Амьсгалын замын цочмог халдвар ихэсч байгаатай холбогдуулан Эрүүл мэндийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Очирбат, нийслэлийн Эрүүл мэндийн газрын дарга Л.Төмөрбаатар болон албаны бусад хүмүүс өнгөрсөн бямба гаригт Чингэлтэй, Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн хүүхдийн тасагт очиж ажиллалаа.

Энэ сарын 06-ны мэдээллээр, нийслэлийн харьяа эмнэлгүүдийн орны ачаалал 25 хувиар нэмэгдсэн буюу 1871 орон дээр 2338 хүн хэвтэн эмчлүүлж байна. Тэдгээрийн 1415 нь хүүхэд бөгөөд шинээр хэвтсэн өвчтөний 217 буюу 64.8 хувь нь томуу, томуу төст өвчтэй өвчтөнүүд эзэлж байгаа юм. Орны ачааллын хувьд Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг 50.9 хувь, Сүхбаатар дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг 34.4 хувь, Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг 33.2 хувь, Чингэлтэй дүүргийн эрүүл мэндийн төв 22.9 хувиар хэтэрчээ. Насанд хүрэгсдийн орны 26 хувийг буюу 281 орыг хүүхдийн оронд шилжүүлж, нөөц өрөөнүүдэд 265 ор тавьснаар хүүхдэд зориулж нийт 596 орыг нэмэлтээр гаргажээ. Тиймээс нөхцөл байдалтай газар дээр нь очиж танилцахаар зорьсон ЭМЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Очирбат, НЭМГ-ын дарга Л.Төмөрбаатар нарт тус эмнэлгийн удирдлагуудын зүгээс өвчтөнүүдэд үзүүлж буй эмчилгээ үйлчилгээний хүртээмж, орны зохицуулалт, эм тарианы хангалт, эмч ажиллагсдын хуваарилалтын тухай цаг үеийн мэдээлэл хүргэсэн юм.

Чингэлтэй дүүргийн эрүүл мэндийн төвийн хувьд мэдрэл, уламжлалт эмчилгээний насанд хүрэгсдийн тасгийг бүрэн чөлөөлж хүүхдийн тасаг болгосон байна. Тус дүүргийн Онцгой байдлын газраас 30 эвхдэг ор өгчээ. Мөн физик, уламжлалт эмчилгээ, хүүхдийн тоглоом, чийрэгжүүлэлт, эмч нарын болон эм тариа, уулзалтын өрөө зэрэг бүхий л нөөц бололцоогоо ашиглан өвчтөнүүдээ хэвтүүлсэн аж.

Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг нь 1980-аад оны үед 50-60 мянган хүнд үйлчлэх тооцооллоор батлагдсан нийт 165 ортой ч, өдгөө 110 мянга гаруй хүүхдэд үйлчилж буй юм байна. Тус эмнэлгийн ерөнхий эмч Б.Галсанцэдэн “Амьсгалын замын цочмог халдвар нь хүндэрч, хатгалгаа болсон хүүхдүүд ихээр ирж байгаа. Тоглоомын болон сувилагчийн өрөөнүүдийг ашиглан хүүхдийн ор тавьсан. Мөн дүүргийн эрүүл мэндийн төвийн нэгдүгээр амбулаторид нэмэлтээр 50 ор гарган, хүүхдийн III тасгийг нээснээр өвчтөнүүдийг коридорт хэвтүүлж эмчлэх асуудал байхгүй болсон. Эмч, сувилагч, асрагч нарын ээлжинд гарах тоо, ажлын цагийг нэмэгдүүлсэн байгаа. Нийслэлийн Засаг даргын зүгээс ойрын хугацаанд нярайн хиймэл амьсгалын аппарат шийдэж өгөхөөр болсон. Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын хувьд, шаардлагатай зарим асуудлыг шийдэж өгсөн. Одоогийн байдлаар, манай эмнэлэг 200-гаад сая төгрөгийн эм тарианы нөөцтэй байна. Ялангуяа вирусээр үүсгэгдсэн өвчлөлд “Тамифлю” эм өндөр үр дүнтэй байгаа хэмээн мэдээлэл өглөө.

Мөн тус эмнэлгийн Эрчимт эмчилгээ, яаралтай тусламжийн тасгийн их эмч Б.Оюунчимэг “Сүүлийн үед амьсгалын замын халдварт өвчин тусч, уушгины үрэвсэл болж хүндэрсэн нярай хүүхэд нэлээд ирж байна. Суурь өвчтэй хүүхдүүд бас ирдэг. Ялангуяа зүрхний гажигтай хүүхдүүд уушгины үрэвслээр хүндэрч ирэх нь нэмэгдсэн. Манай тасаг нийт таван ортой ч, өнөөдрийн байдлаар бусад өрөөг ашиглан арван хүүхдэд эмнэлгийн тусламж үзүүлж байна. Өвчтөнүүд маань 3-5 хоногт эмчлүүлээд хүүхдийн тасагт шилждэг. Мөн 50 ортой III тасгийг шинээр нээсэн учраас коридорт хэвтэх асуудал гарахгүй байгаа. Эм тариа, тоног төхөөрөмжийн хувьд одоогоор хүрэлцээтэй л байна, дутагдсан юм алга. Эцэг эхчүүдийн эрүүл мэндийн боловсрол үнэхээр муу байна. Эмийн хордлогод орсон хүүхдүүд их ирж байна шүү. Эрчимт эмчилгээний тасагт байгаа хоёр хүүхдийн нэг нь л гэхэд парафцетамолын хордлоготой, эмнээс шалтгаалсан хүндрэл гэсэн оноштойгоор ирсэн. Нөгөө хүүхдэд мөн л гэрийн нөхцөлд хүчтэй эмийг өндөр тунгаар уулгаснаас болж, таталт өгөөд ирсэн байгаа. Тиймээс эцэг эхчүүдэд хандаж хэлэхэд, хүүхдээ ханиад хүрсэн үед нь хүчтэй эм бэлдмэл, ялангуяа антибиотикийг дур мэдэн битгий өгөөч ээ. Өрхийн эмчээс эхлээд тодорхой шатлалын дагуу эмнэлэгт үзүүлж, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хаанаас авахаа мэддэг байх хэрэгтэй. Хэн нэгний зөвлөсөн эмийг хүүхдэдээ уулгаж болохгүй. Парацетамол гэхэд л маш олон төрөл бий. Энэ эмийн найрлагатай элдэв төрлийн эмнүүдийг хамтад нь өгөөд хүүхдээ хордлогод оруулах эрсдийг үүсгээд байна шүү дээ. Антибиотикийн замбараагүй хэрэглээнээс болоод эмэнд дасалтай нянгуудаар уушги үрэвссэн үед эмчилгээний үр дүн тааруу болох нь элбэг. Өргөн хэрэглээний антибиотикууд эмчилгээний үр дүн муутай учраас уушгины үрэвслийг дарахад сүүлийн үед гарсан хүчтэй эмнүүдийг хэрэглэж байна” гэж нөхцөл байдлынхаа тухай ярилаа.

