Хүн ер нь мөнгөтэй болохоороо хамелеон шиг болчихдог юм байна. Хэдэн жилийн өмнө дуучин Т.Баясгалантай хослон дуулж гарч ирсэн С.Жавхланг би биширч, хүндэлж явдаг байлаа. Нүдээрээ инээсэн, даруухан, чадвартай сайн дуучин, сайхан ч залуу байна даа гэж боддог байсан юм. Гэтэл одоо танигдахын аргагүй болчихож. Хуучны дуучин С.Жавхлангаас юу ч үлдээгүй байна. Түүнийг дуучин гэх үү эсвэл илтгэгч, хэл уран зохиолын багш, бөө гэх үү. Бүр учраа олохгүй нь.

Тэрбээр ард түмэндээ хүндлэгдэж, олон сайхан уран бүтээл хийж сонсогч фенүүдийнхээ хайртай дуучин болсон. Гэтэл гэнэт л саа дайрав уу гэлтэй Италийн нэртэй том сургуульд суралцах урилгаас ч татгалзаж “Эх орондоо хийж бүтээнэ” хэмээн үлдсэн. Тэгээд тун удалгүй л “Дуучин Жавхлан улс төрд хүч үзэх гэнэ” хэмээн яригдах болж нээрээ ч дээл ємсєж, vсээ ургуулан, сонгуулийн сурталчилгаагаа уйгаржин монгол бичгээр бичин, vндэсэрхэг vзлийг тунхаглаж, хєдєєний хvн гэдгээрээ PR хийж эхэлсэн. Түүнийг УИХ-д нэр дэвшинэ гэхэд нутгийн ах Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатар нар түүнийг хориглосон гэнэ. Гэтэл тэрбээр “Битгий хуц” хэмээн өмнөөс нь хэдэрлэжээ. Мөн нутгийн хүү хэмээн сонгуулийн сурталчилгаандаа дуулуулахаар зорьж очсон тэдэнд татгалзсан хариу өгч дургүйг нь хүргээд амжсан. Тэрбээр 2008 онд УИХ-ын 24 дүгээр тойргийн нөхөн сонгуульд өрсөлдөж 1690 сон­гогчийн санал авсан нь нийт са­налын 3,84 хувийг эзэлсэн юм. Учир нь түүнийг ард түмэн нь улс төрд ороод юу хийх вэ гэж үзсэн хэрэг. Урлаг гэдэг  ард түмнийг хөгжөөн баясгах, ухаарал хайрлах хэрэгсэл юм шүү дээ. Тиймээс урлаг урлагаараа л байх ёстой. Мөн спорт спортоо­роо л байх нь зүйтэй. Улс төрд энэ бүхэн хэт хол. Улс төрд сэт­гэл хөдлөл, хөгжөөн баясал байх ёсгүй. Гэтэл үүнийг С.Жавхлан ойлгосонгүй. Ирэх сонгуульд Увсаас нэр дэвшихээр зэхэж буй гэсэн. Гэхдээ өнөөдөр улс төрийн өн­дөрлөгт хэнийг гаргах вэ гэдгийг ард түмэн ялгаж салгаж чаддаг болжээ. С.Жавхланг цэнхэр дэлгэцээрээ харж, дуунд нь уярч явахыг ард түмэн хүсэхээс мебель ширээн дээр тохойлдон хууль, энэ тэр ярихыг чинь харахыг хүсэхгүй байна. Ер нь эцсийн эцэст урлаг спортынхон улс төрөөс ангид байж гэмээнэ энэ нийгэм бага ч атугай эрүүл байх бус уу.

С.Жавхлангийн хадуурал энүүгээр дуусаагүй ээ. “Тулганы гал бадраах ёслол” хэмээх зүйл санаачлан 21 аймгаар аялаад хамгийн сүүлд нь нийслэлийн төв талбайд галаа бадраасан ч нийслэлчүүд төдийлөн тоосонгүй.  Сонгууль дөхөж амтай болгон  улс төр ярих болсон өнөө үед С.Жавхлангийн улс төржихөөс нь уйдсан уу эсвэл цаг агаараас болов уу. Түүнийг дуугаа дуулаад явж байхад тоглолтын тасалбар нь хэдэн төгрөгийн үнэтэй байсан ч хамаагүй, өдөртөө л зарагддаг байсан гэхэд худлаа болохгүй байх. Гэтэл үнэ төлбөргүй, Сүхбаатарын талбайд тоглолтоо хийе гэхэд нь хэчнээн хүн ирснийг хэлэхэд ч ичмээр юм. Түүний эх орноо гэсэн сэтгэлийг үгүйсгэх гэсэнгүй. Монголоороо бахархаж, эх орноо хайрлахад заавал улс төр хийх албагүй шүү дээ. Уран бүтээлч хүн өөрийнхөө хэлэхийг хүссэнээ дуугаараа илэрхийлж, түүнийг нь ард түмэн нь дуугаар нь ойлгож, хайрлаж явдаг. Уран бүтээлч, дуучин хүн ийм л зүйлээс итгэл зориг, энерги, эрч хүчээр цэнэглэгддэг баймаар.

