдуулан дараах урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч ажиллах шаардлагатай.

1.Өвчин гарсан бэлчээрийн талбайд малын шилжилт хөдөлгөөнийг хориглох

2.Тухайн голомттой нутаг дэвсгэрт ажиллаж үхэж хорогдсон тухайн амьтны сэг зэмийг цуглуулж ХХААХҮ-ийн сайдын 2010 оны 04 дүгээр сарын 05-ны өдрийн А/67 тоот тушаалаар батлагдсан “Мал амьтныг зориуд устгах, булшлах үйл ажиллагааны заавар”, “Мал эмнэлэг халдваргүйжүүлэлтийн заавар” зэргийг баримтлан булж устгах

3.Тухайн газар нутгийг халдваргүйжүүлэх арга хэмжээ авч, тэмдэг, анхааруулах пайз, самбар босгож, хариуцсан байгаль хамгаалагчид хяналт тавин ажиллах

4.Хорио цээрийн хяналтыг чангатгах, орон нутгийн холбоо болон харилцан шуурхай мэдээлэл солилцох ажлыг сайжруулах

5.Хорио цээр тогтоосон газар нутгийг газрын мэдээллийн санд оруулж иргэн аж, ахуйн нэгж байгууллагуудад сурталчлах,

6.Халдварт өвчин гарсныг далимдуулан хууль бусаар хулгайн ан хийх, ан амьтны түүхий эд, бүтээгдэхүүн худалдах, худалдан авах, тээвэрлэх зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх

8.Малчид хээр хөдөө үхсэн бөхөнгийн сэг зэмтэй таарвал яаралтай мэдэгдэж байх

9.Хорио цээрийн үед ажиллахдаа хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангаж аваар ослоос урьдчилан сэргийлэх.

МЭРГЭЖЛИЙН ХЯНАЛТЫН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР

Нутгийн зүүн хагаст хүйтний эрч чангарна.

...Зөвхөн Монголд л харж болох доромжлолууд нэг нь Монгол Улсад 35.3 тэрбум төгрөгийн өртэй “Саусгоби Сэндс ХХК-ийг “Компанийн нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэгч оны онцлох байгууллага”-аар шалгарсан явдал.

...С.Эрдэнэ хийгээд Ц.Нямдорж хоёр яасан байх нь уу. Хоёулаа хүүхдээ“ашиглаж” мөнгө угаадаг байх нь. С.Эрдэнийн “Шонхор тауэр”-ын асуудал, түүний охин Э.Содгэрэлийн “Дархан гурил тэжээл” ХК-ийн томхон хувьцаа эзэмшигчийн асуудал “Но”-той байх аваас “Үхэл нь ирсэн огтоно муурын сахалаар наадах” гэгчийн үлгэр болж дуусна...

XX зууны Монголын томоохон сэхээтэн Чадраабалын Лодойдамбын мэндэлсний 100 жилийн ой 2017 онд тохионо. Тэрээр 1917 онд Засагт хан аймгийн Засагт ханы хошуунд Цогтын Чадраабалын хоёрдахь хүү болон мэндэлсэн Олхонуд овгийн хүмүүн байв.

Эцэг Чадраабал нь монгол бичиг сайтай, үлгэр тууль хайлдаг, уран барилдаанч, мэргэн харваач, сайн уяач байсан нь Ч.Лодойдамба хожим нь зохиол бүтээлдээ монгол ахуйн нарийн ширийнийг тодорхой тусгахад хүчтэй нөлөөлжээ. Баруун хилийн түүхэнд сайн саар үйлийн аль алинаар тод нэртэй үлдсэн Дамбийжаа лам шалж гуйсаар нэгэн сайн морийг нь авчихаад үнийг нь өгөлгүй хулгайгаар явчихсанд зэвүүрхэн нутгийнхаа Дуламсүрэн тайжтай хамт хөөж очоод явгалж орхисон нь Чадраабалд хожим нь нутгаа орхих нэгэн шалтгаан болсон гэдэг. Ц.Чадраабалын охин Ч.Цэндсүрэн “Хожим нь Дамбийжаа хүч чадалтай болсон үедээ Засагт ханы хүрээнд ирмэгц манай аавыг сураглаж олж авчрахыг тушаасан байж. Аав түүний ирснийг мэдмэгц хөтөлгөө морьтой зугатаан зайлдаг байсан юм гэнэлээ. Тэгэхээр нь Жа лам гэгч тэрбээр аавын адуу малаас хөөж аваад явчихдаг байжээ. Энэ явдал аавыг минь нутаг орноо орхин гарах нэг шалтгаан болсон юм билээ” гэж дурссан нь (Б.Ганбат “Монголын сонгодог зохиолч Чадраабалын Лодойдамба, амьдрал уран бүтээл” Сөүл., 1998) ном сударт буй.

