Үндсэн хуулийн Цэцийн 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдрийн тавдугаар дүгнэлтээр Монгол Улс ямар ч шатны сонгуулийг хувь тэнцүүлэн болон холимог тогтолцоогоор явуулах боломжгүй болсон. Ингэснээр дэлхийн улс орнууд хэрэглэдэг сонгуулийн гурван тогтолцооны хоёр нь манай улсад хаалттай болж зөвхөн мажоритар тогтолцоо л нээлттэй үлдсэн гэсэн үг. Уг нь сонгуулийн пропорциональ тогтолцоо нь сонгогчдын санал гээгддэггүй давуу талтай.
Ганцхан жишээ дурдъя. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийг манай улс холимог тогтолцоогоор буюу 48 гишүүнийг мажоритар, 28 гишүүнийг пропорционалиар сонгож парламентыг бүрдүүлж байлаа. Холимог тогтолцоогоор сонгууль явуулсан энэ үед АН нийт сонгогчдын 34 хувийн санал авч УИХ-д хамгийн олон суудал авч байлаа.
Харин Үндсэн хуулийн Цэцийн дээр дурдсан дүгнэлт гарч сонгуулийг зөвхөн мажоритари тогтолцоогоор явуулах болсон 2016 онд АН мөн л нийт сонгогчдын 34 хувийн санал авсан ч үнэмлэхүй ялагдаж ердөө л 11 суудал авч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл АН-д итгэж санал өгсөн сонгогчдын хувь 2012 болон 2016 онд яг адилхан байсан ч үр дүн нь ингэж өөр гарч байсан. Энэ нь сонгуулийн пропорциональ систем сонгогчдын санал гээгддэггүй гэдгийн хамгийн тод жишээ. Нэг ёсондоо сонгогчдын саналаар парламентыг бүрдүүлэх боломжийг пропорциональ систем олгодог гэсэн үг. Эсрэгээрээ сонгуулийн мажоритари тогтолцоо нь сонгогчдын саналыг хамгийн их гээдэг хамгийн сул талтай тогтолцоо гэдгийг харуулж байгаа юм.
Харамсалтай нь Үндсэн хуулийн Хориннэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “УИХ-ын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд... шууд...сонгоно”, Хориннэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт “УИХ-ын гишүүнээр Монгол Улсын 25 нас хүрсэн, сонгуулийн эрх бүхий иргэнийг сонгоно” гэж заасан нь сонгогчдын санал гээгддэггүй энэ тогтолцоог Монгол Улс аль ч шатны сонгуульд хэрэглэх боломжгүй болгосон юм. Хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо нь сонгогч бүрийн саналаар парламентыг бүрдүүлэх боломж бүрдүүлдэг гэдгийг улс төрийн шинжлэх ухаан сонирхдог хэн бүхэн мэдэв ч Үндсэн хууль харамсалтай нь энэ тогтолцоонд хаалт болж байгаа гэсэн л үг.
Өдгөө Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай яригдаж байгаа энэ үед сонгуулийн тогтолцооны талаар Үндсэн хуульдаа тусгах, үгүй ядахдаа Үндсэн хуулиараа сонгуулийн бусад тогтолцоог хэрэглэхийг хаадаг байдлыг л халах хэрэгтэй. Дэлхийн бусад улсад ч сонгуулийн тогтолцоог Үндсэн хуульдаа зааж өгсөн жишиг байдаг. Тодруулбал дэлхийн 34 улс Үндсэн хуулиараа сонгуулийн тогтолцооны талаарх зохицуулалтыг тогтоосон байдаг бол 9 улс сонгуулийн пропорционал буюу хувь тэнцүүлэн хуваарилах тогтолцоог Үндсэн хуульдаа зааж өгсөн байдаг юм байна.
С.Сүлд
