1911 онд 12 дугаар сарын 29-нд Тусгаар Тогтнолоо тунхаглан зарлав. Богдыг хаан ширээнд залав. Богд хаан бол “шашин төрийг хослон барьсан” гээд бусад цол нь удаална. Харин төрийн хэлбэр нь шашинт төр. Ийм төр Монголын түүхэнд байсан уу ? Байгаагүй…
Энэ тухай эрэгцүүлэх гэсэн юм.

Өвөрмонголчуудын зарчмын асуулт
Монголчууд тусгаар тогтнолоо олмогцоо 1911 оны 12 дугаар сарын 1-нд Монголын газар бүхэнд тусгаар тогтносон тухайгаа тунхаглан зарлажээ. Үүнийг хүлээн авсан газар газрын монголчууд талархан хүлээн авсныг түүхчид олон удаа өгүүлсэн болохоор давтах нь илүүц.
Харин ямар ч асуудалгүй, түүхэн болон сэтгэл зүйн бэрхшээлгүй уухай хашгирсан уу гэвэл тийм биш. Тэгвэл тэд юунд санаа зовсон бэ ?!
Монгол туургатан нэгэн дээвэр дор нэгдэхийг эсэргүүцсэн монгол ганц ч байгаагүй. Мөн Богд хааны удирдлагын дор нэгдэхийг бас л дургүйцээгүй. Тэгвэл юунд санаа зовох гэж ?!
Өвөрмонголын Их Зуугийн чуулган дарга Арвинбаяр энэ Тунхаглалыг хүлээн аваад чуулганы бүх хошуудын засаг нарын цуглуулан хуралдаж, Халхын ван гүн, лам нарт хандаж 13 зүйлийн асуулга тавьжээ. Энэ асуулгыг Харагчин хулгана жилийн хаврын дунд сарын 15-ны өдөр буюу 1912 оны 4 дүгээр сарын 2-ны өдөр Их Хүрээ рүү илгээжээ.
Энэ асуулгад монголчуудын санаа зовох асуудлыг нэн тодорхой дурдаж байгаа учраас сийрүүлье.

Нэгдүгээр зүйл. Богдын хувилгаан бие гэгээн таалалд зөвшөөрч гуйсан ёсоор хааны сууринд суух ба үгүй.

Хоёрдугаар зүйл. Үнэхээр гуйсан ёсоор нигүүлсэн өршөөж их сууринд сууваас түүний оронд хэнийг шашны эзэн болгож улсын эзэн болгож улсын багш болгон шүтэх.

Гуравдугаар зүйл. Хэрвээ Богдын гэгээн таалал шашнаа эрхэмлэж хааны сууринд суухгүйд хүрвээс нэгэнт өөртөө улс болмуй хэмээсний тул хэнийг хаан өргөмжлөх.

Дөрөвдүгээр зүйл. Улс болж мандмуй хэмээгч дэлхий дахин дотор чухам нэгэн зүйл их хэрэг мөн. Сонсвоос эртнээс янагш үе үеийн улс мандах сөнөхөд эрхгүй урьдчилан жороо зааж үзэгдмүй хэмээмүй. Эдүгээ улс мандах сайн жороо үзэгдсэн мэдэгдсэн зүйл буй үгүй.

Тавдугаар зүйл. Өөртөө улс болбаас эрхгүй газар орноо хамгаалах ба хязгаарыг сахин сэргийлэх цэргийн тоо хэдхэн түмний төдийгөөр хүрэлцэхгүй, цэргийн тоо хэд хэдэн арван түм хүрвээс түүний цалин хүнсийг аль юунаас шийтгэн гаргах бодлогыг урьдчилан шийдвэрлэхгүй бол болохгүй хэмээх ч байтугай тус улсын хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх их бага олон бичиг цэргийн яам байгуулах ба жич эрдэмтэн сайдыг сонгон хэрэглэж их бага олон түшмэлийг байгуулахгүй байж үл болох тул эл олон яам ба эрдэмтэн сайд түшмэл нарын элдэв хэрэгсэх зардал ба цэрэгт хэрэгсэх элдэв зүйлийн сүйтгэлийн мөнгийг аль хаанаас шийтгэн гаргах…

Зургадугаар зүйл. Манай Юань Тайзу (Чингис хааныг хэлж байна-Х.Д.Г) тулгар төр мандуулахад дотоод газраас Елюй Чуцай, Го Юйбао хэмээх хоёр хүнийг урин авчирч…хэрэглэж ажээ…Эдүгээн манай Монголын дотор наян нэгэн шидтэн буй гэж сонссон…Монгол нийтийг алагчлалгүй хамгаалах ба эсэх.