Хувь тавилангийн энэхүү эргэлт монголчуудад нэгэн сайн сэхээтнийг бэлэглэсэн гэж хэлж болно. Чадраабалынхан ийнхүү 1921 оны үесээр Хүрээний орчимд нүүн ирж суурьшсан нь Ч.Лодойдамба Улаанбаатарын үлгэр жишээ дунд сургууль(Одоо нийслэлийн нэгдүгээр дунд сургууль)-ийг амжилттай дүүргэж, цаашдаа эрдмийн мөр хөөхөд нь чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Ардын жүжигчин Ч.Долгорсүрэн “Манай сургуульд гурвын нэг гэж сурлага сайтай хүүхдүүдтэй тэргүүний анги байсан билээ. Тэр ангид Лодойдамба сурдаг байв” гэж “Миний хань Чадраабалын Лодойдамба” (УБ., 2011) номонд бичжээ. Ч.Лодойдамба дунд сургуулиа амжилттай дүүргээд Улаан-Үдийн “Монгол рабфак”-д онц сурч, ЗХУ-ын том хотуудаар шагналаар аялж байжээ. Ийнхүү амьдралын их замд хөл тавьсан Ч.Лодойдамба тухайн цаг үеийнхээ Монголын нийгмийн амьдралд тод мөр үлдээсэн том сэхээтэн болсон бөгөөд “Тунгалаг Тамир” романы зохиолч гэдгээрээ алдаршсан хүн юм.

Европ тооллын 2017 он тоотой хоногийн дараа эхлэх гэж буй буй энэ цаг дор их зохиолчийн мэндэлсний 100 жилийн ойг хэрхэн тэмдэглэх талаар саналаа өгүүлэх ялдамд Ч.Лодойдамбын туулсан амьдралаас юу юуг нь тодлон дурсах ёстойг сөхөн сануулах, шинээр хөндөхийг хичээе.

Эн тэргүүнд Ч.Лодойдамбын Монголын урлаг соёлын хөгжилд оруулсан үнэтэй хувь нэмрийг нарийвчлан судлах шаардлагатай байна. Тэрээр 1944-1955 онуудад МАХН-ын Төв хороонд лектор, Лекторын товчооны эрхлэгч, Шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиолын тасгийн эрхлэгчийн алба хашиж байв. Энэ үе бол Монголын төр урлаг соёлын бодлогодоо онцгой анхаарч, алсыг харсан өргөн цараатай ажил эхлүүлж байсан онцгой цаг үе юм.

Ч.Лодойдамбын эрхэлж байсан албан тушаал нь түүнийг төрөөс явуулж буй урлаг соёлын бодлого тодорхойлогч гол хүмүүсийн нэг болгосон бөгөөд тухайн үед болон түүнээс хойшхи он жилүүдэд энэ чиглэлээр гарсан томоохон шийдвэрүүдэд тэрээр ямар үүрэг оролцоотой байсан, ямар байр суурь баримталсан, ямар санаачлага гаргаж ажил хэрэг болгосныг тусгайлан судалж, Монголын урлаг соёлын хөгжилд гүйцэтгэсэн үүргийг нь илүү тодлох асуудал өнөөдөр эзнээ хүлээж байна. Энэ он жилүүдэд Ч.Лодойдамба Монголын урлаг соёлын бодлогыг зангидах хэмжээний боловсон хүчин болж чадсаны нотолгоо нь 1959 онд Соёлын яамыг татан буулгаж, оронд нь Урлагийн хэрэг эрхлэх хороо байгуулахад нэгдүгээр орлогч дарга болж, 1961 онд Соёлын яамыг дахин байгуулахад нэгдүгээр орлогч сайдаар нь томилогдоод насан элтлээ уг албыг хашсан түүх нотлоно.