За тэгээд бас болоогүй ээ. Зохиолын дууны ханхүү гэгддэг гавъяат маань их дээд сургуулиудаар лекц уншдаг болсоор удлаа.
Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулж буй их дээд сургуулиудыг бараг гүйцээгээд байгаа гэхэд хилсдэхгүй.  Түүний лекцийн сэдвийг та хэдийн мэдэж буй байх. “Монгол хүн, Монгол ухаан, Монгол ахуй”. Түүнд үнэхээр үндэсэрхэг үзлийн хэнээ тусчихжээ. Сүүлдээ хэнээрхэл нь хэрээс хэтэрч, улсын хилээ хаачихаад , зөвхөн дээл өмсөж, малаа хариулаад XIII зууны үеийнх шиг амьдарцгаая гэх утгатай лекц уншиж залуусын толгойг угаах болов. Түүнийхээр бид дэлхийн хөгжлөөс тусгаарлагдан, зэрлэг омгийнхон мэт амьдрах ёстой бололтой. Энэ байдлаараа удвал манай нэрт илтгэгчид ажилгүй болох цаг ойрхон л харагдаж байна.

Бид монгол гэр, монгол ёс заншил, монгол ахуйгаараа бахархах нь зүйтэй боловч улсын хилээ хаачихаад урьдын бүдүүлэг амьдралаар амьдрана гэдэг угаасаа бүтэхгүй зүйл шүү дээ. Өнөөдөр бид дэлхий дахины хөгжил дэвшил, шинэ содон бүхнийг дагаж амьдрахаас өөр гарцгүй. Хэрвээ яг ийм зүйлийг хүсч байгаа бол С.Жавхлан хөдөө хээр гэр барьж, хүн амьтнаас хол амьдарч болно шүү дээ. Ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа бид нэгнийхээ үзэл бодлыг хүндэтгэх нь зүйн хэрэг. Тэрбээр европ хувцсаа монгол дээл, малгай, гутлаар солив. Түүгээр ч барахгүй паартай байшин, паалантай жорлонгоосоо салж Монгол гэр барьж хөдөө амьдрах хэрэгтэй, машин биш морь уна, эхнэрээ араг түшүүлж төрүүл, мах гурил хоёроос өөр хоол идэх хэрэггүй хэмээн өнгөрсөн зууны түүхийг сурталчилж байсныгаа өөрийнхөө амьдралд бүрэн хэрэгжүүлсэн гэхэд болно.

Хэнээрхэл үүгээр  дууссангүй. С.Жавхлан монгол хэл бичгийн эрдэмтэн болохоор шийдэв бололтой. Тэрбээр илтгэгчдийг ажилгүй болгож байснаа  “Санчиг” гэдэг бол “Санаа зах” гэсэн утгатай үг гэх мэтчилэн монгол хэлний үгийн утга тайлбарлах хообийтой болж, монгол хэлний эрдэмтдийг ажилгүй болгохоо шахав. Монгол ёс заншлаа хадгалах, ахас, ихсээ хүндэтгэх, хэл соёлоо дээдлэх тухай сургааль хэнд ч хэрэгтэй л зүйл. Гэхдээ хүн хэрээрээ гэдэг шүү дээ. Чаддаг чаддагаа л хийх нь энэ нийгмийн хууль биш үү.