Долдугаар зүйл. Ертөнцийн бичиг шашдирт маш мэргэшсэн дарь газрыг эелэх сэлгэн бурууг урьдаас мэдэх хүн хэрэглэж хүрэлцэхээр буй үгүй.

Наймдугаар зүйл. Эртний Хан ван, Вэй Баог юаньсюай болгосон ба Дундат Тан улс Сунь Дэсюг юаньсюай болгосон гэх мэт эрдэм эс нэвтэрсэн хүнийг хэрэглэхэд хүрээд мундашгүй их ихээр алдаш гаргуузай хэмээн аймшиглах.

Есдүгээр зүйл. Орос улс манай Монголыг найртайгаар хамгаалъя хэмээсэн нэгэн зүйл баясалтай явдал боловч тэдний цэргийн элдэв хэрэгсэх сүйтгэлийг хэрхэн хүрэлцүүлэн шийтгэх.

Аравдугаар зүйл. Тэрхүү сүйтгэл бүхнийг тэд өөрөө гаргаж туслах хамгаалах болбол тэр их ачийг хойч өдөр ямраар яахин хариулах.

Арван нэгдүгээр зүйл. Орос улс энэхүү Монголыг туслах хамгаалахаа бусад олон улсад нэвтрүүлэн хэлэлцсэн эсэх.

Арван хоёрдугаар зүйл. Бидний Монгол улс өөртөө улс болохоор тогтоосон. Гэвч аль жил сараас болох.

Арван гуравдугаар зүйл. Улсын эзэн аль газар нийслэх ба, улсын хамгаалах цэрэг нийслэлээс үүсгэн хамгаалах ба эсвээс тус улсын хязгаараас үүсгэж хамгаалах.
(Монгол Улсын Үндэсний Төв Архив. ФАЗ- Д1-ХН386-Н2.)

Төр улсынхаа төлөө санаа зовсон монголчуудын энэ агуу сэтгэлийг тайлбарлах нь илүү хэрэг юм. Харин энд нэг зүйл онцгой анхаарал татаж байгаа юм. Энэ бол төрийн хэлбэрийн асуудал.
Монголчуудын толгойд шашин төр хоёрыг хослон барина гэж огт буухгүй байна. Тэдний зөв. Яагаад гэвэл ийм төр Монголын түүхэнд байгаагүй учраас…