Судлаач Б.Мөнхбаяр “Энэ хугацаанд тэрээр ... төрөөс соёл, урлагийн талаар явуулж буй бодлогыг нэгтгэн зангидаж, удирдан хэрэгжүүлж байв” гэж дүгнэсэн (Б.Мөнхбаяр “Чадраабалын Лодойдамба” УБ., 2014) нь Ч.Лодойдамбын амьдралын сүүлийн 30 жилийн үйл ажиллагааг ганцхан өгүүлбэрт базсан оновчтой үнэлэлт юм. Мөн янз бүрийн эх сурвалжуудад дурдагдаж буй салангид баримтуудыг анхааран нягталбал өгүүлэн буй сэдвээр Ч.Лодойдамбын хийж бүтээсний ул мөр нэлээд тодорхой болж байна. Тухайлбал, тэрээр Монголд дуурийн урлагийг хөгжүүлэх талаар эртнээс шат дараатай бодлогыг чамбай хэрэгжүүлсэн нь анзаарагдаж байна. Түүнийг МАХН-ын Төв хороонд урлагийн асуудал хариуцаж байх үед буюу 1947 оны нэгдүгээр сарын 9-ний өдрийн Улс төрийн товчоо 2 тоот тогтоол гаргаж “Театрын цаашдын хөгжил ба опер, балетын хэсгийг байгуулах бэлтгэл ажлыг хангах”-ыг үүрэг болгосон бол 1952 оны нэгдүгээр сарын 25-ны өдрийн хурлаараа “үндэсний дуурийн урлагийг хөгжүүлэх ба дуурийн мэргэжлийн дуучдыг бэлтгэх зорилгоор... авьяас чадвартай шинэ дуучдыг сонгож олох тусгай комисс байгуулсугай” гэсэн тогтоол гаргаж, “Улсын хөгжимт драматик театрын дэргэд оперын студи байгуулж хичээллүүлэх”-ийг үүрэг болгож байжээ. Монголын театрын нэрт зүтгэлтэн, театр судлаач С.Дашдондог МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны 1947 оны 2 тоот тогтоолыг “Манай орчин үеийн Дуурь Бүжгийн Театрын эхлэлийг тавих нөхцлийг бүрдүүлснээрээ онгой ач холбогдолтой” (С.Дашдондог “Хөгжим дуурь балет судлал” УБ., 2013) гэж үнэлсэн байдаг.

Дуучин Г.Хайдав 1954 онд ЗХУ-д дуурийн дуучны мэргэжлээр төгсөж Монголын анхны мэргэжлийн гоцлол дуучин болсон, үндэсний боловсон хүчнүүдээ хөгжмийн зохиолч, бүжиг дэглэгч, бүжгийн багш, концертмейстер, балетчин, хөгжмийн удирдаач зэрэг мэргэжлээр гадаадын орнуудад сургаж эхэлсэн зэрэг хожмын үйл явдлуудад Ч.Лодойдамбын удирдсан МАХН-ын Төв хорооны Шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиолын тасгийн үүрэг оролцоо ихээхэн байсан нь судлагаагаар тодрох нь дамжиггүй юм.

Судлаач Б.Мөнхбаяр “Ч.Лодойдамба сайд... Улсын Хөгжимт Драмын театрыг Улсын Драмын Театр, Улсын Дуурь Бүжгийн Театр болгож өргөжүүлэн байгуулах асуудал боловсруулан хөөцөлдсөөр 1963 оны 5 сарын 10-ны өдөр МАХН-ын Төв хороо, Сайд нарын зөвлөлөөр тогтоол гаргуулж, хоёр театрыг тусад нь бие даалган байгуулж чаджээ” гэж ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдмийн зөвлөлөөс хэвлэн нийтлэхийг зөвшөөрсөн “Чадраабалын Лодойдамба” номондоо бичсэн нь үндэсний хоёр том театрын маань түүхэнд тодоор бичигдэн үлдэх ёстой баримт юм.

