“Хажуугаар нь өнгөрөхдөө шүргэчих. Заргалдаад хаа хүрэх юм, тэр муу” хэмээгээд нусаа шурд хийн нийх жолооч хар хүү. Хажууханд зогсох залуу “Худлаа даа, биднийг замаасаа шахах гэсэн л арга. Явъя аа, эхнэр хоол хийсэн гэж хүү залгасан” гэв. Ийн ярилцангаа гуйвж дайвах залуусын бараа сааралтан бужигнах их тоосон дунд замхран алга болов.
“Зарим залуус их сонин. Ажил хийж, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлмээр байна гэх атлаа арван төгрөг олдвол архи ууж, авгай хүүхэн эргүүлнэ. Олсон хэд нь дуусахаар төр засгийн буруугаас, МАНАН-гаас боллоо гэж агсарна” хэмээн нэгэн хүн учирлав.
Хөлчүү залуусын үйлдэлд харамсаж, халагдах энэ хүнийг Н.Баяртогтох гэдэг. Завхан аймгийн уугуул тэрбээр Багшийн их сургуулийг дүүргэж, мэргэжлээрээ 10 гаруй жил ажилласан. Цалин гэх зүйл нь амьдрал ахуйд нь хүрэлцэхгүйн эрхэнд Солонгос улсад найман жил гэрээгээр ажиллажээ. Барилга барьж, шал угааж, ариун цэврийн өрөөний бохир соруулж, загас агнуурын онгоцон дээр ажиллаж явсан гэнэ. Харийн нутагт ажиллаад цалин сайн авсан ч хэт хүнд ажлаас болж нурууны диск нь гажиж. Ингээд хурааж, хуримтлуулсан хэдэн төгрөгөөрөө хагалгаа хийлгэсний дараа Цагаан хаданд ирээд гурван жилтэйгээ золгож байгаа аж. Анх ирэхэд тоос шороо бужигнаж, амьсгалахад ч бэрх байсан бол одоо ажирахаа байж. “Амьдрахын эрхэнд тэсэх л юм. Нэг үеэ бодвол эндэхийн зохион байгуулалт харьцангуй дээрдсэн” гэсээр автомашины кабиндаа суунгаа “Ах нь хөдөллөө. Ярьсан хэлсэн бүрийг нэг нэгэнгүй буулгах гээд яахав дээ” гэсээр хөдлөв. Түүний араас харж зогсонгоо хүн байтугай амьтан ч тогтохын эцэсгүй энэ газрын юуг сайжирсан юм бол, хөлчүү залуус “Худлаа даа, биднийг замаасаа шахах гэж байгаа юм” гэж чухам юуг хэлсэн юм бол гэж бодсоор зэргэлдээхэн байрлах Цагаан хад дах Цагаан хад дахь АТҮТ-ийн хяналтын мэргэжилтэн Г.Батболдтой уулзсан юм.
Тэрбээр “Жолооч нарын бичиг баримтыг шалгаж үзээд ямар зөрчилтэй байгааг хэлж өгдөг. Уг нь С, Е ангилалтай, мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхтэй жолооч нар аль ч компанид бүртгэлд хамрагдаж, тээвэрлэлт хийх эрхтэй. Гэтэл “Би мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэх авахгүй. Та нар дундаас нь нугалаа хийлээ” гэж зарим нэг нь уурладаг. Уг нь тэдний ажлын байрны баталгааг бий болгох үүднээс л ийм зохион байгуулалтыг хийж байгаа. Гэтэл үүнийг нэг л ухамсарлаж өгөхгүй юм” гэв.