Төр ба шашин
Энд ихээхэн гүн гүнзгий, зарчмын бөгөөд суурь асуудал гарч ирж байна. Төр шашны харьцааны тухай. Төр шашны харьцаа гэнгүүт л манайхан төрийг нь нэг яриад, шашныг нь нэг ярьдаг юм. Ийм утгагүй явсаар тун олон жил болж байна.
Уг нь төрийн институци, шашны институци хийгээд тэдгээрийн нийгэм доторх найрсал хийгээд зөрчлийг авч үзэх ёстой.
Энэ өгүүлэлд онолын тайлбарлал хийх боломжгүй учраас би ойлгомжтой болгох үүднээс европоос жишээ авъя.
Ромын папын институтыг хүн болгон мэднэ. Тэр дундад зуунд нэн хүчирхэг болж европын хаант төрүүдийг бараг бүхэл нь захирч байсан. Үүнийг бас л бүгдээрээ мэднэ. Гэлээ гэхдээ төрийг бүхэлд нь орлож байгаагүй. Энэ бол олон зуун жил мөрдөж ирсэн зарчим.
Манайд түүхэн ч гэсэн адилхан бүхий л үеийн турш төрийн дэргэд ямар нэг шашин шүтлэг (институт маягийн) байсан нь эргэлзээгүй. Ухаандаа бөө мөргөл, тэнгэризм ч гэдэг юм уу, аль эсвэл хос ёсны үзэл зарчмаар Буддын шашин ч гэдэг юм уу, эцэст нь мэдээж Бурхны шашин. Гэхдээ хэзээ ч төр шашин хоёр хэзээ ч нэг байгаагүй.
Сүүлийн 400 орчим жилийн үйл явдлыг маш товчоор дүгнэвэл:
1. Их гүрний үеийн Монгол хос ёсны сургаалийн түвшинд Бурхны шашинтай харьцаж байж.
2. “Феодалын бутрал” болж төр улс олон задрахад шарын шашныг нэгтгэх үзэл суртал маягаар монголын хаад ноёд идэвхитэйгээр нэвтрүүлжээ.
3. Энэ үеэс Монголд шашин бие даасан институци болон төлөвшиж, Монгол шарын шашны төв болжээ.
4. Ингэснээрээ шарын шашин Монголын нийгмийн хамгийн хүчтэй, хамгийн нөлөө бүхий институти болон хувирсан байна.
5. Энэ нь монголын уламжлалт нийгмийн нийгмийн бүтэц хийгээд оюун санааны амьдралыг ихээхэн өөрчилсөн байна.
6. Манжийн дарангуйлалд орсон нь энэ үйл явцыг улам хурдасгаж өгчээ.
7. Хувьслын явцад шашны институти “угсаа залгамжлах төрөөсөө” илт давуу байдалтай болжээ.
8. Ийм учраас 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг Богд тэргүүлжээ.
Шашинт төрийн мөн чанар
Энэ нэр томъёог би эрдэм шинжилгээний хэллэгт анх удаа хэрэглэж байна. Төдийлөн оновчтой биш ч байж мэдэх юм. Асуудал үүнд байгаа юм биш. Монголын төрийн мөн чанарт байгаа юм. Манай тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчид үүнийг огт мэдээгүй байсан хэрэг үү ?! Үгүй л дээ. Өөр арга байгаагүй юм.
Нарийн яривал Богд төр шашныг хослон барих ёсгүй байв. Тэр шашны тэргүүн. Хэрэв төр барих гэвэл шашны тэргүүнээ болих ёстой.
Гэтэл тухайн үеийн гадаад дотоод нөхцөл байдал, хувь хүний цаглашгүй нэр хүнд, шийдвэр гаргах чадвар зэргээс шалтгаалж эх орончид цоо шинэ шашинт төр байгуулахаар шийдсэн байна.
Тэр үед яг “ном ёсоороо” бол Түшээт хан Дашням хаан болох ёстой байсан. Тэрээр согтуудаа үүнийгээ хэлж байсан удаатай. Гэхдээ тэр удалгүй үхсэн юм ???
Шинэ шашинт төрийн зовлон төр дороо л гарч ирсэн юм. Эхэн үедээ Богд “шар” талдаа хамаг эрх мэдлийг өгсөн юм.
Хар шар феодалын ялгаа юунд байгаа гэж залуучууд асууж магадгүй л юм.
Хар феодал нь яг уламжлал ёсоор угсаа залгамжилсан “Чингисийн удмын” хаад ноёд юм. Нарийн яривал Гэрсэнзийн үеэс л тоолох байх. Хэрэв яг уламжлалт төрийг сэргээе гэвэл хар ноёдууд төр барих ёстой.