Эрүүл мэндийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Очирбат дээрх эмнэлгүүдийн үйл ажиллагаатай танилцах үеэрээ “Амьсгалын замын халдварт өвчлөл ихэсч байгаагаас үүдэн дүүргийн нэгдсэн эмнэлгүүдийн ачаалал эрс нэмэгдсэн. Ханиад томууны өвчлөлийн дийлэнхи хувийг хүүхдүүд эзэлж байна. Өнөөдөр эмнэлгүүдийн хүүхдийн болон сэхээний тасгаар орж үзлээ. Бид бүхэн цаашид Нийслэлийн эрүүл мэндийн газартай

хамтран дүүргийн эрүүл мэндийн төвүүдэд томоохон арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Батлан хамгаалах яамны нэгдсэн эмнэлэгт ойрын хугацаанд 50 ортой хүүхдийн тасгийг нээнэ. Улсын хоёрдугаар төв эмнэлэгт нээсэн 17 ортой хүүхдийн тасгийг өргөжүүлэн 35 ортой болгохоор төлөвлөсөн. Дүүргүүдийн хувьд ялангуяа Чингэлтэй, Сонгинохайрхан, Баянзүрх зэрэг ачаалал ихтэй байгаа эмнэлгүүдийн үйл ажиллагаатай газар дээр нь очиж танилцаж байна.

Ханиад томууны эхлэл үед хүндрэл нэлээд эрчимжих хандлагатай байгаа нь ажиглагдсан. Энэ өвчлөлийн үе шат гуравдугаар сар хүртэл хамгийн их ачаалалтай байдаг. Эрүүл мэндийн яамны шуурхай удирдлага болон салбарын сайдын зүгээс өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаархи тодорхой мэдээллүүдийг Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын даргаас авлаа. Цаашлаад урьтал үе буюу агаар дуслын замаар дамждаг амьсгалын цочмог халдвар ихэсч байгаатай холбогдуулан тодорхой хэмжээнд хориг тавих арга хэмжээг авах нь зүйтэй юм байна гэж үзсэн. Их, дээд болон ЕБС-ын сурагчдын амралт эхлээд байгаа энэ үед сургалт, үзвэр үйлчилгээ зэрэг олныг хамарсан бусад газарт үйлчлүүлэх хүмүүсийн тоо цөөрөөгүй хэвээр байна. Тиймээс зарим аж ахуйн нэгж байгууллага, сургалтын газрын үйл ажиллагаанд түр хугацаагаар хязгаарлалт тавих асуудлыг Эрүүл мэндийн яам, Нийслэлийн эрүүл мэндийн газартай хамтран хэлэлцэж байна.

Чингэлтэй дүүргийн эрүүл мэндийн төвийн хүүхдийн тасагт нийт батлагдсан 81 ор байдаг ч, одоогийн байдлаар 182 хүүхдэд үйлчилж байна. Оройн 20:00 цагаас хойш ханиад нь хүндэрч хатгалгаа болсон хүүхдүүд нэмэгдэж ирэхэд ор хүрэлцэхгүйн улмаас эмнэлгийн коридорт тогтмол 10-15 орыг хүүхдүүдэд нэмэлтээр тавьж өгдөг. Нийт орны ачаалал нь бүр 100-гаар хэтэрсэн, ийм хүндрэлтэй нөхцөл байдалд эмнэлгийнхэн хэвтсэн хүүхдүүдээ эрчимтэй эмчилж, коридорт байгаа өвчтөнүүдээ зориулалтын өрөөнд даруй оруулахыг зорьж ажиллаж байна.

Эрүүл мэндийн төвийн энэ барилга өмнө нь Үнэ, стандартын газрын барилга буюу дарга нарын өрөөнүүд байсан. Тиймээс орчин үеийн стандарт шаардлагад нийцсэн шинэ барилгатай болох асуудлыг үе үед нь хөндөж ирлээ. Азийн хөгжлийн банкны шугамаар Монгол Улсын хэмжээнд хоёр том жишиг эмнэлэг барих шийдвэр гарсан. Өнгөрсөн жил Сонгинохайрхан дүүрэгт жишиг эмнэлгийн барилгын ажлыг эхлүүлсэн. Ирэх жилээс дахин хоёр дүүрэгт нэмж барихаар төлөвлөөд байгаа. Азийн хөгжлийн банкны удирдлагууд, зохицуулах хорооныхонтой нь уулзаж нэг эмнэлгийн барилгын зөвшөөрлийг нь Чингэлтэй дүүрэгт авсан гэж хэлж болно. Гагцхүү тус дүүргийн удирдлагууд эмнэлэг барих газрын асуудлыг чөлөөлж өгөх нь нэн тулгамдсан асуудал болоод байна” гэлээ.