Тавантолгойгоос Цагаан хад орчимд тээвэрлэлт хийдэг 14 мянган жолооч байдгаас эдгээрийн олонх нь Цагаан хадад тээвэрлэлтийн халтуур хийхээр ажил горьдож суудаг аж. Гэтэл БНХАУ руу тээвэрлэлт хийх эрхтэй 6000 автомашин байдаг нь эрэлт, нийлүүлэлтийн бланс алдагдахад хүргэдэг байна. Үүнээс нь болж мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхгүй, компани хооронд сэлгэж ажилладаг жолооч нарын тоо цөөрөхгүй байх гол шалтгаан болдог гэсэн. Мэргэшсэн жолооны үнэмлэхгүй жолооч нар тээвэрлэлтийн явцад ямар нэг асуудал гарлаа гэхэд автомашинаа хаяад зугтана. Ямар номертой автомашин жолоодож яваагаа мэдэхгүй шахуу, дараалал дайрдаг гээд олон асуудал гаргадаг. Үүнд Автотээврийн үндэсний төвөөс хяналт тавиад цэгцтэй болгох үүднээс ажиллаж байна гэдгийг албаныхан учирласан юм. Тиймээс жолооч нарт С, Е ангилалтай улс хооронд ачаа тээвэрлэлт хийх эрхтэй байх, мэргэшсэн жолооны шалгалт өгч үнэмлэхтэй байх, нүүрс тээвэрлэх эрхтэй аль нэг компанид бүртгэлтэй байж нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгал төлдөг байх гэсэн шаардлагыг тавьдаг аж.
Гэтэл зарим жолооч нар болон иргэний нийгмийн байгууллагаас С зөвшөөрлийг дамладаг, мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэх олгохдоо нугалаа үүсгэдэг гэх асуудал үүсгэж эхэлжээ. Энэ хүрээнд шат дараалсан олон шалгалт хийсний үндсэн дээр С зөвшөөрөл олгох процессийг шилэн болгосон аж. Түүнчлэн БНХАУ болон Монгол Улсын Засгийн газар хооронд байгуулсан гэрээгээр нүүрсний квотыг тогтоох ёстой ч хятадын талаас голчлон тогтоодог нь БНХАУ руу тээвэрлэлт хийх боломж хязгаарлагдахад хүргэдэг байна. Дээр өгүүлсэн хөлчүү залуус бол мэргэшсэн жолооны үнэмлэхгүйгээс болж нүүрс тээвэрлэлтэд явж чадахгүй байгаадаа бухимдсан хүмүүс юм байна. Тиймдээ ч "хажуугаар нь явахдаа шүргэчих" зэргээр ажил хөдөлмөр эрхлэж яваа нэгэндээ саад болохоор санаархаж буйг хараад гутрах шиг болсон юм. Угтаа бол уг шалгалтыг өгсөн байхад цаашид тээвэрлэлтэд явахад ямар ч асуудалгүй болохын сацуу цалингийн 10 хувийн нэмэгдэл дээр нийгмийн баталгаа нь 100 хувь хангагдах боломжттой юм билээ. Ингээд дараах албаны хүмүүсийн байр суурийг нэгтгэн хүргэе.
БАТБОЛД: МЭРГЭШСЭН ЖОЛООЧИЙН ҮНЭМЛЭХ ОЛГОЖ ЭХЭЛСНЭЭР ЗАМ ТЭЭВРИЙН ОСОЛ БУУРСАН
Цагаан хад дахь АТҮТ-ийн хяналтын мэргэжилтэн
-Цагаан хад орчим тээвэрлэлт хийж байгаа нүүрсний автомашинуудад тогтмол шалгалт хийж байгаа юм байна. Зөрчил хэр илэрдэг юм бэ?
-Өдөрт 100-120 тээврийн хэрэгслийг шалгадаг. Эдгээрээс 40 орчим нь зөрчилтэй гардаг.
-Тухайн компанид бүртгэлтэй юм бол тээвэрлэлт хийхэд асуудалгүй юм биш үү?