Ч.Лодойдамба сонгодог урлагаас гадна орчин үеийн урлагийн чиглэл урсгалуудыг Монголд бий болгох талаар анхаарч, бодлогоор дэмжиж байсан шинэлэг сэтгэлгээтэн байжээ. Монголын анхны рок поп хамтлаг “Соёл Эрдэнэ” үүссэн түүх үүний нэг том жишээ юм. Энэ тухай нийтлэлч Д.Батбаяр “1969 оны шинэ жилээр Монголд ирсэн СЭВ-ийн төлөөлөгчдийн цайллага дээр Соёлын яамны дэд сайд Ч.Лодойдамба Ардын дуу бүжгийн чуулгын дэргэдэх Б.Наранбаатар, Ж.Батсайхан, Б.Эрдэнэхуяг, Д.Цэрэнбат нарын ятгын дөрвөлийг дуучин Г.Түмэндэмбэрэл, Н.Гэрэлт-Од хоёртой нь авч очжээ. Тоглолтын дараа Ч.Лодойдамба залуусыг дуудаад “Английн “Цох хорхой” гэдэг дөрвөн залууг мэдэх үү, та нарт боломж өгвөл тийм хамтлаг болж чадах уу?” гэж асуусан гэдэг. Бүх зүйл эндээс л эхэлжээ (Д.Батбаяр “Соёлын үрийг таригсад” нийтлэл. 2012.08.09) хэмээн бичсэн байна.

Үүнийг нь тус хамтлагийг үүсгэн байгуулагчдын нэг Б.Наранбаатар нотолж “Соёлын яамны орлогч сайд Лодойдамба гуай гадаад, дотоод их явдаг. Тэгэхдээ сонсдог мэддэг хүрээ нь өөр байдаг байсан байгаа юм. Тэгээд нэг өдөр Цох хорхой гэж хамтлаг байдаг та нар мэдэх үү. Тийм хамтлаг болж чадах уу гэж байна. Загатнасан газар маажчихаж байгаа юм. Ингэж л хамтлаг байгуулагдах эхлэл тавигдсан” (Ж.Баярсайхан “Монгол туургатны хөгжмийн зохиолч Б.Наранбаатарынх”. “Өдрийн сонин” сонин. 2015 он) хэмээн дурсчээ. Монголын рок поп урлагийн хөгжлийн түүх ийнхүү Ч.Лодойдамбаас эхэлж буйд урлаг судлаачид энэ эрхэм хүний мэндэлсний 100 жилийн ойгоор анхаарал хандуулах буй за.

Ч.Лодойдамба Монголын урлаг соёлын залуу авьяастнуудыг тодруулж дэмжих талаар цаг ямагт анхаарч, уран бүтээлчийн хувьд өсч дэвжих, шинийг хийж бүтээхэд нь түлхэц үзүүлдэг шилдэг удирдагч байжээ. Тэрээр залуу дуучин Л.Эрдэнэбулганыг Европын орнуудаар тоглох урлагийн багийн бүрэлдэхүүнд явж байхад нь Болгарын хөгжмийн дээд сургуульд шалгуул гэсэн цахилгааныг тэнд суугаа Элчин сайд Цэдэндамбад илгээснээр Монгол улс нэгэн сайн найруулагчтай болсон. “Хүүе хаая гэх хүнгүй өнчин өрөөсөн намайг их урлагийн зам руу хөтлөн оруулсан Чадраабалын Лодойдамба гэх агуу хүнийг би энгэртээ нөөлөгтэй элгэндээ нөмөртэй хан уул гэж хүндэтгэдэг” (Норовын Гантулга. “Их хувь заяаны эзэн Лхагвын Эрдэнэбулган” ярилцлага. “Өдрийн сонин”. 2016.) хэмээн Л.Эрдэнэбулган энэ тухай хэлжээ.

