“Ivanhoe Mines” нэртэй байсан “Turquoise Hill Resources”-ынхан 2001 онд Оюутолгойн ордыг нээж, уг төсөлд “Рио Тинто” групп 2006 оноос оролцож эхэлсэн билээ. Монголын хоёр дахь саалийн үнээ болох Оюутолгойн “Хөрөнгө оруулалтын гэрээ”-г үзэглэснээс хойш гурван жил өнгөрчээ. Дэлхийд хамгийн үнэд хүрэх нөөцтэй хэмээн тооцогдож буй Оюутолгой өнгөрсөн хугацаанд бидэнд хэр сааль өгөв?

    “Айвенхоу Майнз” нэртэй байсан “Turquoise Hill Resources”-ынхан 2001 онд Оюутолгойн ордыг нээж, уг төсөлд “Рио Тинто” групп 2006 оноос оролцож эхэлсэн билээ. Монголын хоёр дахь саалийн үнээ болох Оюутолгойн “Хөрөнгө оруулалтын гэрээ”-г үзэглэснээс хойш гурван жил өнгөрчээ. Дэлхийд хамгийн үнэд хүрэх нөөцтэй хэмээн тооцогдож буй Оюутолгой өнгөрсөн хугацаанд бидэнд хэр сааль өгөв?

2012 оны эцсээр Оюутолгойн гэрээг үзэглэсний гурван жилийн ойг тэмдэглэсэн. Энэ үеэр “Оюутолгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон МакРей хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь Монгол Улсын Засгийн газар, ард түмний хувьд ихээхэн үр ашигтай гэрээ болсныг онцолсон.

Хөрөнгө оруулалт: Түүнийхээр өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд  Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтыг тооцохгүйгээр манай улсад орж ирсэн гадаадын хөрөнгө оруулалт 13 дахин өсчээ. Оюутолгой төсөл гаднын хөрөнгө оруулагчдад ихээхэн итгэл төрүүлсэн нь үүнтэй холбоотой гэнэ. Энэ ч яах аргагүй үнэн.

Татвар: Хөрөнгө  оруулалтын гэрээ зурагдсанаас хойших 36 сарын хугацаанд хөрөнгө оруулагчид ашиг хүртэж эхлээгүй ч уг төсөл Монголын Засгийн газарт нийт 803 сая ам.долларын татвар төлсөн гэжээ. Гэтэл хувь нийлүүлэгчдийн хуралдааны дараа Засгийн газрын төлөөлөл мэдэгдэл хийхэд Сангийн сайд Ч.Улаан Оюутолгой 2012 онд монголд нэг ч татвар төлөөгүй болохыг онцолсон. Рио Тинтогийн зүгээс татварыг урьдчилан авсан зээлийн орлогоос суутгах хүсэлтэй байгаа тул ингэж байгаа аж. Харин Засгийн газар зээл төлөлтийн асуудал шийдэгдээгүй учраас хуулиараа татвараа төлөх ёстойг анхааруулсаар байна.

Ажлын байр: Одоогоор уг төслийн бүтээн байгуулалт, “Оюутолгой” компанийн Улаанбаатар дахь оффисуудад нийт 12 мянга орчим монгол хүн ажиллаж байгаа гэсэн. Хэдийгээр уул уурхайн салбарын өсөлт үсрэнгүй их байх ч уул уурхайн салбарт ажиллаж байгаа хөдөлмөрчдийн тоо ерөнхийдөө бага байдаг байна. Жишээ нь, Оюутолгой үйлдвэрлэлийн үе шатандаа зөвхөн 3000 гаруйхан ажилтантай байна. Энэ нь Монголын нийт хүн амын нэг хүрэхгүй хувь юм.

Дам ашиг: Монголын аж ахуйн нэгжүүдээс 837 сая ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авсан. Цаашилбал төсөлд шаардагдах зам тээврийн засвар, барилга бүтээн байгуулалт олноор хийсэн. Эдгээрт төлсөн хөрөнгө оруулалтын татвараас монголчууд аль хэдийн дам ашиг аваад эхэлчихсэн гэж байгаа. Тэгсэн хэрнээ урьдчилсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ анх төлөвлөснөөс хоёр тэрбумаар илүү гарч, үүнийгээ данс тооцоо нийлүүлж эдийн засгийн тооцоолол хийнэ гэсэн асуудал бас л бүрхэг байна. Гэхдээ яриад байгаа дам ашиг нь үнэндээ ямар ч хөрөнгө оруулалтын гэрээний дараа эргэлтэд орж буй мөнгөн урсгалаас гарах л ёстой зүй ёсны ашиг билээ. Монголчууд угаасаа дам ашиг хүртдэггүй зүйлээс ашиг хүртсэн тохиолдолд л жинхэнэ утгаараа ашиг болно биз дээ.

Одоогоор Оюутолгойн бидэнд өгсөн сааль иймэрхүү л байна. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд Оюутолгой монголчуудад бидний баялаг учраас 34 хувиа 50, 60 болгоно гэсэн цээж хоосон бардамнал л өгч дээ. Харин энэ бахархалыг нөгөө өнцгөөс нь харвал намууд төслийг сонгуулийн шоу болгосны үр дүн.

Хувь нийлүүлэгчдийн хуралдаан буюу ирээдүйд өгөх ашиг

Монгол Улсын Ерөнхий сайдын захирамжаар байгуулагдсан Ажлын хэсгийнхэн болон Хөрөнгө оруулагч “Рио Тинто” компанийнхан хувь нийлүүлэгчдийн хооронд хуримтлагдсан асуудлуудыг шийдэх зорилгоор Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдийн хурлыг  хоёр удаа зохион байгуулсан. Одоо гурав дахь хурлын товыг хүлээж сууна.
Гэтэл өнгөрсөн хоёр хуралдаанаар хувь нийлүүлэгчид муудалцаж, мэтгэлцсэн гол асуудал нь зээлийн эргэн төлөлт, үүнээс үүдсэн татварын асуудал байлаа.