-Өнгөцхөн харахад тийм. Гэтэл бодит байдал дээр өөр эрсдэл үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл, Цагаан хадаас ачилт хийгээд Гашуунсухайтын боомтоор дамжаад хил гарангуутаа тэндээ өөр жолоочид автомашинаа өгчихдөг. Ингээд эргээд өөр ачааны автомашин жолоодож ирдэг. Уг нь бол “Энэ автомашиныг энэ хүн ийм хугацаатай барих эрхтэй гээд тусгай бичиг бүрдүүлээд манайхаас зөвшөөрөл авдаг. Гэтэл мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхтэй Дондог гэдэг хүний нэр дээр зөвшөөрөл авсан байхад хаа хамаагүй Дорж гэдэг хүн бариад явах жишээтэй. Ямар нэг асуудал үүслээ гэхэд Дорж автомашин хаяад зугтаана. Үйлдэгдсэн хэрэг нь Дондог дээр бууна. Амрах цаггүй жолоо барихаар хэн ч гэсэн ядрана биз дээ. Энэ оны долдугаар сараас эхлэн хяналт шалгалтыг эрчимжүүлсэн. Сүүлийн гурван сарын үр дүнг сүүлийн хоёр жилийн хяналт шалгалтын дүн мэдээтэй харьцуулахад осол 29.8 хувиар, ослоос болж нас барсан тохиолдол 66.7 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан байна. Шалгалтын үр дүн гарсан байгаа биз дээ. Нөгөөтэйгүүр, тухайн автомашиныг жолоодох эрх авсан мэргэшсэн жолооч нь өвчтэй эсвэл ямар нэг шалтгааны улмаас жолоо барих боломжгүй байх юм бол тухайн компанид бүртгэлтэй, улс хоорондын зөвшөөрөлтэй мэргэшсэн жолоочоо явуул гэдэг л шаардлага тавьдаг. Хүнд таацын автомашиныг тухайн ангилалын мэргэшсэн жолоо барина гэж Автотээврийн тухай хуулийн 10.2.2-т заасан. Энэ дагуу бид тавих ёстой шаардлагаа тавьж байгаа.
-Тэгэхээр зөвхөн богинод биш уртын тээвэрлэлтэд явж байгаа жолооч нар ч гэсэн мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхтэй байх ёстой гэсэн үг үү?
-Яг тийм. Ашиг олохоор тээврийн хэрэгсэл жолоодож байгаа л бол мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэх авах ёстой. Такси, автобус гээд бүх төрөлд.
-Зөрчилтэй тохиодолд танайхаас ямар арга хэмжээ авдаг юм бэ?
-Зарим хүмүүс Автотээврийн үндэсний төвийнхөн үндэслэлгүй торгож байна, нугалаа хийлээ гэж мэдэгдсэн. Тийм зүйл байхгүй. Торгуулийг урьтал болгодоггүй. Эхлээд бичиг баримтын зөрчлөө арилга гэдэг. Тухайн компани удаа дараа зөрчил гаргаж, бүртгэлгүй жолоочийг явуулах гэсэн тоолонд нь биш тэдгээрийг дундажлаж байгаад нэг удаа торгуульд тавьдаг. Компанийг нь торгоно гэсэн үг биш.
-Зөрчил буурч байна уу?
-Нэг үеэ бодвол харьцангуй буурч байна. Анх шалгалт хийх гэхээр шууд утсаа гаргаж ирээд лайв хийдэг байлаа. Жолооч нарыг дарамталлаа, явуулахгүй байна гээд л. Өөрсдийнх нь төлөө л хяналт шалгалт хийж байгааг огт ойлгохыг хүсдэггүй байсан. Харин сүүлийн үед хариуцлагатай байх ёстой юм байна гэдгийг жолооч нар ч, компаниуд ч ухамсарлах болсон.
-Мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхийг яаж олгодог юм бэ?
-Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яамнаас сургалт явуулах эрхийг сургалтын төвүүдэд олгодог юм билээ. Манайхаас тусдаа гэсэн үг. Сургалтад 21 хоног хамрагдаад шалгалт өгнө. Шалгалтын тестийг Боловсрол, соёл шинжлэх ухааны яамнаас баталдаг. Ингэхдээ зөвхөн тухайн автомашиныг бариад тээвэрлэлт хийхэд шаардлагатай асуултыг л хамруулсан байдаг. Сургалтад хамрагдсан тохилдолд манайхаас сар тутамд шалгалт зохион байгуулдаг. Улаанбаатар хот, Цагаан хадын алинд ч өгсөн болно. Тэнцвэл таван жилийн хугацаатай үнэмлэх хэвлэж өгдөг. Хэрвээ үнэмлэхийн хугацаа дуусвал дахин сургалтад хамрагдахгүйгээр зөвхөн шалгалтаа өгөөд сунгуулж болно.
-Автотээврийн үндэсний төвөөс мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхийг олгохдоо өндөр үнээр олгодог гэсэн яриа гарсан?
-Ямар ч тийм зүйл байхгүй. Шалгалт авахад 9900 төгрөг, үнэмлэх 12500 төгрөг. Итгэхгүй байвал шалгаж үзсэн ч болно. Шалгалтыг цаасаар авахгүй. Би түрүүн хэлсэн. БСШУСЯ-наас баталсан тестийг компютер дээр авдаг. Энэ бүхнийг камераар хянаж байдаг.