Ардын жүжигчин, дуурийн алдарт дуучин Х.Уртнасан “1960-аад оны үед Ардын жүжигчин Г.Хайдав, А.Загдсүрэн, Ц.Пүрэвдорж нар дэлхийд дээгүүрт ордог Москвагийн хөгжмийн сургуулийг онц дүнтэй төгсөөд ирсэн шижигнэсэн залуус байлаа. Тухайн үед зохиолч Ч.Лодойдамба Соёлын яамны сайд байсан юм. Тэд л ярилцаад намайг Болгарт мэргэжил дээшлүүл гэсэн. Ардын жүжигчин А.Загдсүрэнгийн дараа дуулах хүн хэрэгтэй. Энэ хүүхэд л ирээдүйтэй” гээд сонгосон юм.” (http://www.ikon.mn/n/a70) гэж дурсан өгүүлснээс харахад Ч.Лодойдамба сайдын үед Монгол төрийн урлагийн бодлого ямар алсын хараатай байсан нь харагдана.

“Нийслэл хүү” киноны гол дүрийн жүжигчин Ж.Бүрэнбэхийн “Гол дүрээ хайж жил гаруй болсон. Тэр хугацаанд олон хүн шалгуулсан гэсэн. Тэр үеийн уран бүтээл хариуцсан орлогч сайд нь Ч.Лодойдамба гуай байлаа... “Би энэ зохиолыг чинь уншчихсан шүү дээ. Та нар Драмын театр руу яв. Тэнд нэг хүү бий. Тэр л нийслэл хүү чинь мөн” гэж хэлсэн юм билээ” (Ч.Гантулга. “Ж.Бүрэнбэх: Ч.Лодойдамба гуайн олсон нийслэл хүү нь би” ярилцлага.


“Зууны мэдээ” 2014.03.07) гэсэн ярианаас Ч.Лодойдамбын уран бүтээлчдээ сайн мэддэг, хаана ямар бүтээлд тоглуулахыг хүртэл олоод харчихсан байдаг жинхэнэ удирдагч, манлайлагч хүний дүр төрх тодорно.
Нэрт балетмейстер Б.Жамъяндагвын “Учиртай гурван толгой” гэдэг энэ сайхан эмгэнэлт зохиолыг бараг хошин шог болгоод шахам найрлаад дуусгачихлаа. Чи бод доо. Шекспирийн “Отелло” эмгэнэлтэйгээр төгсдөг. Гэтэл Отелло нас барчихаад байхад найр хийснээр дуусгаж болохгүй биз дээ. Зохиолчийн санааг тэгж өөрчилж болохгүй. Манай “Учиртай гурван толгой”-г тэгсэн байгаа юм. Үүнийг чи л өөрчлөн яг утга санааных нь дагуу найруулж чадна.

Хэзээ нэгэн цагт бүжгэн жүжиг болгоорой” гэж Ч.Лодойдамба гуай хэлсэн” (С.Тулга “Б.Жамъяндагва: Бүжгэн жүжиг гэдэг ухааны урлаг юм” ярилцлага. 2015.07.02. http://www.info.mn/news/66108.htm) гэх дурсамж; “Зуны нэг орой салхинд гарч явахдаа бид хоёр уран бүтээлийн тухай ярилцаж суугаад би “Манай театрын урлагт бүжгэн жүжиг их үгүйлэгдэж байна шүү дээ” гээд өөрийн санаагаа хэлсэн юм. Тэгсэн чинь Лодойдамба маань “Чи ийм тодорхой санаа хэлж, дотроо бодолтой яваа хүн өөрөө бичээч дээ гэхлээр нь энэ үгэнд зоригжиж, хэд хэдэн цомнол бичсэн” гэсэн академич Б.Ширэндэвийн дурсамж (Ч.Дагвадорж “Академич Б.Ширэндэв” УБ., 1997) зэргээс харахад Ч.Лодойдамба Монголын театруудын хөгжил, ялангуяа сонгодог урлагийн хөгжилд онцгой анхаарч, бүтээлийн санг нь арвижуулах талаар хүртэл санаа тавьж, тодорхой хүмүүст захиалга хүртэл өгч байсан нь тодорхой байна.

