-Сайн байна уу. Юуны өмнө таныг доктороо хамгаалсанд таньд баяр хүргэе. Хэзээ чухам ямар асуудлын хүрээнд  доктороо хамгаалсан бэ?
-Өнгөрсөн сарын 27-ны өдөр доктороо хамгааллаа. Монголдоо анхдагч гэж хэлж болох гэр бүл судлалын асуудлаар хамгаалсандаа баяртай байна. Гэр бүл судлал буюу гэрлэх ёслолын уламжлал шинэчлэлийн асуудлыг хөндөж байгаа минь нийгэмд их хэрэгтэй зүйлийг хийж байгаа гэж бодож байгаа. Ер нь гэрлэх ёслол гэдгийг хүмүүс ойлгохдоо нэг өдрийн арга хэмжээ шиг ойлгодог. Баярлаад, цэнгээд дуусдаг гэсэн бодолтой. Гэтэл Монголын ард түмэн эрт дээр үеэс гэрлэх ёслолыг өндөрт өргөж байсан. Яагаад гэвэл хүн бүхий л амьдралынхаа хугацаанд өөрийнхөө зан үйлийн төлөвшлийг олж байдаг. Энэ утгаараа гэр бүл гэдэг зүйлийг төрийн өмнө тавьж байсан нь монголчуудын хамгийн гол философи, гүн ухаан байгаа юм. Учир нь төр улс байгуулахын өмнө угаасаа л гэр бүл байсан. Ерөөсөө л эрт дээр үеэс  гэр бүл болох ёслолыг үйлдэхэд хүүхдийг багаас нь судалж байсан байгаа юм. Жишээ нь,  өндгөн сүй тавих. Энэ нь хүүхдүүдээ нялх  юм уу өлгийтэйд нь аав ээжүүд нь хэлэлцээд нэг нэгийнхээ удам судрыг мэдсэний үндсэн дээр хүүхдүүддээ сүй тавьдаг байсан. Энэ тухай нууц товчоон дээр хүртэл байдаг шүү дээ. Тэр утгаараа хүн хүмүүжүүлэх процессоос гэрлэх ёслолын үйл эхэлж байсан юм. Ирээдүйд гэрлэх хүүхдүүдээ эцэг эхүүд нь танилцуулж, хооронд нь тоглуулж дасгаж, тэгээд нас бие гүйцэхээр нь хурим найрыг нь хийж өгдөг байлаа.  Хурим найрын ёслолыг хийж, удирдаж, зохион байгуулдаг хүн бол “Хонжин” гэж хүн байсан байгаа юм. Тэр хүнд бүр хаан өөрөө тайжийн  хэргэм зэрэг өгч төрийн ёслол шиг хуримын ёслолыг гүйцэтгүүлдэг  байсан байхгүй юу. Ингээд л үзэхээр монголчууд хуримын ёслолыг асар их хүндэтгэлтэйгээр, утга учиртайгаар нь багаас нь эхэлж үйлдэж байсан юм. Энэ л асуудлыг гаргаж ирэх ёстой гэсний үндсэн дээр гэрлэх ёслолын уламжлал шинэчлэлийг сонгож судласан юм. Хуримын ёслолыг ингэж үйлддэг юм аа гээд хэлээд өнгөрөхөөсөө илүүтэйгээр онолын үндэс, гарлыг нь судлаж боловсруулна гэдэг маш чухал юм.

    -Гэрлэх ёслолын уламжлал шинэчлэлийн асуудлыг хэр удаан судлаж боловсруулсан бэ?
-Энэ асуудлыг  онолын түвшинд боловсруулна гэдэг монголчуудын хувьд их хэрэгтэй зүйл юм. Сүүлийн гурван жил онол, үндсийг нь судласан. Харин 21 жил практик дээр ажиглаж, дүгнэж, хэрэгжүүллээ дээ.