Шар феодал нь лам нар юм. Тэд бол нийгмийн ямар ч давхаргаас гарч болох байсан. Одооны хэллэгээр бол “шударга өрсөлдөөнөөр” ном эрдэм, хичээл зүтгэлээрээ. Гэхдээ төр барих ёсгүй. Харин тэд тоогоороо хараасаа хамаагүй олон байсан.
Нэг зүйлийг онцлон тэмдэглэхэд феодал бол мэдээж европ ойлголт. Манайхан “хар шар” феодал гээд “хамтад” нь буруу ойлгоод сурчихсан юм. Хэрэв энэ нэр томъёог хэрэглэх гэвэл жинхэнэ феодал нь “хар” буюу угсаа залгамжилсан ноёд, ван гүн, тайж нар юм. Харин лам нар бол европ утгаар ч, монгол утгаар ч феодал биш. Яагаад гэвэл угсаа залгамжилдаггүй.
Дөнгөж Засгийн Газар байгуулагдмагц Богд хамаг эрх мэдлийг шар талдаа, тухайлбал Да лам Цэрэнчимэдэд нарт өгчихжээ. Харц ардын гэр төрсөн тэрбээр зөвхөн өөрийн авъяас зүтгэлээр өндөр зэрэгт хүрсэн юм. Дайчин хурц зантай түүнийг эх орон тусгаар тогтнолын төлөө тэмц гэж түүх бидэнд заяажээ. Тэрээр тухайн үеийн нийгмийн оргилуун шинэ хувь хүний сод төлөөлөл мөн байлаа. Ийм агуу хувь хүмүүс үндэсний хувьсгалаар олон төрсөн.
Үүнийг бусад нь баярлан хүлээж авсан гэж бодож байна уу ? Үгүй л дээ. Монголын бүх ван, гүнгүүд Да лам, Хайсан гүн хоёрыг үзэн ядаж байлаа гэж Коростовец тэмдэглэсэн нь бий. Язгуур угсаагүй “нөхдүүд” гэнэт гараад ирэхээр тэд яаж дуртай байх юм ?!
“Ховлоё” гэсэн чинь нөгөө Манж нь байдаггүй, ховлохгүй гэхээр нөгөөдүүл нь төр бариад байдаг. Гэхдээ хар феодалууд дотор тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шинэ тулгар төрийнхөө төлөө зүтгэсэн олон хүн байсныг би огт үгүйсгээгүй.
Шинэ хуучны зөрчил гарцаагүй байлаа. Монголын нийгмийн суурь зөрчил чухам үүгээр дамжин илрэн гарсан бөгөөд Эх орончид монголын нийгмийн дотоод, мөн чанарын шинжтэй зөрчлийн улмаас бие биенээ хөнөөх хүртлээ дайсагнасан юм.
Гэтэл одоо болтол энэ асуудлын мөн чанарыг огт судлалгүйгээр гадаадынхан алчихсан юм гэх мэт хачин утгагүй дүгнэлт хийсээр байна. Мэдээж өөрсдөө ийм их зөрчилтэй байвал гадаадынхан ашиглаж л таарна ш дээ. Гэхдээ миний бодлоор манай эх орончдыг дандаа ч гадаадынхан алаагүй байх. Сүүлдээ энэ зөрчил Богдод хор өгөх хүртэл зөрчил даамжирсан юм.
Ингээд нэлээд хожим бүр 1915 онд арай “төвч” Сайн ноён Намнансүрэнг Ерөнхий сайд болгож байж байдлыг арай гэж бага зэрэг намжаасан билээ.
Үүнийг манай түүхчид судалсан уу ?! Үгүй ш дээ…
Лам нар тооны хувьд ч, оюун санааны хувьд ч нийгмийн бүхэл бүтэн давхарга байлаа. Ард ангиас нэг их дутахгүй. Өөрөөр хэлбэл тухайн үеийн нийгмийн нэг гол хөдөлгөгч хүч байлаа.
Нийгмийн ийм нөхцөлд Үндэсний хувьсгал болжээ. Хэрэв төрийг хуучнаар нь байгуулъя гэсэн бол хар феодалуудад дангаар нь засгийн эрх өгөөд л асуудал дуусах байсан. Гэтэл Богд хаан шашинт төрийг байгуулснаараа монголын уламлалт төрийг эвдэн цоо шинэ төрийг байгуулжээ.
Энэхүү шашинт төр нь Монголд шарын шашны хэт тэлэлт болж, шарын шашны институт голлох нөлөөтэй болж, нийгмийн үндсэн институт болсон олон зуун жилийн хувьслын жам ёсны дүр дүн юм. Манжид эзлэгдэхээс өмнө Монголд зөвхөн тусгай тусгай лам нар, шашны хэргэмтнүүд байсан бол XX зууны эхэнд сүм хийд-лам нарын бүхэл бүтэн систем, институт, нийгмийн бүхэл бүтэн анги давхраа болтлоо өргөжин томорсон асар том үйл явцыг бид харж байна. Энэ бол “монголын нийгэм шашинжих”, эсвэл “шашны хэт тэлэлт” гэж нэрлэж болмоор түүхэн том зурвас үе юм. Багцаагаар 300 гаруй жил гэдэг бол бага үе биш л дээ. Энэ нь монголын нийгмийн уламжлалт бүтцэд гарсан асар их өөрчлөлтөөс тод харагдана.