Түүний нэг хэсэг хамт удирдаж явсан “Гал үндэстэн” нэртэй холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн М.Баатархуяг, Д.Төмөрбаатар нарын төрийн ордон руу нум сумаар харвасан гэх хэргээр Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэрэгт эрүү үүсгээд байсан ч эрүүгийн хэрэг үүсгэх үндэслэлгүй гэж үзээд прокурорын шатнаас саяхан хэрэгсэхгүй болгосон. Тус холбооноос өнгөрсөн зургадугаар сарын 3-нд Сүхбаатарын талбайд жагсаал цуглаан зохион байгуулж, ерөнхий сайд С.Батболдтой биечлэн уулзах хүсэлт тавьсан ч хүсэлтэд хариу өгөөгүй учир төрийн ордон руу нум сумаар харвасан юм. С.Жавхлан тэднээс салж явсан нь оносон юм шүү. Тэгээгүй бол шорон, оронд орж мэдэх л байлаа. Тэрбээр “Гал үндэстэн” холбооны ах нар миний үгэнд ороогүй. Буудна, устгана гээд. Ухаан байхад бяраар яах билээ, бид. Монголчууд хоорондоо эвдрэлцэж болохгүй гэж учирласан. Даанч тэд их төрдөө гомдсон болохоор миний үгээр байсангүй. Тиймээс бид зам мөрөө бодсон” гэж нэг ярилцлагадаа дурдсан байна билээ.

Миний бие энэ бүгдийг бичсэний учир нь түүний хийсэн бүгдийг буруутгах гэсэндээ биш юм. Харин олон зүйл рүү үсчиж байгаа нь түүнийг ард олонд нэр хүндээ алдаж, үнэ цэнэгүй болоход хүргэж буйг сануулахыг хүсэв. Хүн бүр улс төр яриад, илтгэл уншаад, эрдэмтэн, бөө, лам болчихвол энэ нийгэмд эрүүл бус байдал үүснэ. Харин хайрлаж, хүндэлдэг дуучин нь уран бүтээлээ хийгээд явж байвал Монголчууд энэ бүх дарамт, стрессээс бага ч болов гарах байх гэж бодсондоо бичив.  Эцэст нь хэлэхэд сайн нэрийг хүсэвч олдохгүй, муу нэрийг хусавч арилахгүй гэж үг бий. Нийтийн дууны ханхүү цолоо хамгаалж, ард түмнийхээ хайрыг даагаарай гэж С.Жавхланд хэлье.

Б.Бурмаа

Хүн ер нь мөнгөтэй болохоороо хамелеон шиг болчихдог юм байна. Хэдэн жилийн өмнө дуучин Т.Баясгалантай хослон дуулж гарч ирсэн С.Жавхланг би биширч, хүндэлж явдаг байлаа. Нүдээрээ инээсэн, даруухан, чадвартай сайн дуучин, сайхан ч залуу байна даа гэж боддог байсан юм. Гэтэл одоо танигдахын аргагүй болчихож. Хуучны дуучин С.Жавхлангаас юу ч үлдээгүй байна. Түүнийг дуучин гэх үү эсвэл илтгэгч, хэл уран зохиолын багш, бөө гэх үү. Бүр учраа олохгүй нь.

Тэрбээр ард түмэндээ хүндлэгдэж, олон сайхан уран бүтээл хийж сонсогч фенүүдийнхээ хайртай дуучин болсон. Гэтэл гэнэт л саа дайрав уу гэлтэй Италийн нэртэй том сургуульд суралцах урилгаас ч татгалзаж “Эх орондоо хийж бүтээнэ” хэмээн үлдсэн. Тэгээд тун удалгүй л “Дуучин Жавхлан улс төрд хүч үзэх гэнэ” хэмээн яригдах болж нээрээ ч дээл ємсєж, vсээ ургуулан, сонгуулийн сурталчилгаагаа уйгаржин монгол бичгээр бичин, vндэсэрхэг vзлийг тунхаглаж, хєдєєний хvн гэдгээрээ PR хийж эхэлсэн. Түүнийг УИХ-д нэр дэвшинэ гэхэд нутгийн ах Ц.Нямдорж, Ч.Хүрэлбаатар нар түүнийг хориглосон гэнэ. Гэтэл тэрбээр “Битгий хуц” хэмээн өмнөөс нь хэдэрлэжээ. Мөн нутгийн хүү хэмээн сонгуулийн сурталчилгаандаа дуулуулахаар зорьж очсон тэдэнд татгалзсан хариу өгч дургүйг нь хүргээд амжсан. Тэрбээр 2008 онд УИХ-ын 24 дүгээр тойргийн нөхөн сонгуульд өрсөлдөж 1690 сон­гогчийн санал авсан нь нийт са­налын 3,84 хувийг эзэлсэн юм. Учир нь түүнийг ард түмэн нь улс төрд ороод юу хийх вэ гэж үзсэн хэрэг. Урлаг гэдэг  ард түмнийг хөгжөөн баясгах, ухаарал хайрлах хэрэгсэл юм шүү дээ. Тиймээс урлаг урлагаараа л байх ёстой. Мөн спорт спортоо­роо л байх нь зүйтэй. Улс төрд энэ бүхэн хэт хол. Улс төрд сэт­гэл хөдлөл, хөгжөөн баясал байх ёсгүй. Гэтэл үүнийг С.Жавхлан ойлгосонгүй. Ирэх сонгуульд Увсаас нэр дэвшихээр зэхэж буй гэсэн. Гэхдээ өнөөдөр улс төрийн өн­дөрлөгт хэнийг гаргах вэ гэдгийг ард түмэн ялгаж салгаж чаддаг болжээ. С.Жавхланг цэнхэр дэлгэцээрээ харж, дуунд нь уярч явахыг ард түмэн хүсэхээс мебель ширээн дээр тохойлдон хууль, энэ тэр ярихыг чинь харахыг хүсэхгүй байна. Ер нь эцсийн эцэст урлаг спортынхон улс төрөөс ангид байж гэмээнэ энэ нийгэм бага ч атугай эрүүл байх бус уу.