К.АЙДОС: ТЭЭВЭРЛЭЛТИЙГ ЗОГСООХ ЭРХ ХЭНД Ч БАЙХГҮЙ
АТҮТ-ийн Хөдөлгөөний удирдлагын хэлтсийн дарга
-Мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхтэй болохын давуу тал юу юм бэ?
-маш олон давуу талтай. Наандаж л цалингийн 10 хувийн нэмэгдэл авах боломжтой. Дээр нь эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалыг нь тухайн компаниас нь төлнө. Зам тээврийн осол гарлаа гэхэд асуудлыг даатгалаас шийдүүлэх, амралтын хуваариар ажиллах гээд олон давуу тал бий болно. Түүнээс биш хувиараа энд тэндэхийн ачааны машин барих юм бол ийм давуу тал үүсэхгүй. Ядаж л автомашины техникийн бүрэн бүтэн байдал хангагдсан эсэхийг жолооч өөрөө хянах боломжгүй. Ингэхээр амь нас, эрүүл мэндээ эрсдэлд оруулах эрсдэлтэй.
-Мэргэшсэн жолооч тээвэрлэлтэд явуулаагүй аж ахуйн нэгжтэй ямар хариуцлага тооцдог юм бэ?
-Автотээврийн нэгдсэн системийг бий болгосон. Энэ системээр уурхайн амнаас эхлээд тухайн автомашиныг мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэхтэй, бүртгэлтэй жолооч барьж байгаа эсэхийг шалгадаг. Гэтэл тухайн автомашиныг бүртгэлгүй жолооч барих тохиолдол олон байна. Шалгаад үзэхээр бүртгэлтэй жолооч нь солонгост ажиллаж байх жишээтэй. Эсвэл өөр компанид бүртгэлтэй, мэргэшсэн жолооч нарын бүртгэлийг ашигласан гээд зөрчил илэрдэг. Бид энэ зөрчлийг арилгах үүднээс бичиг баримтаа цэгцлэхийг сануулдаг. Аль болох торгохгүйгээр зөвлөн туслах үйлчилгээ үзүүлж, сургалт зохион байгуулдаг. Ингээд байхад л зөрчил гаргавал Зөрчлийн тухай хуулиар арга хэмжээ авдаг. Та өөрөө бодоод үз. Энд 100 гаруй компани үйл ажиллага явуулдаг. Гэтэл 10 мянга орчим жолооч байна. Эдгээрийн олонх нь хууль дүрмийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг. Гэтэл сургалтад суухгүй, холбогдох бичиг баримтаа бүрдүүлдэггүй компани, жолооч нар мөрөөрөө ажлаа хийж байгаа хүмүүсийн урдуур орж тээвэрлэлтийг тасалдуулж байна. Ингэж болохгүй биз дээ. Тиймээс бид хяналт, шалгалтыг чангаруулсан. Үүнд нь зарим жолооч уурлаж, бухимдсан. Гэхдээ нөгөө талаасаа хяналт, шалгалтын хүчинд хилийн боомтоор өдөрт 1000 орчим тээврийн хэрэгсэл чөлөөтэй нэвтэрч байна. Өмнө нь зөрчил ихтэй байсан болохоор хил дээр шалгалтын ачаалал нэмэгддэг байсан. Үүний улмаас өдөрт 300-400 машин нэвтэрдэг байлаа. 140 орчим км-ийн урттай дараалал үүссэн байсныг та бүхэн мэднэ. Одоо ийм зүйл байхгүй болсон. Дараалал эмх цэгцтэй болоод ирэхээр экспорт нэмэгдэж байна. Дагаад жолооч нар ядрах нь ч багассан. Ийм эерэг өөрчлөлт олон гарч байна. Үүнийг улам төгөлдөржүүлэхийн тулд ажиллана.
-Оюутолгойн тээвэрлэлт ямар ч асуудалгүй. Зарим компаниуд кэмп байгуулж, ажилчдынхаа эрүүл мэндэд анхаарч байна. Гэтэл
Цагаан боомтод сургалт зохион байгуулдаг хоёр сургалтын төв байдаг.