    -Энэ жил хуримын ордон үүсгэн байгуулагдсаны 36 жилийн ой болсон. Ойн хүрээнд ямар нэг арга хэмжээ зохион байгууласан уу. Өмнөх жил шиг?
-Манайх 1976 оны зургаадугаар сарын 14-нд үүсгэн байгуулагдсан. Тиймээс энэ жилийнхээ ойг өнгөрсөн сарын 14-ний өдөр тэмдэглэн өнгөрөөсөн. Түрүү жилийн хувьд илүү өргөн цар хүрээтэй тэмдэглэснийг та бүхэн мэдэж байгаа байх . Харин энэ удаад хамт олныхоо хүрээнд ажлынхаа хэтийн зорилго, төлөвлөгөө ярилцаж л өнгөрөөлөө дөө.

    -Хуримын ордонд гэрлэгсэд энэ жил өмнөх жилийнхтэй харьцуулахад хэр байв?. Удахгүй яг сезоны үе болох гэж байна захиалга их байгаа биз дээ?
-Ер нь хавар бага байдаг. Яг намар цагт хуримын сезон их байдаг учир  бидний нэг жилийн ажлын 60, 70 хувь нь энэ гурван сар л хийгддэг. Одоогоор бол 300 гаруй хурим хийгдсэн дээ. Ерөнхийдөө дунджаар 1000 хурим болдог гэхэд намрын энэ саруудад 400-500 хурим нь болоод өнгөрдөг.  Өдөрт хийх хуримын хүчин чадлын хувьд хөдөлмөрийн хуулиа барихад 14 ёслолыг л ажлын 8:00 цагт гүйцэтгэх ёстой байдаг. 14-хөн хурим байтал бид нар яагаад 70, 80 хуримын ёслол гүйцэтгээд байна гэхээр нөгөө хүмүүс маань гэрлэх ёслолдоо ач холбогдол өгөөд энэ өдөр л гэрлэвэл манай хүүхдүүдийн амьдралын тэр сайхан зам нь нээгдэнэ гээд гуйгаад байдаг. Хүмүүс бас  сэтгэлээрээ, бэлгэдлээрээ байдаг учир тэр өдөр л ороё гээд байхаар яаж ч чаддаггүй. Тэгээд тэр өдөр бид нар чинь үндсэндээ 24 цаг ажиллаж байгаа юм. Өнөөдөр амралтын өдөр байхад яагаад ингээд ажиллаж байна гэхээр 24-ны тэр 50,60 хуримын бэлтгэл, зохион байгуулалтыг нь хангахын тулд шүү дээ.

   - Ер нь бол хагас, бүтэн сайн гэлтгүй ямар нэг сайн өдөр таарвал ажиллах тохиолдол гардаг биз дээ?
-Амралтын өдөр ч гэсэн сайн өдөр тохиож л байгаа учир ажиллах л хэрэг гарна даа. Бид нар амралтын өдрөө ажиллахгүй гэж хэлж болохгүй. Яагаад гэвэл хуримлагчдын үзэл бодол, итгэл үнэмшлийг хүндэтгэх шаардлага гарч байдаг. Яахав монголчууд ихэвчлэн хоёрдахь өдрийг муу гэж бэлгэшээдэггүй байтал энэ жилийн хувьд дандаа хоёрдахь өдөр балжинням, дашнямтай өдөр нь таараад байгаа. Тэгэхээр ер нь долоо хоногт бид маш бага амарна даа.

    -Энэ их ачаалалтай үеэр ажилчдаа яаж зохион байгуулж байна. Амралт хэрэгтэй байна гээд л гомдол санал ирэх тохиолдол гарах уу?
-Байнга л бас хөдөлмөрийн хууль зөрчиж ажиллуулна гэдэг хэцүү. Хүнээ бас амраах шаардлага гарна. Цалин хөлсний хувьд ч гэсэн илүү цагийн мөнгө өгч урамшуулах хэрэгтэй байдаг.