С.Жавхлангийн хадуурал энүүгээр дуусаагүй ээ. “Тулганы гал бадраах ёслол” хэмээх зүйл санаачлан 21 аймгаар аялаад хамгийн сүүлд нь нийслэлийн төв талбайд галаа бадраасан ч нийслэлчүүд төдийлөн тоосонгүй.  Сонгууль дөхөж амтай болгон  улс төр ярих болсон өнөө үед С.Жавхлангийн улс төржихөөс нь уйдсан уу эсвэл цаг агаараас болов уу. Түүнийг дуугаа дуулаад явж байхад тоглолтын тасалбар нь хэдэн төгрөгийн үнэтэй байсан ч хамаагүй, өдөртөө л зарагддаг байсан гэхэд худлаа болохгүй байх. Гэтэл үнэ төлбөргүй, Сүхбаатарын талбайд тоглолтоо хийе гэхэд нь хэчнээн хүн ирснийг хэлэхэд ч ичмээр юм. Түүний эх орноо гэсэн сэтгэлийг үгүйсгэх гэсэнгүй. Монголоороо бахархаж, эх орноо хайрлахад заавал улс төр хийх албагүй шүү дээ. Уран бүтээлч хүн өөрийнхөө хэлэхийг хүссэнээ дуугаараа илэрхийлж, түүнийг нь ард түмэн нь дуугаар нь ойлгож, хайрлаж явдаг. Уран бүтээлч, дуучин хүн ийм л зүйлээс итгэл зориг, энерги, эрч хүчээр цэнэглэгддэг баймаар.

За тэгээд бас болоогүй ээ. Зохиолын дууны ханхүү гэгддэг гавъяат маань их дээд сургуулиудаар лекц уншдаг болсоор удлаа.
Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулж буй их дээд сургуулиудыг бараг гүйцээгээд байгаа гэхэд хилсдэхгүй.  Түүний лекцийн сэдвийг та хэдийн мэдэж буй байх. “Монгол хүн, Монгол ухаан, Монгол ахуй”. Түүнд үнэхээр үндэсэрхэг үзлийн хэнээ тусчихжээ. Сүүлдээ хэнээрхэл нь хэрээс хэтэрч, улсын хилээ хаачихаад , зөвхөн дээл өмсөж, малаа хариулаад XIII зууны үеийнх шиг амьдарцгаая гэх утгатай лекц уншиж залуусын толгойг угаах болов. Түүнийхээр бид дэлхийн хөгжлөөс тусгаарлагдан, зэрлэг омгийнхон мэт амьдрах ёстой бололтой. Энэ байдлаараа удвал манай нэрт илтгэгчид ажилгүй болох цаг ойрхон л харагдаж байна.