БНХАУ-аас хилээр нэвтрүүлэх тээврийн хэрэгслийн тоонд квот тогтоож, эрх олгодог юм байна. Энэ нь хилээр нэвтрүүлэх чадамжид багагүй нөлөөлдөг байна. Тиймээс энэ квотын тоог нэмэгдүүлэхийг Монголын талаас санал тавьж, холбогдох арга хэмжээ авдаг аж.
Цагаан хад орчимд 140 км урттай цуваа үүсэж, хилийн шалган нэвтрүүлэх ачааллаа дийлэхээ больж, бараг л Геннисийн номонд бичигдэхдээ тулж байсан цаг саяхан. Тэгвэл тоос шороо бужигнаж, олны хөл холхисон эл газарт дээрх явдал түүх болон үлджээ. Хэдийгээр амьдрах орчим тааруу ч гэлээ энэ бүхнийг эмх цэгцтэй болгохоор шат дараалсан арга хэмжээг Автотээврийн үндэсний төвөөс чадлаараа хийж байна. Жолооч нарын хэлж буйгаар өглөө эртлэн нүүрсний машинаа асааж хилийн зүг явахад эгц өөдөөс нар тусдаг байна. Яг энэ үед нойр нь хүрч нойрмоглох тохиолдол их гардаг учир осол аваар цөөнгүй гардаг байжээ. Учир нь зарим жолооч нар хил давуулах машин олдох л юм бол техникийн бүрэн бүтэн байдал хангаж уу, өөрөө бүтэн нойртой явсан эсэхийг огт хайхардаггүй байна. Тиймдээ ч зам тээврийн осол гаргаж, амь насаа алдсан нь цөөнгүй. Энэ бүх эрсдлээс урьдчилан сэргийлж, жолооч нарын амарч, тухлаг байр орон сууцыг бэлтгэхийг АТҮТ-өөс тухайн компаниудад шаардлага хүргүүлэх болжээ. Үүнийх нь ачаар “Дорнын өртөө” ХХК-иас эхлээд цөөнгүй компаниуд кэмп байгуулж, жолооч нараа амрааж, ээлжээр ажиллуулах болсон байна. Түүнчлэн жолоочдийг мэргэшүүлж эхэлснээр ажлын байр нь баталгаатай болж, зам тээврийн ослоос урьдчилан сэргийлэх боломжтой болсноор дагаад хилийн нэвтрүүлэх чадамж дээшилжээ. Харамсалтай нь, эл процессийг хамгийн их эсэргүүцдэг хүмүүс нь залуу жолоочид. Шалгалт өгсөн, шалгалт өгөхөөр бэлтгэж байгаа хүмүүсийн олонх нь 45-аас дээш насныхан. Тэд шалгалтын тестийн номыг халаасандаа хийчихсэн алхах бөгөөд зав гарвал сөхөж байгаа харагдсан. Харин шалгалтад бүдэрсэн хүмүүсийн олонх нь залуучууд. Тэд шалгалтдаа бэлтгэх бус архи дарс эргүүлэх, элдэв мөрийтэй тоглоом тоглож цагийг өнгөрүүлдэг байна. Шалгалтад бүдэрсэн нэгнийхээ алдааг эргэж харах бус "Өгсөн ч унах юм байна. Дэмий зүйлд бэлтгэж цаг алдаж яах юм бэ" гэж бусад нь бодох жишээтэй. Угтаа бол нэгэнт бодлогын шугмаар хэрэгжүүлэхээр зориод эхлүүлсэн зүйлийг бүх нийтээрээ дэмжээд, дэмнэвэл гарцгүй гаргалгаа гэж баймааргүй санагдсан.
Ямартай ч Цагаан хад дахь нүүрсний тээвэрлэлтэд шинэ эрин ирж байна. Холбогдох албанаас зохион байгуулж байгаа эл хяналт, шалгалтыг тасралтгүй үргэлжилж, жолооч нар өөрсдөө хариуцлагатай байж чадвал ирэх жилийн өдийд гэхэд нүүрс тээвэрлэлтийн асуудал жигдэрч, очер дараалалгүй болох бүрэн боломжтой болох дүр зураг ажиглагдсан юм.
Г.Нацаг-Эрдэнэ
Сэтгэгдэл (13)