Улс төрийн бужигнаантай энэ цаг үед хэд хэдэн хууль шинээр батлах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай яригдаж буй. Үүний нэг нь Өмгөөллийн тухай хуулийг батлаж, цаашлаад Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах замаар хуулийн салбарт шинэчлэл нэртэй “бантан” хутгахаар зэхэж байна гэдгийг салбарынхан онцолж байна. Тэгвэл энэ тал дээр шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, хуульч нар ямар байр суурьтай байгааг сонирхсон юм. Ингээд тэдний байр суурийг нэгтгэн хүргэе.

Өмгөөлөгч: О.Алтангэрэл: Өмгөөллийн тухай хууль гэхээс илүүтэй процессийн хуулиудад өөрчлөлт хийх хэрэгтэй

-Хуульчийн эрхзүйн байдлын тухай хуульд өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хэр хангалттай түвшинд тусгаж өгсөн бэ. Энэ хуулиараа цааш явах боломж хэр байгаа гэж та үзэж байна вэ?

-Яг үнэндээ Өмгөөллийн тухай хуулийн төсөлтэй танилцаж үзээгүй. Гэхдээ Өмгөөллийн тухай хууль гэхээс илүүтэй процессийн хуулиудад өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Эрүү, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд гэсэн үг. Энэ зүгээс нь харвал бодит байдалд илүү наалдах болов уу. Хэрвээ үнэхээр эрх зүйн байдал илүү дээрдвэл сайн. Гэхдээ процессийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь үүнээс илүү чухал.

-Процессийн хуулиудад ямар өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж та үзэж байна вэ?

-Өмгөөлөгч, үйлчлүүлэгч хоорондын нууцыг хадгалах. Мөн өмгөөлөгчийн бие даасан хараат бус байдалтай холбоотой заалтууд байна. Үүнийг процессийн хуулиар зохицуулах ёстой.

Дээд шүүхийн Эрүүгийн танхимын шүүгч Ч.Хосбаяр: ХУУЛИЙН САЛБАР ОНЦЛОГОТОЙ САЛБАР

-Таван жилийн өмнө батлагдсан хууль өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хэр сайжруулсан бол. Та үүнийг юу гэж бодож байна вэ?

-Одоо байгаа өмгөөлөгчийн тухай хуулийг батлуулах гээд байгаа батлуулах ажлын хэсгийн хувьд уг харилцааг бүрэн төгсгөж өгөөгүй гэж үздэг юм шиг байна лээ. Хуульчийн эрх зүйн тухай хуульд бол минийхээр бол Хуульчийн эрх зүйн тухай байдлын хууль хангалттай өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хангалттай тусгаж өгсөн. Харин шүүгч, прокуроруудын эрх зүйн байдал эргэлзээтэй. Учир нь тус тусад хууль батлаж өгөхдөө нарийн тодорхой зохицуулалт хийж өгөөгүй, дээр нь хуулийн давхцал үүсгэх эрсдэл байсан. Тиймээс тодорхой зохицуулалт хийж өгөөгүй. Хуульчийн эрх зүйн тухай байдлын хуульд өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг хангалттай тусгасан. Хэрвээ шүүгч, прокурор шиг болгох гээгүй л юм бол ямар хэрэгтэй юм бэ. Эрх ашгийн сонирхол явагдаж байна гэж харсан. 

-Та дээд шүүхийн шүүгч. Хүний эрхийн комиссын дарга өмгөөлүүлэх эрх зөрчигдөж байна гэж хэлсэн. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ. Шүүхийн практикаас харахад үүнтэй санал нэгдэх үү?

-Хуулийн салбар их онцлогтой. Магадгүй дагнасан хууль гарвал илүү сайн нарийвчилсан зохицуулалттай болох байх. Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 80 хувь нь өмгөөллийн тухай зохицуулалт. Дагнасан хуультай болбол сайн л биз. Өмгөөллийн тухай хууль батлагдахгүй байлаа гээд эрх зүйн орчин дутагдаж, хүний эрх зөрчигдсөн зүйл байхгүй.

-ХУУЛЬЧ Л.НИНЖБАТ: ӨМГӨӨЛӨГЧ ӨМГӨӨЛӨГЧӨӨ ШАЛГАНА ГЭЖ ХАА Ч БАЙХГҮЙ

-Өмгөөллийн тухай хуулийн төслийг батлах эсэх асуудал ид яригдаж байна. Хуулийн төсөл дэмжигдвэл өмгөөлөгчдийн эрх зүйн байдал дээрдэнэ гэж та харж байна уу?