    -Үйлчилгээний үнэ төлбөрийн хувьд 400-500 хэвээрээ юу?
-Харьцангуй тогтвортой байлгахыг хичээдэг. Одоо ингээд л  бинзен, талх тарианы үнэ өсөөд л байдаг. Үүнийг үл харгалзан ерөнхийдөө тогтсон үнээ барихыг л хичээж ажилладаг. Бүх үйлчилгээг үзүүлэхэд 650 мянган төгрөг болдог.  Эндээс хүмүүс өөрөө чимэглэлээ өөр газраар хийлгэе, зурагаа өөр газраар авахуулна гэх  юм бол ерөөсөө л 400 гаруй мянган төгрөг л болдог. Ажиллах хүчнээс эхлээд барилгын засвар гээд л үйл ажиллагааны зардлууд нь тооцогдох учир бид үйлчилгээний хөлстэйгээ нийлээд 400-650 мянган төгрөг авахаар төсөвлөсөн байдаг . Үүнд, хуураар хуурдана, ерөөл магтаал хэлнэ, дүрс бичлэг бичнэ, альбом хийх, өөрийн ордныхоо загварыг дүрсэлсэн болор макет дурсгалын зүйл бэлэглэх, энгэрийн тэмдэг дурсгах гээд л бүхий л үйлчилгээнүүд багтана.

   - Таниас нэг эвгүй зүйл асуух гэсэн юм. Зарим нэг сайтуудаар таныг жилд 35-40 сая төгрөгний -авлига авдаг гэсэн байсан. Энэ тал дээр?
Энэ бол тогтоогдоогүй ямар ч баримтгүй худал мэдээлэл байсан. Хүнийг гүтгэж болно гэхдээ энэ их сая төгрөгийг хаанаасаа гаргаж ирэхээрээ ор үндэслэлгүй зүйл ярьж явдаг байнаа. Үүнийг бичсэн, гадуур тараагаад яваад байгаа хүнийг ч би сайн мэдэж байгаа. Манай байгууллагатай гэрээ байгуулж хамтарч ажиллаж байсан компаний захирал удаа дараа гэрээгээ зөрчихөд нь би сануулга өгч байсан. Бүр 2009 оноос хойш шүү. Улмаар сануулгыг маань хүлээж авахгүйгээр барахгүй ажлын байран дээр архидан согтуурч, ажилчдыг маань уруу татаж байсан учир гэрээгээ цуцалсан. Харин энэ бүхний дараа гэрээгээр хамтарч ажиллаж байсан компаний захирал зиндаа.мн дээр авлига авсан гэсэн худал мэдээлэл өгсөн байсан. Энэ бол хүний нэр хүндэд халдсан маш муу хэрэг.

    -Хоёулаа буцаад үйлчилгээний хөлсний асуудлаарх яриагаа үргэлжлүүлэе. Гэрлэх ёслолын үйлчилгээний үнэ төлбөрт хөнгөлөлт гэж байдаг. Энэ журамд өөрчлөлт орсон уу, хэрэгжүүлэлтийн хувьд?
-Төрийн албан хаагч, нийслэлийн харьяа байгууллагын ажилтан, албан хаагч мөн эмзэг бүлгийнхэнд хөнгөлөлт үзүүлдэг. Амьжиргааны түвшин доогуур иргэд халамжийн үйлчилгээнд хамрагддаг бол 30 хувь, тахир дутуу бол  50 хүртэлхи хувийн хөнгөлөлттэй байдаг.

    -Хөнгөлөлт эдлэхийн тулд ямар бичиг баримт бүрдүүлэх хэрэгтэй вэ?
-Хамгийн түрүүнд үнэмлэхүүдээ үзүүлнэ. Халамж авч байгаа бол халамжийнхаа дэвтэр, ажилгүйдлийн тэтгэмж авдаг бол мөн батлах бичиг баримтаа шалгуулна. Ер нь бол бид амьжиргааны  түвшин доогуур хүмүүс хорооноосоо тодорхойлолт авчираад бүрдүүлэх ёстой баримт нь бүрдсэн бол жилд нэг удаа 30-40 хосуудын тангараг өргөх ёслолыг үйлддэг. Энэ нь бүр үнэгүй гэсэн үг. Энэ үйл ажиллагаанд хүмүүс маш их баярлаж, хамрагдахыг хүсдэг. Уг арга хэмжээг явуулахдаа дүүргүүдийн иргэний бүртгэлийн байгууллагатай хамтарч бүх дүүргүүдээс судалгаа аваад тэндээс эмзэг бүлгийн, амьжиргааны түвшин доогуур залуусыг сонгож олон улсын гэр бүлийн өдөр ёслолыг үйлддэг.

