Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат Тамсагийн сав газраас оргилсон газрын тосоор дээлийнхээ энгэрийг мялаагаад инээмсэглэж байсан дүр зургийг монголчууд мартаагүй. Магадгүй тэр мөчөөс хойш олон нийт газрын тосны тухай ойлголтыг илүү сайн мэддэг болсон байх. Сэтгүүлч бидний зүгээс ч энэ ойлголтыг илүү лавшруулж, газрын тос хийх, олборлох болон нөхөн сэргээх үйл явцтай танилцах зорилготой аялалыг өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд хэрэгжүүлэв. Ингээд та бүхэнд Уул уурхайн яам болоод Газрын тосын газрын хамт олонтой газрын тос олборлох хийгээд манай улсад энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй зарим компанийн үйл ажиллагаатай танилцсан сурвалжлагаа хүргье.
Улаанбаатар хотоос зүүн хойш Налайх, Чойроор дайрч дорны говийг зорилоо. Нутгийн ихэх хэсэг говийн бор хөрсөөр тархсан бөгөөд элс дэрсээр хүрээлэгджээ. Уул ус үл тааралдах цэлгэр талд тэртээх тэнгэрийн хаяа ойрхон санагдана. Дорноговь аймагт ил ус ховор боловч гүний усны ундарга арвин.  Үүнээс гадна газрын тосоор баялаг нутаг аж.

1940-өөд оны үед иргэд тостой чулуу олоод тухайн үед Монгол Улсад газрын тос байх магадлалтай гэдгийг Засгийн газарт мэдэгдэж байсан гэдэг. Ингээд тухайн үеийн нэрт геологичид, ЗХУ-ын геологичидтэй хамтарч анхны Зүүнбаянгийн ордыг нээсэн. Энэ үед жилдээ 5000 тонн дизель мөн бинзен үйлдвэрлэдэг үйлдвэртэй байсан. Улмаар энэхүү ордын гарц багасч, ЗХУ-ын геологичид Сибирт том ордууд нээгдсэн учир Монголд цаашдаа газрын тосны эрэл хайгуул хийх нь эдийн засгийн үр ашиггүй гэсэн дүгнэлтийг хийсэн. Ингээд Зүүнбаянг хаасан байгаа. Мөн тухайн үед байсан боловсруулах үйлдвэрт ч гал гарч шатсан гэдэг. Тиймээс газрын тосны салбар 1950-иад оноос хойш 1990-иэд он хүртэл завсарласан бөгөөд энэ үед бэлтгэгдсэн  мэргэжилтнүүдээс өөр  дахин мэргэжилтэн бэлтгээгүй зогсонги байдалд орсон байдаг. Гэвч 1990 онд Английн эрдэмтэн Пэнтила гэх хүн Монголд ирээд хотгор сав газруудыг судалж, эдгээр газруудад газрын тосны нөөц байх магадлалтай гэж үзсэн аж.
Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэж юу вэ?
Хөрөнгө оруулагч өөрөө бүх эрсдэлийг гаргаад хайгуул, судалгааны ажлыг хийдэг байна. Хэрэв газрын тос олдвол Монгол Улстай гэрээний дагуу ашгаа хувааж, хэрэв тухайн судалгаа хийсэн газар газрын тосны нөөц илрээгүй бол эл компани эрсдлээ даагаад буцдаг байна.  Одоогоор 30 гаруй хотгоруудыг хайгуулын талбай болгож, энд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийгээд явж байгаа аж. Ингэж Тодруулбал, 16 компани 20 талбай дээр бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг байгуулаад явж байгаа юм. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг байгуулахдаа төрийн бүх институтээр дамжиж шийдвэр гаргадаг.
Газрын тосны хуулийг 1991 оноос хойш шинэчлээгүй
Монгол Улсад 1991 онд анх газрын тосны хуулийг баталж байсан нь өнөөдөр зарим нэг эрхзүйн зохицуулалтыг хийж чадахгүйд хүрээд байгаа. Тиймээс шинэчилсэн найруулгатай хуулийн төслийг өргөн барьжээ.
Эрсдэл ихтэй, ашгаа нөхөхөд хугацаа их шаарддаг учир татварын тогтвортой  орчин маш чухал хэмээн хөрөнгө оруулагчид ярьж байсан. Гэрээ байгуулах эрхээ авсан этгээд хамгийн түрүүнд хүндийн хүчний судалгаа хийж, хотгор газрын тодорхойлдог. Дараа нь тухайн газрынхаа геологийн бүтцийг судалж, аль давхаргад тос байж болзошгүйг тогтооно. Ингэхдээ доргилт үүсгэж, чичирхийллээр нь мэдээлэл унших төхөөрөмж ашигладаг аж. Эсвэл 15 хүртэл метр өрөмдөөд тэсэлгээ хийх бас нэг арга бий гэнэ. Хэрэв тэнд газрын тос байж болзошгүй гэж үзвэл өрөмдөнө. Одоогоор нийт 1026 өрөм тавьсаны 856 нь “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанид данстай. Өрөм тавьж чулууг нүхлээд ч “хөлс”-гүй хэсэг таарах нь энүүхэнд. Өөрөөр хэлбэл газрын тосыг “чулууны хөлс” гэж бас үздэг юм билээ. Чулуунд нэвчсэн тосыг тусгай өрөм, даралтын хүчээр дээш нь оргилуулж авдаг учраас “гарц” 100 хувь байх нь ховор.
Нөөцийг шатахуун болгоно гэвэл 40 сая тонн хүрнэ гэв
 Уг салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд нийт хоёр тэрбум гаруй долларын хөрөнгийг манай улсад оруулжээ. Одоогоор 332.6 сая тоннын нөөц бүртгэгдсэн байгаа юм билээ. Гэвч үүнээс 42 сая тонныг нь гаргаж авах боломжтой. Дээрх нөөцийг шатахуун болгоно гэвэл 40 сая тонн хүрнэ гэв. Газрын тосны салбараас энэ оны төсөвт 165 тэрбум төгрөг хуримтлуулах ёстой. Асуудал бий ч үүнийгээ давуулж чадна гэдэгтээ тэд итгэлтэй байна лээ.
Газрын тос хаана байх магадлалтай вэ?
Хотгор газар байх магадлалтай.  Газрын тос илрүүлэхийн тулд маш гүн өрөмдлөг хийдэг. Манай улсад Тамсагын сав газарт 4000 гаруй метр гүн өрөмдлөг хийсэн байдаг аж. Ер нь Монгол орны баруун хэсгээр газрын тос, ашигт малтмалын хайгуул бага хийгдсэн бөгөөд зүүн хэсгээр хайгуул эрчимтэй явж байгаа юм.
Ил уурхайгаар олборлодог ашигт малтмалыг бодвол газрын тосны салбар байгаль экологит хамаагүй бага нөлөө үзүүлдэг гэдгийг бидний аялалынхаа явцад харлаа.

Ямартаа ч газрын тосоо эх орондоо боловсруулж, шатахууныхаа дотоод хэрэгцээг хангах, улмаар экспортолдог болох нь газрын тосны салбарынхан хийгээд бидний томоохон зорилт юм хэмээн ярилцсаар нийслэл хотдоо ирлээ. Гэвч сурвалжлага маань үүгээр дуусаагүй удахгүй та бүхэндээ Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр газрын тос олборлох үйл ажиллагаа эрхэлдэг гурван компанийн нэг “Доншен газрын тос” компанийн үйл ажиллагаа, ажилчдынх нь байр суурийг хүргэнэ.