-Миний хувьд энэ хуулийн шинэ төслийг дэмжихгүй байгаа. Учир нь маш жижиг эрх ашгийн төлөөх санаархал. Уг нь Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдаад таван жил болж байна. Мөн Хуульчдын холбоо байгуулагдаад таван жил боллоо. Энэ үйл ажиллагаа цаашид төгөлдөржиж, боловсронгуй болох замыг нь хааж, эрх мэдлийг нь булаах гэсэн, хуульчдын таван төгрөгийн хураамжийн төлөө шунаж ийм төсөл хийж яваа хэсэг бүлэг хүн бий. Миний хамгийн их гайхаж байгаа зүйл нь Монголд 2500 орчим өмгөөлөгч бий. Энэ хуулийн төсөл өмгөөлөгч нарт хэрэгтэй юу гэдгийг өмгөөлөгч нараас нэг ч удаа асуугаагүй.

Санал хураагаагүй хэрнээ хэт лобидож байна. Монголын Өмгөөлөгчдийн холбоо Монголын хуульчдын үйл ажиллагааны дотор ороод “Энэ хуулийн төсөлд дэмжмээр санаа бий” гээд зохицуулалтаа холбооны хүрээнд хийж болмоор. Хэрвээ энэ хууль батлагдах юм бол өмгөөлөгч, шүүгч, прокурорууд хуульчдын холбооноос гарахаас өөр замгүй болно. Ингэхээр үндсэндээ Монголын хуульчдын холбоо 3-4 жилийн дотор тарна хэмээн би хувьдаа харж байна. Хуульчдын холбоонд хуульчдын хураамж гээд жилд тэрбум төгрөг цуглардаг. Яг үнэндээ үүний 300-400 сая төгрөгийг нь авах гэсэн хүмүүс шүү дээ. Дээр нь өмгөөлөгчид өмгөөлөл хийх зөвшөөрлийн эрхийг нь авна. Өмгөөлөгчид хариуцлага тооцдог эрхийг нь авна. Ийм л юм байгаа юм.

-Цагдаа цагдаагаа шалгахгүй гэдэг шиг өмгөөлөгчид өмгөөлөгчөө шалгадаг, хянадаг тогтолцоо байж болохгүй гэж үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Ийм балай юм байж болохгүй шүү дээ, угаасаа.

-Хүний эрхийн комиссын дарга нь өмгөөлүүлэх эрх зөрчигдөж байна гээд хэлсэн. Таны хувьд үүнийг  юу гэж бодож байна. Үнэхээр өмгөөлүүлэх эрх зөрчигдөж байна уу ?

-Тийм юм байхгүй. Ямар агуулгаар хэлснийг нь би ойлгоогүй. Монголд өмгөөлүүлэх эрх нээлттэй байгаа. Харин ч маш өргөн хүрээтэй зааж өгсөн. Үүний заримыг нь хумих шаардлага бий. Хуульчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрлийг итгэмжлэлээр өмгөөлөөд, Монголын өмгөөлөгчдын нэр хүндийг унагаагаад байгаа үзэгдэл бий. Үүнийг хуулиар зохицуулах л хэрэгтэй.

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор, хууль зүйн доктор О.Мөнхсайхан: Манай одоогийн хууль дэлхийн тэр жишгээр л явж байгаа

-Өмгөөллийн тухай хууль батлах нь нийгэмд ямар ашиг тустай юм бэ. Энэ асуудал хуулийн салбарынхны дунд халуун сэдвийн нэг болоод байна. Та багш хүнийхээ хувьд яг гэж дүгнэж байна вэ?

-Өмгөөлөгчдийн холбоог байгуулах агуулгатай Өмгөөллийн хуулийн төслийг батлах шаардлага байхгүй. Өмгөөлөгчийн хараат бус байдал, баталгаа алдагдсан учраас ийм хууль хэрэгтэй гэж зарим хүн хэлдэг. Гэвч, Өмгөөллийн хуулийн төслийг харвал, өмгөөлөгчийн үйлчилгээний баталгаа, нууц, өмгөөлөгчид хориглох зүйлс, түүний хүлээх үүрэг зэрэгтэй холбоотой хэсэг нь одоогийн Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд байгаатай бараг адилхан байгаа юм. Шинэ зүйл нэмж тусгах шаардлагатай гэвэл одоогийн Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад явах бүрэн боломжтой.

Хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх явцад тус тусын процессын хуулийг чанд баримталдаг учраас бусад хуульд хичнээн сайхан заалт бичээд процессын хуульд ороогүй бол ямар ч үр дүнгүй. Өмгөөлөгчийн хараат бус байдал, үйл ажиллагааны баталгааг хангахын тулд тусдаа хууль байхаасаа илүүтэй процессын хуулиудад нарийвчилсан заалт суулгах өгвөл зохино. Жишээлбэл, манай Үндсэн хуулиар хүний биед болон орон байранд үзлэг, нэгжлэг хийх зөвшөөрлийг хөндлөнгийн, хараат бус шүүгч өгөх ёстой байтал одоо мөрдөн шалгах ажиллагааг удирдан чиглүүлэгч, босоо удирдлагатай прокурор уг зөвшөөрлийг өгдөг. Ийм ажиллагаагаар хүний хувийн халдашгүй байдал руу халдах зайлшгүй шаардлага бий эсэхийг шүүх хянаж зөвшөөрөл өгдөг болох ёстой. Франц зэрэг маш олон улсад өмгөөлөгчийн орон байранд нэгжлэг хийх бол шүүгчийн зөвшөөрлөөс гадна Хуульчдын холбооны ерөнхийлөгчийг нь байлцуулж илүү өндөр хамгаалалтаар хангадаг. 2002 оны болон 2017 оны эрүүгийн процессын хуулиар өмгөөлөгчөөс зөвхөн эрүүгийн хэрэгтэй нь холбоотой мэдүүлэг авахыг хориглодог.

Эрүүгийнхээс бусад буюу иргэний болон захиргааны хэргийн өмгөөлөгчөөс өмгөөллийн ажилтай нь холбоотой мэдүүлэг авч, үйлчилгээнийхээ нууцыг хадгалах эрхийг нь зөрчих эрсдэл үүсгэж байна. Мөн, АТГ болон ТЕГ-ийн харьяаллын болон бусад томоохон хэрэг, маргаанд өмгөөлөгчөөр ажилладаг хүмүүс өөрсдийг нь тагнаж чагнадаг хэмээн хэлдэг. Ийм явдал гарах эрсдэл бүхий эрх зүйн орчин байна. Эрүүгийн процессын явцад нууцаар тагнаж чагнах, шалгах, өмч хөрөнгө хураах ажиллагааг шүүхийн хяналтад оруулаагүй, нарийвчлан зохицуулаагүй байгаа нь жирийн иргэний хувийн халдашгүй байдал төдийгүй өмгөөлөгчийн үйл ажиллагаа явуулах баталгааг эрсдэлд оруулж байна. Энэ мэт зүйлийг процессын хуулиудад нь тусгаж өгч байж өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдал дээрдэнэ. Түүнээс биш Хуульчийн эрх зүйн байдлын хуультай агуулга ижил өөр нэг хууль гаргаснаар зарм нэг хүний явцуу сонирхлыг хангахыг эс тооцвол юу ч сайжрахгүй.

-Өмгөөлөгчийн нэр хүнд унасан учир энэ хуулийг батлах нь зүйтэй гэдэг зүйл бас яригдаж байна лээ?

-Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн дагуу хуульчийн шалгалт өгч зөвшөөрөл авсан хүн шүүхэд төлөөлөх эрх нээлгэхээр Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлж өмгөөлөгч болдог болсны улмаас өмгөөлөгчийн нэр хүнд унасан, эрх зүйн байдал дордсон гэж зарим хүн ярьдаг нь үндэслэлгүй. Яагаад гэхээр хуульч болохын тулд дийлэнх ардчилсан улсад нэг л шалгалтыг шударгаар, хараат бусаар, сайн зохион байгуулж авдаг. Жишээлбэл, АНУ-д мужийн хуульчийн шалгалтыг давсан хүн тухайн мужийн болон холбооны түвшинд шүүгч, прокурор, өмгөөлөгчөөр ажиллах боломжтой болдог бөгөөд өмгөөлөгчөөр ажиллахын тулд тусгайлсан шалгалт нэмж авдаггүй. ХБНГУ-ын хувьд улсын нэг болон хоёрдугаар шалгалт өгч тэнцсэн хүн шүүгч, прокурор, өмгөөлөгчөөр ажилладаг. Хуульчийн шалгалтад тэнцсэн хүмүүст өмгөөлөгчийн ажлыг хийх эрх нээгддэг.

