Хөвсгөл далайг хамгаалж тус нууранд живсэн машинуудыг гаргахаар "Монголын зүүний хүчний холбоо" төрийн бус байгууллагаас энэ сарын 18-аас 21-ны өдрүүдэд "Цэнгэг далай цэнхэр дэлхий" олон улсын форумыг зохион байгуулах гэж байна. Хөвсгөл далайд живсэн машинуудыг гаргах бэлтгэл ажилтай холбогдуулан "Монголын зүүний хүчний холбоо" төрийн бус байгууллагын тэргүүн Ц.Батбаяртай ярилцлаа. - 45-46 машин байгаа. Түүний 70 хувь нь шатахуунтай машин. Трактор, мотоцикль гэх мэт олон тээврийн хэрэгсэл байна. 19-ны өдөр живсэн машиныг татаж гаргаж ирэх багажаа бид зүүгээд орхино. Тэгээд татна. Ер нь бол ихэнхи машинууд далайн гол хавьдаа живсэн байна. Зарим газартаа чулуутай харин заримдаа намагтай байж болно. Түүнийг судалж байж татаж гаргах юм. Өнөөдөр Солонгосоос ирж буй дөрвөн шумбагч маань Хөвсгөл далайн гүнд орж хаана ямар машин байгааг судлах юм. Үүний дараагаар татаж гаргах боломжтой болон нэн даруй гаргах шаардлагатай машинуудыг гаргах юм.
- Олон улсын форумын үр дүнг яаж харж байна вэ?
- Олон улсаас хүмүүс оролцуулж байгаа нь Хөвсгөл далай бол ганцхан Монголынх биш дэлхийн далай гэдэг ойлголтыг өгч байгаа юм. Үүгээрээ 21-р зуунд алтнаас илүү чухал баялаг болж байгаа цэвэр усаа хайрлан хамгаалахад оролцоё гэж уриалж байгаа. Бид форумын үр дүнг сайнаар харж байна. Иргэдийн оролцоо, шахалттайгаар энэ ажил урагшлах юм байна. Өнөөдөр ус хомсдож байгаа үед гадны байгууллагууд ирээд зөвлөж байхад манай төр зүгээр суухгүй байлгүй дээ. Олон жил мөнгөгүй гэж энэ далайг гаргуунд нь хаялаа шүү дээ.
- Өмнө нь живсэн машин тэргийг гаргаж байсан тохиолдол байгаа юу?
- Гаргаж авсан тохиолдол бий. Ноднин онцгой байдлын газрын нэг машин татаж гаргаж ирсэн. Хамгийн хэцүү нь зүйл нь далай өөрөө их гүн хүйтэн учраас түүнд нь зориулсан хувцас хэрэглэл байхгүй учир монголчууд гүн рүү орж чадахгүй байгаа юм. 1978 онд нэг хүн далайн ёроолоос машиныг татаж гаргасан байгаа. Яаж гаргасаныг бол мэдэхгүй. Тэр хүн машиныг гаргаж ирэхэд шатахуун нь хэвээрээ байсан учир шатахууныг нь зараад машиныг техникийн зах дээр авч ирж зарсан байсан. Машин бол яг хэвээрээ байсан. Хөвсгөл далай давсгүй учраас тийм байсан гэсэн. Манай шумбагч нар хувцас хэрэглэл байхгүй учраа с30-40 метр яваад л гацдаг. Хөвсгөл далай бол 260 метрийн гүн нуур. Цэвэрхэн нуур учраас хүйтэн устай. Тэр болгон хүн ороод байдаггүй юм.
- Живсэн эд зүйлсээс болж бохирдсон бохирдлын хэмжээ ямар байгааг судалж үзсэн үү?
- Бохирдлын хэмжээг судалж үзэхэд далай бохирдох аюултай гэсэн дүгнэлт гарсан. Бүр илүү нарийн судалгааг багаж техник ашиглаж байж мэднэ. Эхний ээлжинд шатахуунтэй хэрэгслүүдийг гаргана.
- Далайн ойролцоо хөрсний бохирдол ямар хэмжээнд байна вэ?
- Хогын бохирдол гэдэг асуудал хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байна. Хөрсний нэвчилтээр 70 хувиар бохирдож байна. Тэгэхээр УМХГ-аас мэргэжилтнүүд "Цэнгэг далай цэнхэр дэлхий" олон улсын форумд очиж сүүлийн таван жилийн мониторингийн судалгааг танилцуулна. Ямартай ч жорлонг хэрэглэж болохгүй. Хөвсгөл далайн ойролцоо бохир усны асуудлыг шийдэх гарцыг хайж байна. Газар ухаж жорлон босгодог асуудлыг цаашид зогсооё гэж байгаа. Шинэ стандарт бий болгож Хөвсгөл далайг хамгаалахад мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран ажиллана. Одоо бид бохирдол дээр нь судалгаа хийж байна. Жуулчдын тоо нэмэгдэх тусам хөрсний бохирдол их болно. Хөвсгөл далай нь дэлхий дээр байдаг 2 сая жилийн түүхтэй 17 нуурын нэг юм. Хэрвээ Хөвсгөл далай бохирдох юм бол Байгаль нуур бохирдоно. Оросын талаас Байгаль нуур Хөвсгөл нуураас болж бохирдоод байна гэж ярьж байна. Монголоос болж бохирдож байгаа үгүйг судалж байж мэднэ. Тэгээд хоёр талдаа харилцан ойлголцож хамгаалах ёстой юм. Байгаль нуур одоо ууж болохгүй болсон. Өнөөдөр ууж болох устай нуур бол ганц Хөвсгөл байна.
- Хөрөнгө мөнгөний хувьд хаанаас гаргаж байгаа вэ?
- Төрийн бус байгууллага учраас бидэнд мөнгө бага байна. Гэхдээ биднийг дэмжиж зарим компани гадны байгууллагууд тусалж байна. Тиймээс л Солонгосоос хүмүүс ирж шумбалт хийх гэж байна. Ирж байгаа шумбагч нар эхлээд хэмжилт хийнэ. Хэдэн метрийн гүнд живсэн машин тэрэг байна гэдгийг тодорхойлох юм. Ер нь Хөвсгөл далайг цэвэрлэхд хамгийн багадаа 3 тэрбум төгрөг шаардагдана. Гэхдээ бид мөнгө хэрэгтэй байна гээд зүгээр суух биш итгэл сэтгэлийнхээ хүчээр далайгаа цэвэрлэхэд гадны байгууллагуудтай хамтрана.
- Эхний ээлжинд Сүхбаатар хөлөг онгоцыг гаргана гэсэн үү ?
- Ярилцаж байна. Гэхдээ хамгийн эхэнд шатахуунтай тээврийн хэрэгслийг гаргах магадлал өндөр байна. Сүхбаатар хөлөг онгоц бол шатахуунгүй. Хөвсгөл далайд живсэн тээврийн хэрэгслүүдээс хамгийн хүнд жинтэй нь Сүхбаатар хөлөг онгоц юм. Одоо далайн түвшин доошилсон байна. Энэ онгоцны цэвэр жинь 300 тонн байгаа.
- Хэзээ машинуудыг гаргаж дуусах бол?
- 3-4 жилийн дараа дуусгана. Энэ ажил болон олон хүчин зүйлээс шалтгаална.
Т.Энхэлээ
Сэтгэгдэл (2)