УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-МАН сонгуулийн тухай хуулиар бүх ард түмний санал асуулгыг авах нь зөв гэсэн байр суурьтай байгаа. Харин УИХ-ын дарга З.Энхболд “Бүх ард
түмний санал асуулгыг явуулах боломж байхгүй. Хөрөнгө, санхүүгийн хувьд ч хүндрэлтэй гэсэн. Тэгэхээр одоо яах ёстой вэ?
-Нэгдүгээрт, УИХ-ын дарга байр сууриа илэрхийлсэн болохоос шийдвэр гаргаагүй. УИХ-ын дарга бол хуралдаан даргалагч болохоос биш УИХ-ын өмнөөс шийдвэр гаргадаг албан тушаалтан биш юм. Хоёрдугаарт, Ардчилсан намын даргын албан тушаалыг давхар хашдаг хүн учраас тус намын байр суурийг илэрхийлсэн болов уу гэж би ойлгож байна. Ард түмний саналыг авах ёстой гэж яриад байгаагийн гол утга, учир нь иргэдийн санал, хүсэлтэд л байгаа юм. Намрын чуулган завсарлах хугацаанд манай намын бүлгийн гишүүд бүгд сонгогдсон тойрогтоо очиж ажиллалаа. Тухайлбал, би Булган аймагт очиж ажиллахдаа бүх сумаар орсон. Ингээд нутгийн иргэдтэй уулзаад явахад одоогийн хэрэглэж байгаа сонгуулийн холимог тогтолцоог зөв гэж үзэж байгаа нэг ч хүн алга. Бүгд шүүмжилж байна. Нэг л хүн холимог тогтолцоо байх ёстой гэсэн санал хэлсэнээс бусад нь бүгд шүүмжилж байв. Эрх баригчид болохоор холимогоороо байна гэж зүтгээд байна. Тэгэхээр ард түмнийхээ байр суурийг асуугаад үнэхээр хэрэггүй гэж үзэх юм бол намын жагсаалтаар УИХ-д сонгогддог байдлыг хасья л гэж байгаа юм.
-Бүх ард түмний санал асуулга асуух тухай тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн барьчихсан байгаа. Тэгэхээр УИХ-ын даргын дэмжлэгийг авахгүй байх магадлалтай боллоо. Тэгэхээр чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэх эсэхэд саад учрах магадлалтай юм биш үү?
-УИХ-ын дарга өргөн барьсан тогтоолыг хуралдах асуудлын жагсаалтад оруулаад хэлэлцэх хугацааг нь тодорхой болгоод явах ёстой байх. Түүнээс биш УИХ-ын гишүүдийн хууль санаачлах эрхийг дур мэдэн хаана гэсэн ойлголт байхгүй юм. Яахав, ийм үйлдлүүд олон удаа гарч байгаа. Үүнийг хөндөж ярих ёстой гэж бодож байна.
-Сонгуулийн холимог тогтолцооноос жижиг мажоритар тогтолцоо руу шилжих нь ухралт хийж буй алхам гэж зарим улс төрчид үзэж байна л даа?
-Хамгийн гол нь сонгогчид хэд, хэдэн бодитой үндэслэлтэй саналуудыг хэлж байна. Нэгдүгээр үндэслэлийг иргэд “Отгонбаяр гишүүн та Булган аймгаас сонгогдсон. Булганд ирээд бидэнтэй уулзаад санал бодлыг маань сонсоод өөрөө тайлбар өгөөд цаашаа дамжуулах зүйлсээ тэмдэглэж аваад яваад байна. Энэ жагсаалтаар сонгогдсон хүн хэнтэй уулзах юм бэ?. Монголыг тойроод замдаа тааралдсан хүн бүртэй уулзаад явах юм уу. Үндсэн хуулинд УИХ-ын гишүүн ард түмний төлөөлөл байна гэдэг заалт хаашаа эргэж байна вэ. Тэр хүн хэнийг төлөөлж байгаа нь тодорхойгүй байна” гэж тайлбарлаж байна. Хоёрдугаар үндэслэлийг хэлэхдээ өөрсдийнх нь амьдралд нөлөөлж байгаа жишээгээр ярьж байна. Иргэд хэлэхдээ “Орон нутгийн сонгуулиар олон нийтийн дэмжлэгийг авч огт сонгогдож чадахгүй байсан хүн жагсаалтаар гишүүн болоод цаашлаад сумын өндөр албан тушаалтан болчихоод бид нарын хувь заяаг шийдээд байна. Өнгөрсөн 25 жилд тасралтгүй нэр дэвшээд, нэг ч сонгогдоогүй хүн намын жагсаалтаар ороод ирчихлээ. Тэгэхээр холимог тогтолцоо нь хэн ч хүлээж авахгүй, яагаад ч сонгогдохгүй хогийн тампангуудын ордог нүх болчихоод байна” гэж байна. Гуравдугаарт, “Өмнө нь 76 хүн 2 сая хүнд хуваагдаж Монгол орны өнцөг булан бүрт суугаа ард иргэдийн саналыг сонсдог байсан бол одоо 48 хүн 3 сая хүнд хуваагдаж ажиллаж байна. Үлдсэн 28 нь иргэдтэй уулзах шаардлагагүй болчихоод байна” гэж байгаа юм. Тухайлбал, би өмнө нь найман сумаар тойрч ажиллаад хүмүүстэй уулзаж амждаг байсан бол одоо аймгийг бүтэн тойрч 16 сумаар тойрч байна. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүд ард түмнээсээ улам холдох нөхцөл үүсч байна. Энэ ярих үндэслэлтэй асуудал мөн үү гэвэл мөн юм.