Өөрөө ч бас дуурийн цомнол бичилцсэн. Урлаг судлаач Ж.Болормаа “1957 оны 7-р сарын 7-нд С.Гончигсумлаа “Үнэн” дууриа Д.Сэнгээ, Ч.Лодойдамба нарын цомнолоор зохиожээ. Тэрээр энэ дууриараа монгол дуурьт байгаагүй үглэл дуу (ари), бодрол дуу, хоршил, гурвал зэрэг өрнийн дуурийн гол төрлүүдийг Монголын дуурийн урлагт анх хэрэглэжээ” (Ж.Болормаа “Дэлхийн дуурийн урлаг ба Монголын дуурийн урлагийн үүсэл, хөгжил” илтгэл. 2012 он.

http://www.urlag.mn/post/6203.htm) гэж энэ талаар дурдсан нь буй. “Үнэн” бол Монголын үндэсний дуурийн эхлэл, гараа нь юм. Ч.Лодойдамбын энэ мэт хичээл зүтгэл, үйл хэргийг нягтлан судлаж, Монголын урлаг соёлын хөгжилд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж байгаагүйгээс зөвхөн зохиолч гэдгээр нь л мэддэг хүмүүс олширчээ.
Ч.Лодойдамба 52-хон насалсан ч нэгэн биеэс хэтийдсэн ихийг амжуулж бүтээсэн хүн юм. Улсын бодлого захиалгаар ЗХУ-д төмөр замын курс дүүргэж Улаанбаатар нарийн төмөр замын депогийн машинчаас ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн түүний багшийн хөдөлмөр, эрдэм судлалын ажил, төр нийгмийн зүтгэлтний хувьд юу хийж бүтээсэн, Улсын радио хорооны орлогч дарга байхаасаа эхлэн сэтгүүлзүй хэвлэл мэдээллийн салбарт оруулсан хувь нэмэр, Монголын кино урлагийн хөгжлийг хэрхэн дэмжсэн гээд түүний амьдралын мөчлөг, үйл ажиллагаа болгон нь судлаачаа хүлээж байна.

Тэрбээр хорин хэдхэн наснаасаа эхлэн багшилж, Төмөр зам холбооны сургуульд физик, МУИС, Намын дээд сургуульд түүх, гүн ухааны хичээл зааж байжээ. 1959-1970 онд Ази, Африкийн эв санааны нэгдлийн Монголын хорооны даргаар ажиллан Монголын бодлогыг гадаадад таниулж, АИХ-ын депутатаар хоёронтоо сонгогдсон төр нийгмийн зүтгэлтэн байв.

Ч.Лодойдамба МУИС-ийг түүхч мэргэжлээр төгссөн бөгөөд ЗХУКН-ын дэргэдэх Нийгмийн ухааны академид “Монголын орчин үеийн драматургийн үзэл санаа, дүрүүд” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалжээ. Түүний бичсэн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, шүүмжүүд, уншсан лекц илтгэлүүд, мөн албан ажлын шугамаар боловсруулсан баримт бичгүүд, түүний оролцсон хурлын тэмдэглэлүүдийг тулхтайхан судлах нь үндсэндээ Монголын төрөөс 1940-1970-аад оны хооронд урлаг соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиолын салбарт хэрэгжүүлсэн бодлого, алхмууд, эдгээр салбарын хөгжлийн түүхийг нарийвчлан тодотгоход тустай юм.

Тухайлбал, “1954 онд МАХН-ын Төв Хорооноос Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн ажлын тухай авч хэлэлцээд Хөдөө аж ахуйн, Нийгмийн ухааны, Байгалийн ухааны гурван сектор нэмж байгуулах... эрдэм шинжилгээний мэдээ сэтгүүл гаргаж байхыг зөвшөөрч, МАХН-ын 12-р их хурлаас ШУ-ны талаар МАА, Газар тариалан, Аж үйлдвэр, Барилгын хөгжлийн практикийн чухал асуудлуудыг боловсруулах, Шинжлэх Ухаан үйлдвэрлэлийг нягт холбон ажиллах зорилт дэвшүүлснээс гадна эрдэм шинжилгээний ажилтан нарыг аспирантур, докторантурт бэлтгэх ажлыг нэмж ойрын жилүүдэд БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнг ШУА болгох нөхцлийг бэлтгэхээр заажээ” (Г.Ганзул “ҮТА-ын сан хөмрөгт хадгалагдаж буй Шинжлэх ухааны академийн хөмрөгийн баримтын тухай”, 2011. http://www.archives.gov.mn/) гэсэн нь Ч.Лодойдамба МАХН-ын Төв Хороонд Шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиолын тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан үетэй давхцаж байгаа нь Шинжлэх ухааны хүрээлэнг ШУА болгох асуудалд түүний оролцоо зайлшгүй байсныг нотлох баримт юм. Ямар түвшинд оролцсон гэдгийг тодлох нь судлаачдын үүрэг билээ.

