Монголд авлига гэдэг хар гай нэвтрээгүй албан газар байхгүй дээ. Бурхан болсон нэгнийгээ сондгой тоотой өдөр хүртэл хадгалахаас өгсүүлээд түүнийгээ оршоох алд газар олж авах хүртэл авлига өгч байна.

Ер нь нийгмийн бүх салбарт авлига авч, бас өгөх нь ердийн үзэгдэл болсон доо. УИХ-д нэр дэвшигч нэгэн нөхөр сонгогчдодоо улаан цагаан авлига өгч байгаад гараад ирчихсэн ч өнөөдөр цэцэн царайлаад л Авлигыг устгах тухай донгодоод сууж байна даг. Тэгэхээр мань мэт нь ил цагаандаа гаралгүй яахав дээ. Нөгөө талаас өнөөдөр авлига авсан, өгсөн хоёр хоёулаа ичиж эмээхээ больсон.

Ямар сайндаа л манай бизнесмэнүүд ингэж ярихав дээ. “МАН эрх барьж байх үеийн дарга нар “Авлига өг” гэж шууд нэхэхгүй. Харин ямар нэг байдлаар авлига өгөх хүртэл ажил уядаг. Залхаадаг. Тэд улаан цайм хэлж чаддаггүй. Гэхдээ нүд нь ”Чи юм өгөхгүй бол энэ зөвшөөрлийг авна гэж гонж” гэж хэлээд байдаг юм. Харин АН-ынхан огт өөр. Шуудхан л “Төдийг өгчих” гэнэ шүү дээ. “Хугацаа алдахгүй амар байдаг” гэж ярьдаг юм. Тэгэхээд энэ хоёр намын авлигач нарын арга нь “нарийн” байгаа биз. Нэг нь залхаах тактиктай, харин нөгөөх нь өглөггүй хүнээс өр хурдхан шиг авах, үнэт цагаа хэмнэх зорилгоор шулуухан нэхдэг арга.

Энэхүү хаа сайгүй хавтгайрах хүртэлээ дэлгэрсэн авлигатай тэмцэх зорилгоор 2007 оны нэгдүгээр сарын 11-ний өдөр Монгол Улсад анх удаа Авлигатай тэмцэх тусгай байгууллага буюу Авлигатай тэмцэх газрыг байгуулсан юм. Тэр үеэс хойш даруй найман жилийг ардаа хийсэн бөгөөд өнөөдөр түүний орших, эс оршихын тухай яриа хаа сайгүй өрнөж байна. Ганцхан УИХ дээр ч энэ сэдэв хөндөгдөөд байгаа юм биш. Харин авлигын улмаас байнгын бухимдалтай явдаг олон нийтийн дийлэнх хэсэг, мөн авлигын ачаар амьдралаа зохицуулж ирсэн нийгмийн нэг хэсэг энэ зүг тун анхааралтай харж байна. АТГ хэмээх энэ байгууллага нээрээ өнгөрсөн хугацаанд юу хийв гэж. Ямар үр дүн гаргав гэж. Наандаж энэ байгууллага бий болсноор би хүүхдээ цэцэрлэг, сургуульд оруулахын тулд эрхлэгчид нь нууцаар мөнгө өгдөгөө болино, аж ахуйгаа босгохын тулд элдэв зөвшөөрөл авахдаа нууцаар мөнгө төлдөгөө болино, ажилд орохын тулд дарга болоод хүний нөөцийн ажилтанд нь нууцаар мөнгө өгдөг явдал зогсоно гээд тун баяртайгаар хүлээж авсан юм. “За ашгүй дээ, ийм нэг газар байгуулагдах цаг нь болсон байлгүй. Төр түмэн нүдтэй гэж үнэн юм аа” гэлцээд л. Гэтэл эдүгээ энэхүү итгэл маань алдран алдарсаар нөгөө хүсэн хүлээж асан Авлигатай тэмцэх газрынхаа зүг харин ч айдас дүүрэн нүдээр ширтэх болов. Тэд авлигаа устгах бус сөргөлдөгч нам бүлэглэлийн өс хонзонгоо тайлах, нэг нэгийгээ дарах дайны гол зэвсэг болж, хөлд нь жирийн шударга иргэн үрэгдэж мэдэх аюул нүүрлэв.

Одоо Яваандаа 1930-аад оны сүүлч үеийн хар хэлмэгдлийн жилүүдийн Онцгой бүрэн эрхт комисс маягтай харагдаж эхэллээ шүү. Онцгой бүрэн эрхт комисс гэгч ямар айхавтар “ороолон” байсныг дашрамд дурдъя. Тодруулбал, 1937 оны аравдугаар сард байгуулагдаад хоёрхон жил болохдоо 25 мянга 437 хүний хэргийг шүүж, 20 мянга 99 хүнд цаазаар авах ял оноосон байдаг шүү дээ.