Дүүргийн эмнэлгүүдийн хүүхдийн тасагтай танилцаж, эмч ажиллагсад болон эцэг эхчүүдийн санал сэтгэгдлийг сонссон Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын дарга Л.Төмөрбаатар уг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх мэдээлэл, зөвлөмжийг олон нийтэд хүргэх ажлыг эрчимжүүлж, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний хүртээмжийг тодорхой хувиар нэмэгдүүлсэн тухайгаа дуулгалаа. Тэрбээр энэ талаар “Эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа өвчтөнүүдийн ихэнх хувийг бага насны хүүхдүүд эзлэх болсон нь томоохон асуудал. Нийслэлийн хэмжээнд дүүргийн эмнэлгүүдэд ажиллах эмч, сувилагч, резидэнт эмч нарын тоог нэмэгдүүлж, тодорхой хүрээнд орны зохицуулалт хийж, өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд уртасгасан цагаар ажиллах зэрэг олон ажлуудыг хийж эхэлсэн байгаа. Эцэг эхчүүд маань олон нийтийн газарт хүүхдээ дагуулж явахгүй, дааруулахгүй байх, аминдэмээр баялаг хоол хүнс хэрэглэх, гадуур гарахдаа амны хаалт зүүх зэрэг амьсгалын замын халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ зайлшгүй авахыг зөвлөж байна. Ялангуяа гэрийн асаргаа, сувилгаа маш чухал. Сурагчдын амралт таарсан энэ үед гэрийн дотоод агаарын чанарыг сайжруулж, ариун цэврийг сайтар сахих хэрэгтэй юм. Засгийн газраас цаг үеийн нөхцөл байдалтай холбогдуулан 0-5 насны хүүхдээ асарч буй эцэг эхчүүдэд цалинтай чөлөө олгох зэрэг тодорхой шийдвэрүүдийг гаргаад байна” хэмээн ярьсан юм гэж нийслэлийн Эрүүл мэндийн газраас мэдээллээ.

Иргэн Ц.Пүрэвхүүгийн санаачлагаар “Утааны эсрэг ээж, аавуудын холбоо” байгуулагдсан.

“Болор цом” яруу найргийн наадамд 2009 оноос хойш жил алгасалгүй айргийн тавд давхиж буй МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч О.Цэнд-Аюуш шинэ оноо шинэхэн бүтээлтэй угтжээ.

Өвөрхангай аймгийн Прокурорын газраас Шүүгдэгч Г нь давтан үйлдлээр 2012 оны 2-10 сарын хугацаанд 12 иргэнээс нийт 338 141 500 төгрөгийг итгэл эвдэх, хуурч мэхлэх аргаар залилан мэхлэж онц их хэмжээний хохирол учруулсан үйлдэлтэй хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулсныг хянаж Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 148 дугаар зүйлийн 148.4 дэх хэсэгт зааснаар яллах дүгнэлт үйлдэн 2016 оны 12 дугаар сарын 19-ний өдөр шүүхэд шилжүүлжээ.

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлэг өнөөдөр хуваарийн дагуу хуралдаж байна.

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэг өнгөрсөн бямба гарагт Нийслэлийн Засаг дарга С.Батболдод албан тоот хүргүүлжээ.

УАШТ-д гурав дахь удаагаа түрүүллээ

Монголын тайз, дэлгэцийн урлагт нөхөж баршгүй гарз тохиолоо. Урлагийн салбарт өөрийн гэсэн байр суурийг бий болгож, бүтээсэн дүр нь монголын ард түмний сэтгэлд хоногшин үлдсэн МУГЖ Ч.Алтан-Өлзий өчигдөр өвчний учир 67 насандаа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлжээ.

Тэрээр сүүлийн үед эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байсан аж. Ч.Алтан-Өлзий “Өнөр бүл”, “ Говь хянганд тулалдсан нь”, “Гэрлэж амжаагүй явна”, “Сахиул уу, сахиус уу” гэх мэт олонд кинонд тоглосон. Тэдгээрийн дундаас ”Өнөр бүл” киноны Гармаагийн дүр монголын ард түмний сэтгэл зүрхэнд хоногшин үлдсэн байдаг.

Тэрээр 1973 оноос УДЭТ-т жүжигчнээр ажиллаж эхэлсэн байдаг бөгөөд үндэсний болон сонгодог жүжигт, эмгэнэлт болон инээдмийн аль ч дүрд тоглох чадвартай арга туршлагатай авьяаслаг жүжигчин байлаа. Түүний гэр бүлд гүн эмгэнэл илэрхийлье.

2017 онд долоон объектыг дуудлага худалдаагаар худалдахаар болсон.


Тэгвэл эхний ээлжид Усан спорт сургалтын төв, Хан-уул дүүргийн Захирагчийн албаны хоёр барилга, тус дүүргийн 14 дүгээр хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төв зэрэг барилгуудыг ирэх даваа гарагт буюу энэ сарын 9-нд дуудлага худалдаагаар худалдаалахаар болсон байна.


Усан спорт сургалтын төвийг худалдаалах эхний үнэ 10 тэрбум 871 сая 620 мянган төгрөг бөгөөд дэнчингийн хэмжээ 1.08 тэрбум төгрөг аж.