Харин Төрийн хошой шагналт Ч.Лодойдамбыг Монголын анхны роман “Алтайд”, XX зууны манлай роман “Тунгалаг Тамир”, “Манай сургуулийнхан” тууж, “Гарын таван хуруу”, “Итгэж болно” зэрэг жүжиг, “Энэ хүүхнүүд үү” кино зохиол зэрэг олон сайн бүтээл туурвисан зохиолчийнх нь хувьд боломжийн түвшинд судалж Б.Ганбат “Монголын сонгодог зохиолч Чадраабалын Лодойдамба: амьдрал, уран бүтээл”, Б.Мөнхбаяр “Чадраабалын Лодойдамба (Намтар уран бүтээлийн товчоон) гэсэн бие даасан хоёр ч ном гарсан билээ. Зохиолчийн хань, Ардын жүжигчин Ч.Долгорсүрэнгийн “Миний хань Чадраабалын Лодойдамба” дурсамжийн ном бас судалгааны үнэтэй эх сурвалж болсон гэдгийг хэлмээр байна.

Ч.Лодойдамба 1917 оны хавар төрсөн боловч албан ёсны бичиг баримтад нь наймдугаар сарын 20 хэмээн бичигджээ. Хорьдугаар зууны Монголын шилдэг сэхээтнүүдийн нэг Ч.Лодойдамбын мэндэлсний тэгш ойг Монголын төр засаг өмнө нь дандаа есдүгээр сард тэмдэглэж ирсэн уламжлалтай. Энэ онд ч бас тэр уламжлалыг давтаасай хэмээн хүснэ.

Төр нийгмийн зүтгэлтэн, зохиолч Ч.Лодойдамбын мэндэлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг, Урлагийн хэрэг эрхлэх хороо, Соёлын яамны нэгдүгээр орлогч сайдын албыг насан элтлээ нэр төртэй хашсаных нь хувьд Монгол Улсын Засгийн газрын ХЭГ, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам зохион байгуулж, нэгдмэл удирдлагаар хангана гэдэгт итгэж байна. АИХ-ын хоёр удаагийн депутат байсных нь хувьд УИХ зүгээр хараад суухгүй нь лавтай. ШУА, МЗЭ, МСНЭ, СУИС, төв орон нутгийн соёл урлагийн байгууллагууд энэ ажлыг талархан дэмжиж, өөр өөрийнхөөрөө хувь оролцоо нэмэх нь дамжиггүй. Үр хүүхдүүдийнх нь үүсгэн байгуулсан “Чадраабалын Лодойдамба” сан ч бас тодорхой ажлууд төлөвлөж байна.

1940-өөд оноос хойш Монголын төрөөс шинжлэх ухаан, соёл урлаг, утга зохиолын талаар явуулах бодлогыг зангидалцаж, амьдралынхаа сүүлийн 11 жилд гол ачааг нь үүрч, зохион байгуулж, удирдаж байсан төрийн зүтгэлтнийх нь хувьд Ч.Лодойдамбыг түүхт ойнх нь жилд шинээр нээн таниулах нь тэр их хүмүүний өмнө ач санасан сайн үйлс мөнөөс мөн бүлгээ.

Сэтгүүлч Б.Галаарид

09:00-12:00 цагт: Улаанбаатар хотын цагдаагийн газар, нийслэлийн Боловсролын газартай хамтран ”Багшийн хөгжлийн ордон”-д ерөнхий боловсролын сургуулийн нийгмийн ажилтнуудад шинэчлэн батлагдсан Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуулийг сурталчлах, хуулийн хүрээнд хүүхдийн эрхийг хамгаалахад анхаарах асуудлын талаар сургалт зохион байгуулна.