Манай АТГ байгуулагдаад хэдэн хүнд эрүү үүсгэж, шүүхэд шилжүүлснээ асуусан асуугаагүй бардамхан тайлагнадаг. Харин “Ямар учир шалтгаанаар, хэн хэнийг хэрэгтнээр зарлан, хэрхэн хорьж саатуулав” гэвэл огт өөр тоо гарах байх. Чухамхүү энэ л ард олны дотор айдас төрүүлж буй хамгийн гол зүйл. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн зууны Онцгой эрхт бүрэн комиссын хойт дүрээр энэ цагийн АТГ тодрох нь уу гэж айдас олон хүний тархинд эргэлдэж  байна.

Ард нийтэд ч энэ талаас нь харах хангалттай шалтгаан бий. Анхны дарга Б.Дангаасүрэнгийн үхэл, дараагийн дарга Ч.Сангарагчаагийн шийтгүүлсэн байдал, Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын хэрэг, Ашигт малтмалын газрын дарга н.Амарсайханы үхэл, намаар талцан өрсөлдөгчдөө хорьсон, улс төр хийгээд бизнесийнхнийг хоморголон хорьсон гээд өөрийн эрхгүй анхаарал татсан хэргүүд зөндөө. Хэрүүлүүд ч бий. Ер нь АТГ бол авлигатай тэмцэх газар биш гэдгийн хамгийн наад захын нотолгоо болохоор тун олон баримт бий дээ. Түүнийг цаг барах гэсэн биш, энд тоочоод яахав. Уг нь тэдний үндсэн үүрэг гэвэл ард иргэдээ соён гэгээрүүлэх явдал байсан. Даанч сүүлдээ сөргөлдөгч намуудын гэхээсээ бүлэглэл хоорондын “Орон нутгийн чанартай нударган зодооны” хэрэгсэл болсон юм. Нөгөөдүүл нь ч түүнийг маш хүчтэй “бороохой” болгохын тулд Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албаны бүх эрхийг шилжүүлэв. Ингэснээр АТГ хэмжээгүй эрхтэй болж, улмаар эцсийн эцэстээ анхныхаа “эздийн” ч хяналтаас гарсан болов уу гэх хардлага төрдөг. Одоо бол эрхтэй, хүчтэй, хэн ч айдаг, хэнийг ч айлгадаг, тэр ч бүү хэл УИХ-ыг харцаараа хөдөлгөдөг байгууллага болов. УИХ гэдэг чинь ингэхэд Монголын ард түмний багасгасан хувилбар юм шүү дээ, зайлуул. Тэгэхээр АТГ ард түмнээ удирдаж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл АТГ нь Монголд нэг ёсны харгис диктатур, дарангуйлал тогтоожээ.

Манайханд  сурах юм даанч их байна. Гадаадын орнуудын ихэнх нь авлигыг устгахын тулд эхлээд шалтгааныг нь олдог. Швед, Финланд, Дани, Норвег, Шинэ Зеланд, Швейцарь гээд авлигын индексээрээ хамгийн бага орнууд залуустаа үнэгүй боловсрол олгож, хүн ардынхаа нийгмийн идэвхийг өрнүүлснээр авлигаа багасгажээ. Түүнээс биш манайхан шиг Авлигатай тэмцэх газар байгуулсангүй. Сингапур энэ тэр гээд ганц нэг улс эдийн засгийн арга хэмжээ авч, хүнд суртлын системээ халснаар амжилтад хүрэв. Үүн дотор шүүгчдийнхээ цалинг нэмэгдүүлсэн орон ч бий. Гэхдээ улс орон бүрт өөрийн гэсэн авлигын шалтгаан, түүнтэй тэмцэх арга бий гэдгийг онцолсон байдаг. Гэтэл манайхан авлигын шалтгаанаа тогтоогоод, түүнтэй тэмцэх арга тактикаа дээрхи орнууд шиг тодорхойлсон бил үү?

Ээ мэдэхгүй, шийтгээд л, шоронд хийгээд л үүнийг алга болгоно гэж тооцсоноор улстөрчдийн тоглоомын хөзөр болж, улмаар өнөөдөр өнгө төрхөө бага зэрэг өөрчилсөн 1937 оны Онцгой бүрэн эрхт комисс дахин бий болжээ гэхэд хилсдэхгүй. Мөн 1937 онд ОБЭК шууд л буудчихдаг байсан бол өнөөдрийн АТГ эхлээд нэр хүндийг нь унагаана. Гэр бүлийг нь оролдоно. Тэгээд нийгмээр жигшүүлнэ. Хөрөнгийг нь булаана. Нэг ёсны дээрэм хийнэ. Өөрөөр хэлбэл улстөр, эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн хөрөнгийн төлөө хийх дайны гол зэвсэг болжээ гэхэд хилсдэхгүй.

...Ийм бага цалинтай төрийн албан хаагч авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай багш авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай эмч авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай эрдэмтэн авилга авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай цагдаа авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай прокурор авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай шүүгч авлига авахгүй яах юм...