Уул уурхайн сайд Д.Ганхуягын мэдээлсэнчлэн хөрөнгө оруулагч тал эрэл хайгуулын буюу 700-аад сая ам.долларын зардлыг хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулахаас өмнө гаргажээ. Энэ зардлаа урьдчилгаа хөрөнгө оруулалтад оруулсан 6.4 тэрбум дээр 700 саяыг нэмэхээр Засгийн газар 7.1 тэрбум ам.долларын өртэй гарч байна. Зөрүү хоёр тэрбумын хувьд одоо л задаргааг нь гаргаж яг таг эдийн засгийн тооцоолол хийнэ гэж байгаа. Ингэхдээ энэ сард багтаан анхны хөрөнгө оруулалтын зардал хэтэрсэн шалтгааныг тодруулах, дээрх чиглэлээр бусад хуримтлагдсан асуудлуудыг тодорхой болгох гэсэн бүрхэг ажил үлдэж байна.

Мөн “Рио Тинто” Оюутолгой төслийг хэрэгжүүлэхэд урьдчилгаа болгон МУ-н Засгийн газарт өгсөн 250 сая америк ам.долларыг хүүгийн хамт буцаан авах шаардлагатай байгаагаа мэдэгдсэн. Сангийн сайд Ч.Улааны хэлж буйгаар 2013 оны төсөв баталчихсан учир зээлийг 2014 оны улсын төсөвт суулгах замаар л шат дараалалтай төлөх боломжтой гэсэн. Талууд энэ асуудалд ч байр сууриа нэгтгэж, гарц олж чадахгүй хоёр тийшээ харж сууна.

Тодорхойгүй

Тус ордыг ашигласнаар Монголын эдийн засаг, ДНБ суга өсөх тооцоо, судалгаа бий.  Оюутолгой төслийн оргил үед Монгол Улсын Засгийн газар жилд дунджаар 800 тэрбум төгрөгийн /626 сая ам.доллар/ орлого авна. Оюутолгой уурхай бүрэн хүч чадлаараа ашиглалтад орох үед Монгол Улсын ДНБ 35 хувиар өснө гэж байгаа. Гэхдээ энэ бол эдийн засгийн хувьд хамгийн тааламжтай таамгаар ашигтай ажилласан ганц жилд л хүрэх тоо гэдгийг бид ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр эдийн засгийн хувьд хамгийн тааламжгүй таамгаар ашигтай ажилласан тэр жил хэд хүрэх вэ гэдэг нь тодорхойгүй.

Тус ордоос олборлох  үр ашигтай нөөц нь  25 сая тонн цэвэр зэс, 1028 тонн алт, 81 мянган 600 тонн молибдени, 6145 тонн мөнгө хэмээн тогтоосон юм. Энэ нөөц баялгийг зах зээлийн өнөөгийн үнэ ханшаар тооцоход асар их тоо гарах нь тодорхой. Харин хөрөнгө оруулалтын гэрээнд нөөц баялгаа хэрхэн үнэлсэн, 30 жил болон түүнээс цааш ямар үнэтэй байх вэ гэдгийг тооцож тусгаагүй гэдэг.

Мөн нөөц бүтээгдэхүүний үнэ зах зээл өсөхөд орж ирдэг гэнэтийн ашгийн татвар гэж бий. Гэтэл манайд 2009 онд Рио Тинтотой хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулахаасаа өмнөхөн гэнэтийн ашгийн татвараа тэглээд байгалийн нөөц ашигласны татварыг тавхан хувиар тогтоож өгсөн. Энэ нь Монгол Улс, манай ард түмэнд очих боломжит ашгийг буруулсан гэж байна. Энэ бас л тодорхойгүй.

Хэзээнээс цэвэр ашиг хүртээх вэ?

“Оюутолгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Камерон МакРей “Төслийн барилгын ажлын эхний үе шатанд 6.2 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн, ажлын гүйцэтгэл дуусах шатандаа явж байгаа” гэв. Төслийн барилгын дараагийн үе шат буюу гүний уурхайг байгуулахад 10 гаруй жил шаардагдах тооцоо гарсан аж. Гүний уурхайгаас хүдэр олборлотол хувьцаа эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдад ашиг ирэхгүй бөгөөд 2020 оноос ногдол ашиг авна гэж тооцоолж байгаа ч зэс, алтны үнээс хамааран дээрх хугацаа өөрчлөгдөж магадгүй юм байна. Тиймээс Монголын Засгийн газар хэзээнээс цэвэр ашиг хүртэх нь бас л асуудалтай байна. УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатарын тооцооллоор 2033 он хүртэл монголчууд Оюутолгойгоос ямар ч ашиг хүртэхгүй аж.

Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хөрөнгө оруулалт нэмэгдүүлснээс өөр ашиг бидэнд өгөөгүй тус ордоос ирээдүйд яг хэзээнээс хэр их сааль авахаа ч мэдэх шаардлага байна. Оюутолгой гэдэг үнээ монголчуудад зөвхөн цайны сүү биш хэзээнээс их сааль өгч өрөм зөөхий, тараг, ааруул гээд олон төрлийн үр шим өгөхийг хүлээж буй. Тиймээс үнээний маань сааль нь элбэг дэлбэг, найдвартай байх, Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэр болсныг, ямар асуудлыг яаж шийдэх гэж байгааг ард түмэн мэдэхийг хүсч байна.