Амгаланг эвддэг сэтгэл хөдлөлүүдийг даван туулах

Монгол улсын гавьяат тамирчин, уулын спортын олон улсын хэмжээний мастер Б.Гангаамаа шинэ оны өмнөхөн долоо дахь ноён оргилдоо төрийн далбаагаа мандуулсан. Тодруулбал, тэрээр Антарктид тивийн ноён оргил Винсон массивд хүрсэн бөгөөд тус уулын оргил нь далайн төвшнөөс дээш 4897 метр өндөр аж.



Тэрээр МУГТ Б.Гангаамаа энэ сарын 7-нд эх орондоо ирэх байсан боловч цаг агаарын байдлаас болоод нислэг нь хойшилсон. Тэгвэл тэрээр урд шөнө эх орондоо ирсэн байна.



Гавьяат тамирчин, уулчин Б.Гангаамаа Спортын төв ордны дөрвөн давхарын хурлын танхимд өнөөдөр 11:00 цагт сэтгүүлчидтэй хийх уулзалт хийж, аяллынхаа талаар танилцуулах юм.

10:00 цагт: СБД-ийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэс иргэдтэй уулзалт хийж, тайлан хурал хийнэ. /Улаанбаатар зочид буудлын хойно /

11:00 цагт: Спортын төв ордны дөрвөн давхарын хурлын танхимд гавьяат тамирчин Б.Гангаамаагийн сэтгүүлчидтэй хийх уулзалт болно.

11:00 цагт: Гадаад паспорт, Иргэний цахим үнэмлэхний сунгалт, олголт болон бүртгэлийн үйлчилгээ, зохиогчийн эрхийн асуудаар хэвлэлийн бага хурал хийнэ. Хаяг: ОӨУБЕГ-ын Төв байрны хурлын танхимд/ Цэцэг төвийн ард /

11:00 цагт: БОАЖЯ, нийслэлийн ЗДТГ хамтран энэ сарын 9,10-ны өдрүүдэд “Агаарын бохирдлыг бууруулах технологийн үзэсгэлэн”-г МҮХАҮТ-д зохион байгуулна. Дулаан алдагдал болон агаарын бохирдлыг бууруулах технологийн шийдлүүдийг танилцуулах зорилготой уг үзэсгэлэнд 50 гаруй аж ахуйн нэгж оролцох юм. Үзэсгэлэнгийн нээлтэд Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат, БОАЖ-ын сайд Д.Оюунхорол, Эрчим хүчний сайд П.Ганхүү, Нийслэлийн Засаг дарга С.Батболд нар оролцоно.

...Аз жаргалтай ирээдүйг цогцлооно гэж амлачихаад, Монгол улс үндэстнийг устгах аюумшигт бизнес хийж байгаа урвагчдыг популист гэдэг юм. УБ-ын утааг багасгана гэж амлачихаад, амьсгалах агааргүй, үзэгдэх орчингүй болгон хөнөөж байгаа алуурчдыг популист гэдэг юм...

НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор баталсан “Нийслэлд авто тээврийн хэрэгслийн бүртгэл, төлбөрийн тогтолцоог шинэчлэн нэвтрүүлэх журам”-ын дагуу авто тээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн албан татварыг улсын дугаарын сүүлийн орноос хамаарч нэгээс тавдугаар сарын хооронд хураана.

Тухайлбал, улсын дугаар 1, 6-аар төгссөн бол нэгдүгээр сард, 2, 7-оор төгссөн бол хоёрдугаар сард татвар төлөх юм. Харин 3, 8-аар төгссөн бол гуравдугаар сард, 4, 9-өөр төгссөн бол дөрөвдүгээр сард, 5 болон 0-ээр төгссөн бол тавдугаар сард татвар төлнө.

Нийслэлийн есөн дүүргийн авто тээврийн оношлогооны төвүүд Даваа-Баасан гарагт 08.30-17.30 цагийн хороонд ажиллаж, тээврийн хэрэгслийг үзлэг, оношлогоонд оруулж, татвар хурааж байна. ТЕГ-аас автомашин болон өөрөө явагч хэрэгсэл эзэмшигч аж ахуйн нэгжүүдийг тогтсон хугацаанд очиж тээврийн хэрэгслийн үзлэг оношлогоонд хамарч, татвараа төлөхийг уриалав.