   - Гадаад хүмүүс монголын гэрлэх ёслолын ордныг зорих тохиолдол гарч байна уу?
-Гадаад хүмүүсийн гэрлэлт ер нь цөөнгүй гардаг. Залуучуудын хэлний түвшин сайжирч, гадаадад зорчих нь их болсон. Мөн гадаадын байгууллагууд манайд нилээн их орж ирсэн гэх мэтчилэнгээр гадны орны хүмүүстээ нилээн суух хандлагатай болсон.

   - 1393 гэсэн лавлах ажиллаж байгаад хаагдчих шиг боллоо?
-Энэ лавлах ажиллаж байсан. Гэтэл тухайн гэрээ байгуулсан компани маань танай үйл ажиллагаа ашиггүй байна гээд хаасан. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр хуримын сезон бага үеэр бага хүмүүс холбогддог байж. Тиймээс мэдээлэл технологийнхон энэхүү лавлахыг хаасан юм. Энэ тал дээр бидний зүгээс хүмүүст хэрэгтэй ашгийн төлөө бүс зан үйлийн тухай мэдээлэл хүргэх гэж байгаа учир энэ  лавлах утас байж байхад юу нь болохгүй байгаа юм бэ гэсэн саналаа хэлсэн. Ингээд тэд ойлгохгүй хүсэлтийг маань няцаасан. Уг нь манайд ирж лавлагаа авч цаг заваа үрж байснаас утсаар асуувал иргэдэд хэрэгтэй юм уу гэж бодсон юм. Гэтэл тухайн компаниас цөөхөн хүн холбогдож байна мөн ашгийн төлөө бус гэдгийг ойлголгүй байсаар энэ онд хаасан даа.

    -12 ханатай гэр байгуулсан. Монгол сайхан зан заншлаа дагаад гэрт хуримлах хүсэлтэй хүмүүс их байна уу?
-Энэхүү гэрийг 2010 онд байгуулсан. Ерөөсөө л монгол хүн, монгол зан үйлийнхээ уламжлалыг алдахгүй үндэсний зан заншлыг хадгалж байх ёстой байгаа юм.  Хэдийгээр бид нар даяаршлагдаж, шинэчлэгдэж, нийгэм хөгжиж  байгаа ч эртний маш олон сайхан уламжлалууд байдаг.  Энэ утгаараа уламжлал, ёсзүйн хэм хэмжээний сургалтыг монгол өргөөндөө явуулдаг.  Зан заншлын олон сайхан арга хэмжээнүүдийг явуулах шаардлагатай гэж үзээд энэ гэрийг байгуулсан юм.
 
    -Сурагчдад болон шинэхэн хосуудад зориулж сургалт явуулдаг гэсэн үү?
-Долоо хоногийн дөрвөн өдөр буюу 1-4 дэх өдрүүдэд үдээс өмнө болон үдээс хойш сургалт явуулдаг. Сургалтандаа нэг хүн ирсэн ч хамрагдуулдаг. Цагийн хуваарийн хувьд өглөө 10:00-12:00 цагт, үдээс хойш  13:00-15:00 цагуудад хүлээж авдаг юм.

    -Хамгийн сүүлийн асуултаа сүйн ёслол үйлдэх болсон талаар асуугаад ярилцлагаа өндөрлөе. Энэ нь их зөв зүйл шиг санагддаг?
-Ерөнхийлөгчийн зарлигын дагуу өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс эхлээд сүү, ааруулаа өгч ёслол үйлддэг болсон. Энэ дээр бас үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих бодлого мөн архигүй монгол хөтөлбөрийг дэмжиж байгаа. Ер нь аливаа баяр ёслолыг сүүгээр эхлүүлнэ гэдэг бол бас их сайн бэлгэдэлтэй зүйл юм. Тэр тусмаа хүмүүний амьдралын гал голомтыг эхлүүлж байгаа ийм өдөр цагаан идээгээр ёслол үйлдэнэ гэдэг их зөв зүйтэй ажил болсон. Архийг хэдийгээр идээний дээж гэдэг боловч одоогоор идээний дээж гэсэн утгаа алдчихаад байгаа шүү дээ.