Манай одоогийн хууль дэлхийн тэр жишгээр л явж байгаа. Түүнээс биш хуульчийн шалгалт авчхаад дахиад өмгөөлөгчийн шалгалт авдаг жишиг маш ховор. Өмгөөлөгчийн шалгалт авахаа больсноор хуульчдын чанар уначихлаа гэдэг бол батлагдахгүй л байгаа. 2013 онд батлагдсан Хуульчийн мэргэжлийн дүрэмд хуульч өмгөөллийн ажлыг хийх мэдлэг, ур чадвартай байх, хичээл зүтгэл гаргах ёстой гэсэн үүрэг байдаг. Шинэ өмгөөлөгчид ажлаа хийж чадахгүй байна гэж яриад байгаа хүмүүс тэднийг эдгээр үүргээ зөрсөн гэж Мэргэжлийн хариуцлагын хороонд мэдээлэл өгөх ёстой. Одоогоор ийм мэдээлэл өгсөн гэж дуулаагүй. Дээрээс нь, Мэргэжлийн хариуцлагын хорооноос хариуцлага хүлээлгэсэн өмгөөлөгчдийг харахаар бүх л үеийнхэн байдаг. Шийтгүүлсэн өмгөөлөгчдийн зарим нь настай, зарим нь дунд үеийнх, зарим нь залуу байна. Зөвхөн залуу өмгөөлөгч ёс зүйн зөрчил гаргаад байгаа гэдэг бол хэт өрөөсгөл, бодитой биш дүгнэлт.

ӨМГӨӨЛӨГЧ Н.БААСАНЖАВ: ШАЛГАЛТ АВДАГ БОЛСНООРОО ХҮНИЙ ЭРХИЙГ ХАМГААЛАХГҮЙ

-Өмгөөллийн тухай хуулийн төслийг батлах эсэх асуудал ид яригдаж байна. Хуулийн төсөл дэмжигдвэл өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдал дээрдэх үү эсвэл дордох уу. Та үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Яг үнэндээ ийм, тийм зүйл нь дээрдэнэ гээд хэлчих зүйл алга. Өөрөөр хэлбэл, энэ хуулийн төслийг батлах эрх зүйн шаардлагагүй гэсэн үг. Өмгөөлөгчийн эрх зүйн байдлыг Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар хамтатгаж зохицуулсан. Хэрвээ Өмгөөллийн тухай хуулийг баталвал хуулийн давхардсан асуудал үүснэ. Хоёрдугаарт, Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар хуульчийн эрх авснаараа өмгөөлөгчийн эрхийг шууд авдаг байсан байсан бол шинэ хуулийн төслөөр дунд нь давхар хяналт шалгалттай болгоно. Ингэхээр шинэ, залуу өмгөөлөгчдийн зах зээлийг хаана гэсэн үг. Шинээр гарч ирсэн өмгөөлөгчдийг “Та туршлагагүй байна, туршлагатай болчихоод өмгөөлөгчийн эрхээ ав” гэвэл юу болох вэ. Уг нь бол хуульчийн шалгалтаа өгчихсөн шүү дээ. Ийм маягаар өмгөөлөгчийн эрхийг нь нээж өгөхгүй байхыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс эрх зүйн байдал сайжирна гэж шууд хэлж чадахгүй.

-Тэгвэл өмгөөлүүлэх эрхээс илүүтэй өмгөөлөх эрх зөрчигдөх эрсдэлтэй гэж  байна уу?

-Өмгөөлөлөөр ажиллах эрхээ нээлгэхэд улам бүр хүндрэлтэй болно.

-Уг нь өмгөөлөгчдийн хяналтын шүүлтүүрийг чангатгах нь сайн биш үү?

-Шалгалт авснаараа хүний эрхийг хамгаалж, өмгөөлөгчийг хариуцлагатай болгоно гэж байхгүй. Өмгөөлөгч муу ажиллаа гэвэл Хуульчдын холбоонд хандаж болно. Тэнд ёс зүйн хороо нь бэлэн бий. Иргэд гомдол гаргавал шаардлагатай бүх арга хэмжээг авдаг. Гэхдээ зөвхөн “Чи ажлаа муу хийлээ гэж ярихгүй”. Хариуцлага тооцно. Дээр нь илүү чадавхжуулахын тулд сургалтад хамруулдаг. Ингэж шат дараатай ажлыг явуулах ёстойгоос биш шалгалт нэрээр далайлгаж болохгүй.

-Гэхдээ зарим тохиолдолд залуу өмгөөлөгчид туршлагагүйгээсээ алдлаа гэдэг шүүмж байдаг шүү дээ?

-Та нэг сайн хараарай. Нийгэмд шуугиан тарьсан, онц ноцтой гэмт хэргийг хэн өмгөөлж байна. Олонх нь залуу өмгөөлөгчид. Харин ч нэг ажил дээр удсан өмгөөлөгчид ёс зүйн алдаа гаргах нь их байдаг. 

Г.Нацаг-Эрдэнэ