Тэднийг ирэнгүүт нүүдэл хөдлөв. Гангийн униаранд бүүдийж улайсан нар хэдийнэ тонгойжээ. Өглөөхөн тунгалаг цэлмүүн байсансан. Тэмүчин, Хачиун хоёр морьдоо туун түрүүлэн одож, Өэлүн, Сочихэл хоёр эх, Тэмүлүн, Тэмүгэ Отчигон, мөн Хуагчин, Төөдүүл нар хэдэн богоо гилсээр араас нь дагалаа. Чөрхөлсөн хоёр үхэр тэрэгтэй ачаагаа ханцуйгаа бэлхэмжилсэн Бэлгүдэй хөтөлж, Хасар ачааны сүүл барин алхана. Оройдоо Тэргүүн Өндөрийг бэллэн өнгөрч, Гунын шилд гарч амжвал бууя хэмээн Өэлүн боджээ. Шинэ сэргэг буудал саяны гашуун дурсамжийг бага ч болов угаах биз. Тэгээд ч энэ буудалд нэлээд удчихсан байв.
Нүүдэл зугуухан урагшилсаар нар жаргах үед Тэргүүн Өндөрийн бэлд дөхөв. Хяр зоо газрын сэрүүн амьсгал сэнхийж, цээж саруулсгана. Шинэ бэлчээрт тэмүүлсэн мал шуухитналдаж, шинэ буудалд зорьсон багачуудын дуу цолгиун болж буй үед гэнэтхэн муухай бархирах дуун голын хөндий дүүртэл хадаж, бүхнийг цочоов. Тууж явсан морьд чихээ хулмалзуулан үргэж, ямаад сортолзон ийш тийш харж, моддын мөчирт суусан шувууд хүртэл дэрхийн нисэлджээ. Тэмүчин шаргынхаа жолоогоо дугтраад, эргэж харав. Хачиун тэр хоёрын саяхан туулсан торлог дундаас хэдэн ямааны эвэр сэрэлзэн, хойно урд нь орон гүйлдэх багачуудын толгой шоволзоно. Тэдэнд холхон зайтай бараа болон явсан хоёр эх уг чимээг сонссон бололтой, зогсзноод эргэн харж байв. Тэр сандруу бачим хашгираан ард үлдсэн ачааны зүгээс сонсогдсон ба Хасар, Бэлгүдэй хоёрын нэг тийн хашгирсан нь гарцаагүй.
- Хачиун. Морьдоо сайтар хоргоон бай. Хэрвээ сэжигтэй хүн үзэгдвэл даруй хөөн одсугай. Би эргэж юу болсныг үзсү хэмээн дүүдээ хэлээд нумаа гартаа авч, хошууны цаана үлдсэн Хасар, Бэлгүдэй хоёрын зүг яаран давхиулав.