-Тойргоос сонгогддог байдал МАН-д илүү ашигтай учраас ингэж байна гэж хардах хүмүүс ч байна?
-Миний хувьд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, нарийн бичгийн дарга зэрэг албан тушаалыг хашиж ирснийхээ хувьд нэг зүйлийг тодорхой хэлье. Сонгуулийн аль нэг тогтолцоо нь аль нэг улс төрийн хүчинд илүү ашигтай байна гэсэн ойлголт байдаггүй. Үйл ажиллагаагаа муу явуулж байвал ямар ч тогтолцоотой байсан ялагдана. Олон түмний дэмжлэгийг авч чадахгүй. Харин сайн байвал ялаад л гараад ирнэ.
-Бүх нийтийн санал асуулгыг явуулахад их мөнгө орно гэж үзэж байгаа. Харин МАН-ын бүлэг хэдэн төгрөг орно гэж үзэж байгаа юм. Та бүхэнд хийсэн тооцоо, судалгаа байна уу?
-Төрийн эрх бүхий дээд байгууллага нь хууль ёсны дагуу байгуулагдсан байгууллага уу мөн үү, биш үү гэдэг эргэлзээгээ нэг мөр шийдэхэд мөнгө зарж болно гэж бодож байгаа. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг иргэдийнхээ саналыг утсаар аваад Оюутолгойг хөдөлгөхөөр шийдчихлээ гээд байсан биз дээ. Тэгэж явуулж болно шүү дээ. СЕХ нь насанд хүрсэн хүмүүсийнхээ утасны дугаарыг аваад л хийчихэж бас болно.
-Улс төрийн намын санхүүжилтын тухай хуулиар гишүүд маргаантай л байна. Тухайлбал, зарим гишүүд “Зарим нам нь том байртай. Зарим нь байргүй. Тэгэхээр улс төрийн намуудын тэгш эрхийг хангаж өгөх ёстой” гэх мэтээр ярьж байгаа. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Улс төрийн намын тухай хуулийг хэлэлцэхэд намын байрыг ярьж байгаа нь үнэхээр явцуу бөгөөд асуудлыг жижгээр хардаг хүмүүсийн асуудал болно. Өнөөдөр улс төрийн нам гэдгийг ойлгохгүй байгаа хүмүүс тэгэж ярих байх. Улс төр намын байртай байх, үгүй бол чухал асуудал биш. Нам гэдэг бол улс орны хөгжлийн бодлогыг гаргаад түүнийгээ хэрэгжүүлэх арга замаа тодорхойлж байх ёстой хүчин. Гэтэл өнөөдөр улс төрийн намууд яаж байна. Хөгжлийн бодлогын тухай хууль хэлэлцэхэд Ардчилсан намаас хоёрхон хүн сууж байна шүү дээ. Ийм улс төрийн нам гэж байх уу. Хамгийн чухал хуулийг хэлэлцээд явж байхад ингэж болохгүй юм. Бидний анхаарах зүйл бол улс орны эрх ашигтай холбоотой бодлогын асуудлаар маргах юм. Түүнээс намын байр биш. Ингэж бодлогоо гаргаад, маргаж мэтгэлцэж чадахгүй байгаагаас болж популистууд идэвхтэй гарч ирээд байна. Учир нь намууд өөрсдөө бодлогоо гаргаж чадах чадвараа алдчихаад байна.
-Тавантолгойн асуудлыг өнөөдөр УИХ-д өргөн барих гэж байна. МАН-ын бүлэг уг асуудлаар хоёр хуваагдсан гэх мэдээлэл байна. Энэ үнэн үү?
-Манай намын бүлэг хэлэлцээгүй байгаа. Тавантолгойн хэлэлцээрийн эцсийн хувилбарыг Засгийн газраас өргөн бариагүй байна. Албан ёсны бичиг баримтыг үзэлгүйгээр хэлэлцэж байдаг хариуцлагагүй улс төрийн хүчин МАН биш.