Бид монгол гэр, монгол ёс заншил, монгол ахуйгаараа бахархах нь зүйтэй боловч улсын хилээ хаачихаад урьдын бүдүүлэг амьдралаар амьдрана гэдэг угаасаа бүтэхгүй зүйл шүү дээ. Өнөөдөр бид дэлхий дахины хөгжил дэвшил, шинэ содон бүхнийг дагаж амьдрахаас өөр гарцгүй. Хэрвээ яг ийм зүйлийг хүсч байгаа бол С.Жавхлан хөдөө хээр гэр барьж, хүн амьтнаас хол амьдарч болно шүү дээ. Ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа бид нэгнийхээ үзэл бодлыг хүндэтгэх нь зүйн хэрэг. Тэрбээр европ хувцсаа монгол дээл, малгай, гутлаар солив. Түүгээр ч барахгүй паартай байшин, паалантай жорлонгоосоо салж Монгол гэр барьж хөдөө амьдрах хэрэгтэй, машин биш морь уна, эхнэрээ араг түшүүлж төрүүл, мах гурил хоёроос өөр хоол идэх хэрэггүй хэмээн өнгөрсөн зууны түүхийг сурталчилж байсныгаа өөрийнхөө амьдралд бүрэн хэрэгжүүлсэн гэхэд болно.

Хэнээрхэл үүгээр  дууссангүй. С.Жавхлан монгол хэл бичгийн эрдэмтэн болохоор шийдэв бололтой. Тэрбээр илтгэгчдийг ажилгүй болгож байснаа  “Санчиг” гэдэг бол “Санаа зах” гэсэн утгатай үг гэх мэтчилэн монгол хэлний үгийн утга тайлбарлах хообийтой болж, монгол хэлний эрдэмтдийг ажилгүй болгохоо шахав. Монгол ёс заншлаа хадгалах, ахас, ихсээ хүндэтгэх, хэл соёлоо дээдлэх тухай сургааль хэнд ч хэрэгтэй л зүйл. Гэхдээ хүн хэрээрээ гэдэг шүү дээ. Чаддаг чаддагаа л хийх нь энэ нийгмийн хууль биш үү.

Түүний нэг хэсэг хамт удирдаж явсан “Гал үндэстэн” нэртэй холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн М.Баатархуяг, Д.Төмөрбаатар нарын төрийн ордон руу нум сумаар харвасан гэх хэргээр Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэрэгт эрүү үүсгээд байсан ч эрүүгийн хэрэг үүсгэх үндэслэлгүй гэж үзээд прокурорын шатнаас саяхан хэрэгсэхгүй болгосон. Тус холбооноос өнгөрсөн зургадугаар сарын 3-нд Сүхбаатарын талбайд жагсаал цуглаан зохион байгуулж, ерөнхий сайд С.Батболдтой биечлэн уулзах хүсэлт тавьсан ч хүсэлтэд хариу өгөөгүй учир төрийн ордон руу нум сумаар харвасан юм. С.Жавхлан тэднээс салж явсан нь оносон юм шүү. Тэгээгүй бол шорон, оронд орж мэдэх л байлаа. Тэрбээр “Гал үндэстэн” холбооны ах нар миний үгэнд ороогүй. Буудна, устгана гээд. Ухаан байхад бяраар яах билээ, бид. Монголчууд хоорондоо эвдрэлцэж болохгүй гэж учирласан. Даанч тэд их төрдөө гомдсон болохоор миний үгээр байсангүй. Тиймээс бид зам мөрөө бодсон” гэж нэг ярилцлагадаа дурдсан байна билээ.

Миний бие энэ бүгдийг бичсэний учир нь түүний хийсэн бүгдийг буруутгах гэсэндээ биш юм. Харин олон зүйл рүү үсчиж байгаа нь түүнийг ард олонд нэр хүндээ алдаж, үнэ цэнэгүй болоход хүргэж буйг сануулахыг хүсэв. Хүн бүр улс төр яриад, илтгэл уншаад, эрдэмтэн, бөө, лам болчихвол энэ нийгэмд эрүүл бус байдал үүснэ. Харин хайрлаж, хүндэлдэг дуучин нь уран бүтээлээ хийгээд явж байвал Монголчууд энэ бүх дарамт, стрессээс бага ч болов гарах байх гэж бодсондоо бичив.  Эцэст нь хэлэхэд сайн нэрийг хүсэвч олдохгүй, муу нэрийг хусавч арилахгүй гэж үг бий. Нийтийн дууны ханхүү цолоо хамгаалж, ард түмнийхээ хайрыг даагаарай гэж С.Жавхланд хэлье.

Б.Бурмаа