***
“Бэлгүдэй” гэсэн сандрангуй дуунаар эргэж харвал тэдний мөрөөр дөрвөн морьтон довтолгон ирж яваа харагджээ. Бэлгүдэйг дуудаж сэр өгсөн Хасар ачааны ар дээр дарсан нумаа сандрангуй авч байв. Морьтнуудын малгайн оройг үзвэл Тайчууд бололтой тул зүсээ нууж явдаг адуу малын хулгайч, дээрэмчид биш болох. Гэвч Тайчуудаас бэргэн болгоомжлох нь ч зүйн хэрэг. Дэлэн дээрээ бөхийсхийн давхиулах тэдгээр морьтнууд нэлээн шургуу явааг үзвэл яавч жир хэргээр яваа бус. Бэлгүдэй ачаагаа зогсоон, эхний ачаан дээр байх түлээны том балт сүхийг шүүрэн барив.
Арын ачаан дээр үсэрч гараад алангир нумаа хэдийнээ дэлж амжсан Хасар,
- Зогс... Хэрэг зоригоо хэлэгтүн. Дахиад ойртвоос хоолойд чинь сум, хошногод чинь жад зооно шүү... хэмээн хашгирав.
Ачаан дээрх хөвүүний гарт хавчаахай биш алангир нум буйг, тэр бүү хэл хөвүүн алингарыг ханатал нь эвшээлгэчихсэнийг үзсэн морьтнууд эрхгүй жолоо татан зогсосхийв. Ширвээ сахалтай, шивэлгэр гэзэгтэй нэг нь манчуурга сагалдрагалсан гараа өргөж, алгуурхан урагшлах зуураа,
- Хөвүүн бүү яар. Бид ах дүү Тайчууд байна гэсэнд Хасар,
- Тайчууд та нарыг хэр сайн ах дүү болохыг би мэднэ. Ямар хэргээр яваагаа хэл. Эс бол Хасар миний эрхийний эрчийг үзэгтүн гэв.
Үүд хоймрын төдий ойртсон өнөөх эр арав гаруйхан настай Хасарыг өхөөрдөж буй мэт дүр эсгэн,
- Ха ха, хэмээн ихэд хөхрөөд - Есүхэй баатрын үр мөн дөө. Чи хэрэв Хасар юм бол чиний ах Тэмүчин, бас Бэгтэр нар хаана байна?
- Хотун Өрчэн, адууны муу хулгайч чамайг би танив. Есүхэй баатар эцгийг минь тэнгэр болсон хойно чи хүрэн зүсний таван азарга адууг маань хулгуулж одсон биш билүү?
- Хөвүүн өчүүхэн атал ах зах хүмүүстэй адил чацуу мэт аймшиггүй том үгсийг юунд хэлнэм. Эцэггүй хөвүүд, татамгүй урсгал адил гэж үнэн аж. Тэр адуун сүрэг Тайчууд түмнийх болохоос танай эцгийнх байгаагүй юм.
- Битгий худал хэл...
- Хүү минь... Хотун Өрчэн би баатар эцэгтэй чинь хамт байлдаж тулалдаж явсан Тайчуудын ихэс язгуурт нэгэн билээ. Өчүүхэн хөвүүн чамд худал хэлээд би хусмын төдий ч олз үл олохсон. Чамтай би олон үг хэлцэшгүй нь. Ах нар чинь хаана байна?
- Надтай үг хэлцсэний дараа ах нартай минь уулзана даа...
Хотун Өрчэн “Ха ха” хэмээн их дуугаар инээн эмээл дээрээ тогтож ядан буй мэт найган ганхах завсраа морио огцом давирвал сурцтай зэвт морь ухасхийв. Ийм овтой урьд учирч явсангүй Хасар гэнэджээ. Сумаа тавьсан ч Тайчуудын хашир дайчин эр инээх дүртэй гэдэн годон гэх зуураа хэдийнэ онилгооноос нь мултарч амжсан байв. Сум түүний бөгтийсөн нуруун дээгүүр тохой өндөр гарчээ. Хотун Өрчэн Хасарын зогсож буй үхэр тэрэгний баруугаар шурдхийн дайран гарахдаа цээжээ Хасарын эсрэг зүгт хагас эргүүлэн, урт суран оосортой манчуургаараа гарынхаа араар ширвэж орхисонд манчуурганы болцуут толгой саадгаасаа сумаа сугалж байсан Хасарын яг шанаанд тусав. Хасар ачаатай тэрэгний зүүн тал руу гулдайсаар унаж буйг хараад Бэлгүдэй голын хөндийг дүүртэл тийн их дуугаар бархирчээ.
Тэр бархирсан хэвээр урт хусан иштэй түлээний том балт сүхээ далайн ухасхийж, тэрэгний зүүгээр тойрон гарч ирсэн өөр нэгэн тайчууд эрийг яг эмээлийнх нь урд бүүргэн дээгүүр хусан цавчлаа. Тайчууд эр ган тохойвчоороо халхалж амжсан ч илд бус хүнд балт сүхний цохилтод тохойвч төдий хэрхэн тэсэх билээ. Төмөр харшилдахын хажуугаар шууны яс тасхийн хугарч, тайчууд эр орилсоор эмээлээсээ ховхрон унав. Ган тохойвчоор хааж амжсан тулдаа шуугаа тас цохиулах төдий шархдаж үлджээ. Бэлгүдэй хоёрхон дэгдээд Хасарын дэргэд очив. Түрүүлгээ харан гулдайн унасан Хасарын мөрнөөс татан эргүүлвэл хамар, амнаас нь тод хар хүрэн цус бултайж, манчуургадуулсан зүүн шанаанаас нь шингэн ухаа цус годгодон урсаж байлаа.
Бэлгүдэй дахин чоно мэт ухилан орилсноо сүхээ ишнийх нь үзүүрээс бариад толгой дээгүүрээ салхи хуйлартал даллан эргүүлэв. Газар унасан тайчууд эр салганан босоод хараахан тас үсэрчихээгүй тохойвчны төмөртөө торон үлдсэн баруун гараа санжуулсаар, Бэлгүдэйгээс холдохоор цусаа садруулан туйвлан алхана. Нөгөө гурав нь Бэлгүдэйг тойрон давхилдаж, нэг нь эмээлийн бүүрэгнээсээ хар толгойтой бугуйл мултлан задалж, Бэлгүдэйн сүхний эргэлтийг тааруулан шидэхээр анана. Түүнийг анзаарсан Бэлгүдэй бугуйл орхих боломж өгөхгүйн тулд тулж очихоор ухасхийсэнд бугуйлтай эр зайгаа хадгалахаар дөлж холдов. Тэгмэгц Хотун Өрчэн манчуургаа сагалдрагаас нь бариад дүүгүүр мэт хэд эргүүлснээ Бэлгүдэйн араас шидлээ. Бэлгүдэй ч сүхээрээ огцом ширвэн нисэн ирэх манчуургыг хажуу тийш нь хальт үсэргэж амжсан ч нөгөө талаас нь хар толгойт амгалж агаарт гогцооролдон ирээд цээжинд нь бэлхэмжлэн орчихов. Тайчууд эр бахтайяа исгэрээд бугуйлаа дөрөөвчлөн морио ухасхийлгэсэнд Бэлгүдэй гуд татагдан уналаа. Гэвч сүхээ алдсангүй, хуучин оны хөвсөлзсөн хөх өвсөн дээгүүр бөмбөрөн чирэгдэх зуураа сүхээрээ бугуйлыг таслахаар оролдоно. Хотун Өрчэн мориноос буун өвсөн дотор унасан манчуургаа авч, гурав дахь тайчууд эр ч шархадсандаа туслахаар явгалаад байв.
Энэ үеэр Бэлгүдэйг бугуйлдан чирч давхиж явсан эрийн өмнөөс Тэмүчин хошуу тойрон гарч иржээ. Тэр хашгирсан ч үгүй, чив чимээгүй дунд шаргынхаа дэлэнд хацраа наагаад давхил дундаа нумаа татав. Тайчууд эр арагшаа Бэлгүдэйг анхаарч явсан учир Тэмүчинийг эхлээд харсангүй. Хотун Өрчэн сэрэмжлүүлэн хашгирсан ч нэгэнт хоцорсон байлаа. Хоолойгоо нэвт харвуулсан эр гараа сарвалзуулсаар хойш унахад Тэмүчин дөрөөвчиндөө Бэлгүдэйг чирсээр давхих морийг нь цулбуурдан авч тогтоов. Бэлгүдэй эрчиндээ хэд өнхөрснөө босож, цээжнээсээ бугуйлыг мултлан газар шидэж, дээр нь уурсан дэвслэв. Тэгээд тайчууд эрийн моринд үсрэн мордоод, сүхээ дээр өргөн дайчин уухайг хөндий дүүртэл хадаажээ.