12:00 цагт: Үндэсний гэх тодотголтой сагсан бөмбөгийн холбооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга С.Тулга болоод бусад холбогдох хүмүүс өчигдөр хэвлэлийн хурал зарлаж, сагсан бөмбөгийн лигийн тэмцээнээ хийхэд нь БТСГ-аас дарамт шахалт үзүүлж заал олгохгүй байгаа мэтээр олон нийтэд ташаа мэдээлэл өгчээ. Тэд удаа дараалан ийнхүү мэдэгдэл хийсэн тул БТСГ-аас албан ёсны хариу тайлбар өгөхөөр Спортын төв ордны хурлын танхимд хэвлэлийн хурал зарлалаа.

Гавьяат дасгалжуулагч В.Батбаярын нэрэмжит сонирхогчдын боксын УАШТ Спортын төв ордны “А” зааланд өнөөдөр эхлэх бөгөөд энэ сарын 15-ныг хүртэл үргэлжилнэ.



Тус тэмцээнд нийт 201 тамирчин эрэгтэй ес, эмэгтэй найман жинд өрсөлдөх юм. Тэмцээний эрэгтэйчүүдийн 60 кг-ын жинд гавьяат тамирчин Д.Отгондалай, ОУХМ Э.Цэндбаатар, О.Батхүү, 52 кг-д Х.Энх-Амар, М.Гандулам, 64 кг-д Б.Чинзориг, Г.Баярхүү, О.Норовбал, 69 кг-д Б.Түвшинбат, Б.Батзориг, эмэгтэйчүүдийн 51 кг-д М.Нандинцэцэг, Л.Алтанцэцэг, О.Эрдэнэцэцэг, 54 кг-д М.Гүндэгмаа, Д.Шинэцэцэг, Б.Сувд-Эрдэнэ нарын шилдгүүд тулалдана.

Амьдралын шалгуур тавигдах өдөр. Тиймээс та өнөөдөр юу юунаас илүү ухаалаг байж, амьдралын аль ч хүрээний асуудалд хариуцлагатай ханд. Таны цаашдын амьдралыг тодорхойлох зарим нэг чухал үйл явдлын эхлэл тавигдах батаны хандлагаас үр дүн нь хамаарна. Хүйтэн усны шидэт чанар өснө. Усаар бие сэтгэлээ ариусга.

БАЙНГЫН ХОРООНЫ ХУРАЛДААН:

2017.1.10, МЯГМАР ГАРАГ / БИЛГИЙН ТООЛЛЫН: 13

ӨВЛИЙН ДУНД ИЛҮҮ ЦАГААН ХУЛГАНА САР
НЭГ ЦАГААН МЭНГЭТЭЙ УЛААГЧИН ТАХИА ӨДӨР

Аргын тооллын: 2017.1.10, Мягмар гараг
Наран ургах шингэх: 08.40-17.20
Үс засуулбал: Жаргал ирнэ
Барилдлага: Хүчин төгсөх
Шүтэн барилдлага: Төрөхүй
Тухайн өдөр могой, морь, гахай, хулгана жилтнээ аливаа үйлийг хийхэд эерэг сайн ба бич, тахиа жилтнээ сөрөг муу нөлөөтэй тул элдэв үйлд хянамгай хандаж, биеэ энхрийлүүштэй. Эл өдөр буян үйл үйлдвээс өлзийтэй, өргөл хүндлэл, бурханд соёрхол тавих, амирлуулах, дэлгэрүүлэх, эрхшээх үйл нигууд бүтээх, гэрийн үйл, бие угаах, хувцас өмсөхөд сайн. Баруун нүд татвал зочин ирэх, зүүн нь татвал хувцас олдох, баруун чих цангинавал баярлах, зүүн нь бол муу. Нохой уливал амгалан сайн болох, тагнай загатнавал дээрэм ирэх, бие татвал аюул болох болой. Өдрийн сайн цаг нь хулгана, бар, туулай, морь, хонь, тахиа болой.