-Казиногийн хуулиар таны байр суурийг сонссон. Уг хуулийг улам илүү сайжруулах боломжийг та юу гэж харж байгаа вэ?
-Манай гишүүд Казино байгуулах цаг нь болсон гэж яриад байна. Мөн эдийн засагт чухал ач холбогдолтой гэж байгаа. Дэлхийн аль ч улсад байдаг л зүйл. Миний хувьд хоёр зүйлийг тодруулж хэлэхийг хүсч байна. Казино байгуулаад маш их мөнгө орж ирнэ гэж бодож байгаа бол эндүүрэл. Мэдээж мөнгө орж ирнэ. Мөрийтэй тоглоом өндөр татвартай байдаг учраас татвар авах нь тодорхой. Тэр утгаараа ашигтай боловч бидний асуудлыг шийдчих мөнгө орж ирнэ гэдэгт итгэхгүй байна. Харин тус хуулийг хоёр, гурван чиглэлээр сайжруулах ёстой. Нэгдүгээрт, Казиног дагаж орж ирдэг сөрөг үзэгдлүүд болох гэмт хэрэг, биеэ үнэлэлт, хар тамхи, мөнгө угаах, хүчирхийлэл зэрэгтэй тэмцэх ажлаа бид тус хуультай уялдуулж, манай хууль хяналтын байгууллагууд тэмцэх чадвартай байгаа эсэхийг заавал харах ёстой. Хоёрдугаарт, манай улсын олон иргэд гадны улс орон руу явж тоглодог нь нууц биш. Тухайн хүмүүс гадныханд мөнгөө өгч байхаар дотооддоо тоглох бололцоог нь хангаж өгөх ёстой. Тиймээс монгол хүнийг оруулахгүй гэдгийг буруу гэж үзэж байна. Донтуулахгүй байх хэмжээний хуулийн хязгаарлалт тавьж өгч болох юм. Гуравдугаарт, тодорхой бүс нутгийг хөгжүүлэх бодлогоор Казиног байгуулах нь зүйтэй болов уу. Улаанбаатарт хүн амын тал нь шавчихаад байна. Тэгэхээр ийм газар биш тодорхой бүс нутгийг хөгжүүлэх бодлогоор байгуулах нь зүйтэй.
-1998 онд Казиногийн асуудлаас болж гурван гишүүнээ шоронд хийж байсан түүх бий. Ер нь тэр гурван хүний нэр төрийг цагаатгах ёстой гэж зарим хүмүүс ярьдаг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?
-Тухайн үед би улс төрд байсангүй. Сонин хэвлэлээс л мэдээлэл харж байлаа. Тухайн үед Казиног дагаж гарч ирэх сөрөг үр дагавартай тэмцэх хууль эрх зүйн чадамж нь муу байсан юм шиг байгаа юм. Чингис зочид буудлын үүдэнд буудалцаан болж байсан түүх ч бий шүү дээ. Одоогийн хуулиар ч мөн ийм чадамж байна уу гэдэг асуулт гарч ирж байгаа.
-Өчигдрийн чуулганы хуралдаан дээр хүний эрхтэй холбоотой асуудлаар хүмүүсийн анхаарлыг татсан зүйлийг хэллээ. Энэ талаараа дэлгэрэнгүй яриач?
-Нэр бүхий гишүүд хүний эрхийн комиссын эрх зүйн байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулахаар санал оруулсан. Хүний эрх Монголд зөрчигдөж байна уу гэвэл ноцтой зөрчигдөж байна. Ноцтой зөрчигдөж байна гэдгийг өнгөрсөн оны хүний эрхийн 13 дугаар илтгэлээс харж болно. Дөнгөж өчигдөр танилцуулсан 14 дүгээр илтгэлээс ч харагдлаа. Манай УИХ уг асуудалд зохих ёсны анхаарлыг тавихгүй байна. 13 дугаар илтгэлд олон ноцтой асуудал байсан учраас чуулганаар хэлэлцүүлэх ёстой гэсэн шийдвэрийг дэд хорооноос гаргасан. 13 дугаар илтгэл нь 2013 оных. Гэтэл 2013 оны илтгэлээ хэлэлцэж амжаагүй байтал 14 дүгээр илтгэл гарчихлаа шүү дээ.
- Хэлэлцэхгүй байгаа шалтгаанаа тайлбарласан уу?