Өчүүхэн бяцхан, өнчин дорой хөвүүд хэмээн басамжлан, болгоомжгүй гоомой байж үл болохыг мэдсэн тайчууд шархадсанаа дүүрээд, ачаанаас холдон шалмаг түргэн гол уруудсанд, Тэмүчин, Бэлгүдэй хоёр төдий болтол хөдөлгөөнгүй гулдайн хэвтсээр байх Хасарын зүг ухасхийв. Мориныхоо гүйдэл дунд үсрэн буусан Тэмүчин,
- Хасар, Хасар... дүү минь гэсээр дэргэд нь сөхрөн суугаад захаас нь татан өндийлгөтөл Хасар өөдөөс нь өрөөсөн нүдээ нээн харжээ. Тод хүрэн цус ам, хамраас нь гарсан ч бага, харин шанаа нь хүрэнтэн нөжирч, цус их алджээ. Манчуургадуулсан тал нь овойн, нүдээ хүртэл хөөн хавдаад, нөжирсөн цус өвстэй хамт үсэнд нь ширэлдэн наалдсан байв. Өндийн суусан Хасар хэлээ булталзуулан завжинд нь наалдсан цусыг шилэмдэн долоосноо,
- Миний зүүн нүд хаана уначихав? гэж асуужээ.
- Хаана ч унаагүй..
- Уначих шиг л болсон доо. Яг бургаасны цог шиг урдуур үсрээд л явчихсан. Тэгвэл зүүн нүд маань яагаад харахгүй байгаа юм.
- Хавдартаа харахгүй байгаа хэрэг.
- Тийм үү. Гэхдээ л... Харвахад зүүн нүдний ч хэрэг юу байхав, тийм ээ?
- Чи босож чадах нь уу?
- Чадах байх, гэхдээ ам их хатаж байна.
Бэлгүдэй ачаан дээрх хөнөгтэй цэгээнээс гуулин шанагаар хутган авчирч өгвөл гүд гүд хийтэл залгилснаа,
- Цэл хүйтэн ус уувал сайхнаа гэлээ. Бэлгүдэй шанагаа аваад ойрхон хүржигнэн сонсогдох голруу гүйв.
Тэмүчиний араас Өэлүн, Сочихэл хоёр амьсгаа дээр гүйж ирлээ. Өэлүн Хасарын шархыг үзээд, ачаанд дарсан утаанд шарласан дээврийн эсгийнээс алга дармыг тасчин авч, Тэмүчинд “Шээсээрээ дэвтлээд ир” хэмээн өгөв. Тэгээд дотоод хормойноосоо цуулан, Тэмүчиний шээстэй утаа зуусан шар эсгийг шархан дээр нь тавьж боолоо. Бэлгүдэйн авчирсан шанага усыг шавхан залгилсан хойно Хасарын дотор овоо саруулсжээ. Өэлүн голын эргээр гүйн, таван салааны хэдэн навч, бас нэг уртлаг өвсний хамт авчирч,
- Шүлсээн бүү хая. Өвсний шим нисуун ч бүгдийг нь шим хэмээн Хасарын аманд хийв. Хасарын шарх аминаас хол буйд сая итгэн тайвширсан хойно Өэлүн эх,
- Энэ юун хүмүүс билээ? гэж учрыг лавлав.
- Тайчууд. Адууны хулгайч Хотун Өрчэн байна хэмээн Хасар мэдэн хэлсэнд,
- Хотан Орчаа...ан...? Тэр чинь Тайчууд турхагуудын тэргүүн шүү дээ. Юун адууны хулгайч билээ. Эртэй чадалтай, эрдэмтэй овтой, аюултай дайчин баатар эр. Хөвүүд минь түүний гараас өдий зэрэгтэй үлдсэндээ тэнгэрт талархвал зохино. Адууны муу хулгайч төдий бол түүнээс түм дахин аюулгүй... хэмээн Өэлүнийг хэлж бартал Сочихэл эх,
- Морьтнууд хэмээн хашгирчээ.
Гол өгсөн олон морьтнууд довтолгон ирж явлаа. Лавтай дөч гаруй... Сая довтолсон тайчуудын ар биз. Хотун Өрчэн тэргүүт гурван тайчууд хоёр нумын газар зогсоод тэднийгээ хүлээнэ.
Мөн сая алж алдсан тэд улам олуулаа болон гүйцэн ирэх аваас өчүүхэн төдий өршөөл үгүй. Арын хошуун дээр Хачиун, Тэмүгэ, Тэмүлэн нар гараад ирчихсэн, юу болж буйг сониучирхан дошныхоо аман дээр бөөгнөх мөндөл мэт шомбойн зогсоцгоож байв. Энэ бяцхан мөндлүүдтэй зугтаад хаа хүрэх билээ, дээшээ тэнгэр хол. Зувчин нуугдах газар хаа билээ, доошоо газар хатуу. Өэлүн хөвүүдийнхээ царайг харав. Тэмүчин түгшиж сандарсан, Хасар юу болж буйг огт үл ойлгосон байдалтай бол Бэлгүдэй баатарлан тулахад бэлэн, балт сүхнийхээ барим бүдүүн ишнээс бат чанга атгаж, нүцгэн цээжээ хүржигнүүлэн амьсгаадна.
Голын хойноос орж ирсэн модтой салаа дунд хэрээсээ битүүрэн, хавцал болж, балар харанхуй шугуй дээш үргэлжлэн нүүгэлтэнэ. Хүчгэнэ хулгана мэт тэр шугуй дотор шургаж амжвал сая нэг тайчуудын хатуу савраас мэнд мултарч магад горь Өэлүнд төрөв. Тэмүчин, Бэлгүдэй хоёрыг Хасарын хоёр талаас дэмнэн тэр битүүрэх хавцлын зүг гүй хэмээн зангаад, Сочихэлтэй хамт хоёр морь мордон багачуудын зүг давхив. Тэмүчин нар зүгээр явсангүй, ачаагаа задлан хамаг сумаа хаман хувааж үүрээд хавцлын зүг зүтгэх зуур хоёр эх гурван багыг дүүрэхийг нь дүүрч, сундлахыг нь сундлаад гүйцэн ирлээ. Төөдүүл, Хуагчин хоёр хэдэн богоо хөөн гол өгсөн одов. Гүйцэгдсэн ч Тайчууд тэдний амийг авах нь үгүй. Цөөн хэдэн бог тул авах ч үгүй, тэнгэр эзэнтэй гэгдэх хэдэн шарга агтыг бол тайчууд зүрхэлж эдлэхгүй.
Хавцлын өм өлгөөд балчруудыг Сочихэл эхийн хамт хавцалд улам шурган ор хэмээн дээш зүтгүүлэв. Өэлүн гурван хөвүүнтэй хавцлын аманд үлдэж, Бэлгүдэй тэр хавийн моддыг том багагүй балт сүхээрээ цавчлан, шивээ хаалт босгон завдаж байтал морьтнуудын түрүүч салааны өм өгсөн цогиулан гарч ирлээ. Тэдний магнайд мөнөөх Хотун Өрчэн явна. Энэ удаад тэр тун болгоомжтой болжээ. Ахынхаа усанд дэвтээсэн утаа зуусан шар эсгийгээр бин тавиулж, цэгээ болон ус ханатал залгилж, домч өвс зажилсан Хасар хэдийнэ сэргээд, Бэлгүдэйн босгож буй шивээний нэг зах дээр гарч ташаа тулан гаанайн зогсоно. Саяхан шанаанд нь манчуургаар гайгүй сайн сануулга өгсөн Өрчэнийг хараад түүнд хариу сануулга болгон дуут сумаар харвалаа. Агаарт шүгэлдэн исгэрсээр дуут сум Өрчэний морины яг хөл дор тусав. Газрын дээр буй тул Тайчууд Хасарын өөдөөс харваж үл хүрнэ. Сумаа тавьчихаад Хасар шивээ хуга таталж буй Бэлгүдэй рүү эргэж,
- Сум тавихад зүүн нүдний хэрэг үнэхээр үгүй аж... хэмээн бардамнав.
Шивээний нөгөө зах дээр Тэмүчин зогсоод мөн нумаа дэлжээ. Тайчууд зүрхэлж урагшилсангүй, зууртаа эрэгцэнэ. Арваадхан настай хэдхэн муу балчируудад хоригдсондоо Хотун Өрчэн хараал урсган, манчуургаараа дөрөөгөө цохилон унтуугаа дундалж байв. Төдөлгүй том борлог морьтой нүсэр бүдүүн эр бусад тайчуудаа дагуулан ирэхэд Хотун Өрчэн түүнтэй зөвлөлдөв. Тэр бүдүүн эр бол Тайчуудын тэргүүн Таргудай Хирилтуг аж.