Харамсалтай нь манай түүхчид энэ том үзэгдлийг Монголд “шарын шашин дэлгэрсэн” гэсэн ганцхан талаас нь харж хэдэн тоо баримт дурдах төдийгөөр өнгөрдөг бөгөөд энэ асуудлыг түүхэн социологийн талаас огт судлалгүй олон жил болж байна.
Энэхүү шашинт төр завсрын шинжтэй байсан юм. Яагаад гэвэл шашин төр хоёрыг зэрэг удирдах боломжгүй байсан ба “шинэ” төрийг удирдая гэвэл хар феодалуудын угсаа залгамжлах ёсыг устгах ёстой байсан. Манай Богд үүнийг эхлүүлсэн боловч “дуусгаж” амжаагүй. Яг энд өөрөө ч зөрчилд орсон байх…Угаасаа түүхэн нөхцөл, цаг хугацааны боломж ч түүнд байгаагүй.
Гэхдээ тэр асар их зүйл амжуулсан. Монголын нийгмийн хамгийн оргилуун хүмүүсийг тэр гарган ирж, лам хар гэж ялгахгүй шинэ шашинт төрдөө зүтгүүлж чадсан байна. Гэхдээ тэр “уламжлалт” зөрчлөөс зайлсхийж чадаагүй, ийм боломж ямар ч хүнд байхгүй.
Богд хаан уламжлалт төрийг эвдэж, цоо шинэ шашинт төр байгуулснаараа Монголд олон зуун жил ноёрхож ирсэн “феодалын байгууллыг” эвдэх эхлэлийг тавьжээ.
Гэтэл түүнийг магтдаг нь ч тэр, муулдаг нь ч тэр, өөрийг нь “феодал” гэж ойлгоод түүний түүхэн энэ гавъяаг огт мэдэхгүй явж иржээ. Түүх бичлэгийн энэ алдааг нэн даруй засах ёстой гэж бодож байна.
Богд хаан тусгаар тогтнол бидэнд олгож, үлэмж хоцрогдсон уламжлалт угсаа залгамжлах төрийг эвдэх эхлэлийг тавьж чадсанд түүний түүхэн гавъяа оршино.
Эрин үеэсээ үлэмж хоцрогдсон угсаа залгамжлах хуучин ёсыг 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгал хийж халсан бөгөөд ингэснээрээ Монгол орон ардын шинэ төрөө байгуулж нийгмийн дэвшлийн замаар замнасан юм.
Эндээс 1911 болон 1921 оны хувьсгалууд хоёулаа уламжлалт нийгэм төрийг халах чиглэмжтэй байснаараа хүйн холбоотой гэсэн ямар ч маргаангүй дүгнэлт гарна.
Энэ дэлхийн аль ч том хувьсгал дараалсан хэд хэдэн хувьсгал, хувьсгалын эсрэг явдал, хувьсгалчдын алдаа төөрөгдөл, гавъяа зүтгэл дээр тогтдог. Мөн хувьсгалчид зөрчилдөж төөрөлдөн, бие биенээ хөнөөж алдаж онох нь зүй тогтол. Эндээс бид сургамж авах ёстой болохоос буруу зөвийг тогтоох эрх байхгүй. Хэн ч биднийг түүхийн шүүгчээр томилоогүй.
Францын олон хувьсгалууд францыг цусан далайд живүүлсэн конвентын яг “үнэн мөнийг” олох гэж давхиад байгаа хэн байгаа юм ?! Агуу их хувьсгалынхаа галд өөрсдөө шатсан Марат, Данте, Робесьер нарын “буруу зөвийг” тогтоох гээд давхиад байгаа хэн байгаа юм ?! Чан кай ши-г муулаад гүйгээд байгаа хятад Та нар хаана үзсэн юм ?! Оросууд Октябрийн хувьсгалыг муулахаа бүр больсон. Хааяа нэг тэнэг л тэгж байна.
Тэгсэн чинь манайхан юу вэ ? Юу ч мэдэхгүй усан тэнэг байж хувьсгалуудын “үнэн мөнийг” олно гэнэ. Өөрийгөө ч зөв аваад явчихаж чадахгүй байж түүхэн зүтгэлтнүүдийн “буруу зөвийг” тогтооно гэнэ. Хуцваа л байхгүй юу, Та нар…
Төр гэж юу ч байдгийг мэдэхгүй хэвтэж ямар элэнцгээ хийж төрийн жолоон дээр гарсан юм. Төр барьж чадахгүй болохоороо “түүхээр” улс төр хийхээ татаж үзээрэй…
Иймээс 1911 болон 1921 оны хувьсгалыг зөрчилдүүлдэг маанаг тэнэг улс төр, мунхаг харанхуй түүх бичлэг, суртал нэвтрүүлгээ зогсоохыг шаардаж байна.