-Би түүнийг мэдэхгүй байна. Миний зүгээс хэлэлцэхгүй байгаа шалтгаанаа хэл гэж шаардаад байгаа юм. Хэлэлцэхгүй байгаагийн сөрөг тал нь олон. Тухайлбал, хүний эрхийн илтгэл гаргаад зөвлөмж өгдөг. Тэр зөвлөмжийг нь УИХ-аар хэлэлцээд алийг нь хуулинд тусгах, алийг нь Засгийн газар хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдгийг зааж өгдөг юм. Гэтэл тэр шийдвэрүүд нь гарахгүй байна. Ингэхээр Хүний эрхийн комисс ямар ч зөвлөмж гаргаад нэмэргүй болчихоод байна. Би нэг жишээ хэлье. 2014 оны 12 дугаар сард Монгол улс эрүүдэн шүүхийн эсрэг олон улсын конвенцид нэгдэн орсон. Гэтэл өнгөрсөн онд Хүний эрхийн үндэсний комисст ирсэн гомдлуудтай танилцахад эрүүдэн шүүсэн байх магадлалтай 32 тохиолдол бүртгэгдчихээд байна. Энэ тохиолдлуудад арга хэмжээ аваагүй байна. Энэ нь дандаа мөрдөн байцаагч, прокурортой холбоотой байгаа юм. Тэгэхээр тэдний асуудлыг бүгдийг нь хэлэлцэхгүй болчихоод байна. Би нэг жишээ хэлье. Нэг хүнийг гэмт хэрэгт сэжиглээд 19 хоног уурын зууханд хорьсон байгаа юм. Уг нь хүнийг хориход шүүхийн тогтоол байх ёстой. Мөн хорих газар нь тусдаа. Гэтэл уурын зууханд хорьж хэрэг хүлээлгэх гэж оролдсон байна. Тэгээд асуудал үүсэхээр нь хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгохдоо тухайн хүнийг сайн дураараа уурын зууханд 19 хоног хоносон байна гэж тайлбарласан байгаа юм. Цаашлаад буу тулгаж хэрэг хүлээлгэсэн тохиолдол байна. “Чамайг гурван давхрын цонхоор шиднэ” гэж айлгаж байгаад хэрэг хүлээлгэсэн гэсэн гомдол ч байгаа юм. Ийм ноцтой зөрчил гараад байхад асуудлаа хэлэлцэж өгөхгүй байна. Ямар үйлдэл нь эрүүдэн шүүх ангилалд ордгоо ч мэдэхгүй хуулийн байгууллагын ажилтан байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Тэгэхээр УИХ хэлэлцээд Хүний эрхийн Үндэсний комиссын зөвлөмжийг нь тодорхой болгоод хуулиндаа тусгачихмаар байгаа юм.
- Хүний гэм буруутай нь шүүхээр тогтоогдоогүй байхад шоронд хорьдог. Улмаар тухайн хүн эрүүл мэнд, нэр хүндээрээ хохирдог үйлдлүүд их боллоо. Энэ хүний эрхэнд ноцтойгоор халдаж байгаа үйлдэл мөн тийм үү?
- Одоо хэлэлцэгдэх гэж буй хуулинд гол яригдаж буй асуудал энэ юм. 2015 онд 2000 хүнийг барьж, хорьсон. Түүний 45 хувийг оргон зугатаах магадлалтай гэдэг үүднээс хориод байсан. Маш олон тохиолдолд хүнийг урьдчилан хорьж залхаан шийтгэж байгаад хэргийг нь үүрүүлэх гэж буй оролдлого бүртгэгдсэн. Онц ноцтой гэмт хэрэг биш бол гадагш явах эрхийг нь хязгаарлахад л болох шүү дээ. Гэтэл тэр ч байтугай 29 хүнийг шүүхийн шийдвэргүй хорьсон байна. Өнөөдөр Хүний эрхийн байгууллагын ажилчид ч 461-р анги руу нь орж ажиллаж чадахгүй байна шүү дээ. Хүний эрхийн байгууллагад долоо хоногт 6-7 өргөдөл ирдэг. Түүнийх нь дагуу шалгахаар очиход оруулдаггүй. Энэ мэт хүний эрхийн зөрчил хэтрээд байна. Хуулийхан хуулийг өөрийнхөө дураар мушгин ашиглаж байна. Харин хуулийг мушгин ашигласан этгээдэд хариуцлага хүлээлгэхгүй байна. Үүнтэй холбоотой нэг жишээ байна. Нэг хүнийг бичиг баримт хуурамчаар үйлдсэн хэргээр эрүү үүсгээд түүнийг нь шалгаад хэрэгсэхгүй болгожээ. Хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсоны дараа тухайн хүн хохирлоо барагдуулахаар хуулийн байгууллагад хандахад нь “Чи яасан их заргалддаг юм” гээд дахиад эрүү үүсгээд 11 жилийн ял өгөөд явуулчихсан. Ингэж хүний эрхэнд ноцтой халдаж байгаа учраас үүний араас явахаас өөр арга байхгүй.
Т.ХУЛАН
Сэтгэгдэл (16)