Ийм бага цалинтай УИХ-ын гишүүн авлига авахгүй гээд яах юм... Яах юм... Яах юм... Яах юм...

Эдүгээ хөрөнгө мөнгө хүний хамгийн гол шалгуур болж, ёс суртахуун жагсаалтын адагт бичигдэх болсон цаг үед хэн нэгний цалинг нэмээд авлига устахгүй нь тодорхой байна. Устсан түүх ч энэ дэлхийд байна уу, үзээд буцаагаад өгье гэсэн ч алга. Бас үлгэр домогт гардаг шиг Авгиевын хашаагаа цэвэрлэх гэсэн “эх оронч”, элдэв тэмцэгчид, үүгээр нэр хүндээ өсгөх гэсэн улстөрчид, төрийн ба төрийн бус байгууллагууд ч Монголын авлигыг бууруулахгүй шүү. Мөрийцсөн ч яахав. Яагаад гэхээр эдгээрийн ард нам, бүлэглэл болоод хувь хүний ашиг сонирхол нуугдаастай явдаг. Тиймээс л, “Би авлигатай ясаа цайтал тэмцэнэ” гээд хашгираад “хошгоруулаад” байгаа хүнийг харахаар инээд хүрээд байдаг юм.  Эрхэм улс төрчид минь оройтсон ч гэсэн сэхээрч, Авлигатай тэмцэх газрыг байранд нь тавиад өгөөч. Авлигыг шорон таслахгүй нь тодорхой. Гэхдээ авлигачинг шийтгэх ёстой үнэн. Харин шийтгэхийн тулд шийтгэх үү, хүмүүжүүлэхийн тулд уу гэдэг бас л өөр асуудал шүү. Бас шорон хүнийг хүмүүжүүлдэг үү, гэмт хэрэгтний тоог нэмдэг үү гэдэг ч бас нэг өөр асуудал. Гэхдээ үнэн нэг л зүйлд бий. Тэр нь юу вэ гэхээр ерөөсөө аливаа диктатур ямар нэг сөрөг үзэгдлийг зөвхөн түр хугацаанд л намжаадаг талтай. Тиймээс л Авлигатай тэмцэх газарт соён гэгээрүүлэх гэсэн үндсэн үүргийг нь үлдээгээд бусдыг нь Прокурорын дэргэд буцааж өгье.

Магадгүй маргааш ч манай гэрээр АТГ-ынхан “зочилж” ирээд маньдаа ямар ч ял тулгаж мэдэх тийм цаг үе ирсэн байна. Бас АТГ-ынхан ийм эрх мэдэлд бялуурсандаа зарим үүргээ шилжүүлэхгүй гэж гүрийгээд байгаа бус АТГ-ыг ийм эрхтэй нь байлгах гэсэн бүлэглэлүүдийн сонирхол энд илүү хүчтэй үйлчлээд байна уу даа гэсэн хардлага төрдөг. Нөгөө талаас ерөөсөө хүчирхийллийн аргаар аливаа муу үзэгдлийг таслан зогсоож асан түүх байдаггүй. Тиймээс ийм аргыг хөгжих гэж байгаа, хөгжилтэй орнууд болж өгвөл хэрэглэхгүйг хичээдэг.

Харин бид өөр. Хэрэгт холбогдсон нэгнийгээ шоронд хатааж, шороонд булж байж л сая санаа амардаг ард түмэн. Түүнийг нь өдгөө тархи угаах ухаанд онцгой гаршсан улстөрчид ямар мундаг ашигладаг гэж бодно. Авлигаа бүрмөсөн арилгахын тулд Иранд арьсыг нь амьдаар хуулах шийтгэл оноогоод бараагүй юм гэнэ билээ.

Харин боловсролын түвшингээрээ тэргүүлж, баян ядуугийн ялгаа бараг арилсан орнуудад авилга нь инээд хүрмээр бага үзүүлэлттэй байдаг. Ялангуяа сургууль, эмнэлгүүд нь төлбөргүй байдаг орнууд авлигын индексээрээ тэргүүлж байна. Яагаад гэхээр ийм орны иргэд Засгийн газартаа илүү итгэдэг. Их, дээд сургууль нь төлбөргүй болохоор баян ядуугийн ялгаа тун өчүүхэн болдог. Тиймээс аливаа асуудалд шударга ханддаг. Шударга ёс байгаа газар авлига оршин тогтдоггүй байна. Ингэснээр иргэдийн амжиргааны түвшин дээшилдэг. Энгийн гаргалгаа гэвэл ердөө энэ. Өөрөөр хэлбэл, барьдаг, тагнадаг, хорьдог шийтгэдэг онцгой эрх бүхий газрыг байгуулаад авлигаа багасгасан түүх байдаггүй, харин ч үүрэг зорилго нь манай одоогийн АТГ шиг болоод ирвэл ард нийтээ хэлмэгдүүлэх “махны машин” болж хувирдагийг бүү марттугай.

Д.Бат