Хөвсгөл далайгаас 100 км зайд байрлах фосфоритыг авахын тулд Тагш уулаас эхлээд Агуйт, Хөндлөнгийн уулс, Уран дөш уулыг нураан, хил давуулах эхлэлийг “Талстмаргад” компани тавьж эхэлжээ. Бүрэнхааны орд руу дайрч эхэлвэл уг компаний араас “Топрохэнцо”, “Сутайхэнцо” хэмээх Хятадын хоёр ч компани дайралтад бэлэн зэхэж байна. УИХ-ын гишүүн Батж.Батбаярын хүү Батхишиг “Талстмаргад” компанийг эзэмшиж, гүйцэтгэх захирлаар ажилладаг. Харин аав нь Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга байсан нэгэн. Аав, хүү хоёр компаниараа дамжуулан ямар гэмт хэргийг Хөвсгөл далайн эрэгт үйлдэж байгааг түүвэрлэн хүргэе.Хөвсгөл аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газрын улсын байцаагч С.Туяа 2012 оны нэгдүгээр сарын 10-нд албан шаардлага гаргажээ. Үүнд “Тагшийн ам буюу Хужиртын даваан дээрх, 11428А тоот тусгай зөвшөөрөлтэй геологи хайгуулын талбайд өрөмдлөгийн ажиллагаа явуулсан “Талстмаргад” компани “Ахуйн болон үйлдвэрийн хог хаягдлын тухай” хуулийн 10.2.2 дахь заалт зөрчсөн” гэсэн байна. Гэтэл Тагш уулын энгэрээр хар саарал зүйл урсгаж, бэлчээр талхлан машинаар хэсүүчилсэн талбайг С.Туяа зөрчлийг арилгасан гэж үзжээ. Учир нь уг байцаагч нь аймгийн засаг дарга Л.Цэрэнжавын хамаатан гэнэ. Харин Л.Цэрэнжавын эзэмшдэг “Хөвсгөл геологи” компаний байранд “Талстмаргад” өрөө түрээсэлдэг “хамсаатан” байж таарчээ. С.Туяа яагаад сар гаруйн дотор “сохорсон”-ы учир эндээс тодрох биз ээ.
Тус компаний орон нутаг дахь төлөөлөгч П.Мэндбаяр хэмээх залууд хайгуулын болон ашиглалтын лиценз байтугай компанийг нь батлах баримт бичиг байгаагүй гэнэ. Ашигт малтмалын газраас “Талстмаргад” компанид ашиглалтын өмнөх үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл огт олгоогүй аж. Ашиглалтын өмнөх зөвшөөрлөө ч аваагүй Батж.Батбаярын ажилтнууд Тагш, Бүрэнхааны хөндийгөөр хайгуулын 30 гаруй том техникээ зоосон байна. Ухаж эхлээгүй байхад л энэ техникүүд нь сөрөг нөлөө үзүүлж эхэлснийг нутгийн иргэд хэлж байна.
Мөн нутгийн ИТХ-аас зөвшөөрөл аваагүй бөгөөд Г.Сонинпил хэмээх хурлын дарга “Бид албан ёсны шийдвэр гаргаж өгөөгүй, “Талстмаргад”-ын Бат-Эрдэнэ гэдэг хүн манай хуралд ирээд нэгдсэн уурын зуух барьж өгье гэсэн” хэмээн тайлбарлав. Үнэндээ “Талстмаргад”-ынхан малчдад худаг барьж өгнө гэсэн ч тэрийгээ уулын орой дээр гаргажээ. Зуун хонио услахын тулд уул руу тууж өгсөх үү? Уулын орой ухаж, тэгшилдэг ажилтай болсон тэд өдөртөө 30-40 тонн ус хэрэглэдэг гэж нутгийн иргэд хэлж байна. Үүнийхээ төлбөрт хэдэн төгрөг нутгийн удирдлагад төлсөн нь тодорхойгүй. Нөхөн сэргээлтийн санд 660 мянган төгрөг л хийгээд байгаа гэнэ. Ийм мөнгө оруулчихаад, худгаа хүртэл ууланд барьсан “Талстмаргад”-ынхан нэгдсэн уурын зуух гэж ямархуу зүйл барьж өгөх бол гэдэгт эргэлзэхээс аргагүй.
Энэ бүгдээс гадна хоёр жилийн өмнө “Хөвсгөл далайн эзэд” хөдөлгөөн, “Хүний эрх хөгжил төв”-ийнхөн хамтраад Батж.Батбаярын компанийг захиргааны хэргийн шүүхэд өгчээ. Ашигт малтмалын хуулийн 33 дугаар зүйлийг зөрчсөн гэж үзсэн ч хурал гурван удаа хойшлогдож, өнөөдөр хүртэл шийдвэрлэгдээгүй байна. Шүүхээс дуудаад ч ирдэггүй том ч компани, том ч гишүүн аж, Батж.Батбаяр. Мөн тэрбээр хоёр жилийн өмнө “Бүрэнхааны ордод эзэмшдэг тусгай зөвшөөрлийн 51 хувийг төрд буцааж өгнө” гэж ерөнхий сайдад хүртэл ам гарч байжээ. Энэ амлалт сонгуулийнх нь амлалтын адил биеллээ олоогүй л явна. Ард түмнийг ч хуурч, ерөнхий сайдыг ч хуурчихдаг том ч гишүүн юм, том ч компанитай аж, Батж.Батбаяр.
Төгсгөлд нь хэлэхэд “Талстмаргад” компани Хөвсгөл далайн хөлийг түшсэн Бүрэнхаан уулнаас фосфорын бордоо бэлтгэхийг зорьж байгаа. Гэтэл олон улсын Цөмийн эрчим хүчний агентлагаас уг үйлдвэрлэлийг хориглодог байна. Яагаад гэвэл энэ үйлдвэрлэл нь цөмийн түлшний бүрэн боловсруулалтын үйл явцаас 140 дахин илүү нөлөөлөлтэй байдаг аж. Фосфор олборлох үед уран, тори, стронци зэрэг цацраг идэвхт элементүүд ялгардаг байна.