***
Арав гаруй хоногийн өмнө Таргудай Хирилтуг дээр Жүйн Татарын Оргул нулимсаа савируулсаар нуугдаж зугтан иржээ.
Тэдний хотонд үүр шөнөөр үен мэт шалмаг, зээх мэт улайрган, өмхий хүрэн мэт догшин, баавгай мэт бяртай нэгэн гэтэн ирээд хоёр хөвүүн, эхнэрийнх нь хамт хороож, оронг нь шатаачихжээ. Оргул арга заль хэрэглэн арайхийн амь мултарсан гэнэ. Тэр аймшигт алуурчин бол Есүхэйн өнчин хөвүүн Бэгтэр мөнийг гарцаагүй таньжээ. Нарст уулын найран дээр намбайтлаа сууж байгаад буцахад шархадсан ирвэс мэт өш зангидсан тэр хөвүүн Оршун мөрний хөвөө хүртэл сэм дагаж, орон гэрийг нь олж очсон аж.
- Таргудай, чи сонс. Хэрвээ тэр аюулт хөвүүнийг эс хөнөөвөөс өнөө биш ч, маргааш Таргудай чи бидэн хоёрын хоолойг огтолж, хошийг сугалах нь лавтай буй за. Тэр алуурчин Бэгтэр бага хөвүүний минь хоолойг хирчиж байхдаа, дараагийн үнсээр хийсгэх голомт бол Тайчуудын Таргудай булхайнх болно хэмээн чамайг хэлж ядан байв. Таргудай чи хэдий хүчирхэг турхагуудаараа хүрээлэгдсэн ч өшилдөө улайрсан хүмүүнийг хэдий хүртэл хэрхэн хориглож чадах билээ. Одоо насан бага, өчүүхэн хэмээн түүнийг бүү басагтун.
Хорин нас хүрч,
Хотгор дам эргүүлж,
Өлөн цөөвөр мэт нөхөдтэй болж,
Өшилт хороо гүйцэд боловсруулсан цагт Таргудай чи түүнийг хэрхэвч үл хүчирнэ. Эцэг Есүхэйгээсээ гурвантаа чадалтайн дээр хөгшин чоно мэт хашир болгоомжтой аж. Төлгөн насанд нь төвөг багатай дарж эс чадвал тэнгэртэй тэрсэлдэж, газартай гацалдсан идэр насанд нь чи хэрхэн дийлэх.
Гүйцэд эс хийвээс
Гүзээг чинь ярах.
Дутуу дундуур үлдээвээс
Дунд чөмгийг чинь таших... хэмээгээд цамцаа сөхөн одоо ч цус шүүрсээр буй сүвээнийхээ шархыг үзүүлжээ.
Бэгтэрийн занал хорсол дүүрэн зэвүүн хүйтэн харц харагдах мэт болоход Таргудайн зүрх салганан чичирч билээ. Арван гуравтай гэхэд үнэмшимгүй биелэг, турлаг тэр хөвүүний гарынх нь сарвууг хараад зүрхшээж байсансан. Жүрхэний цуут Бүри бөх ч чухам арван гуравтайдаа ийм хүчирхэг сарвуутай байгаагүй биз. Бүри бөх бол ар зоондоо арван эрийн бяртай, атгалт шуундаа соёолон чонын зуулт мэт чадалтай ч арга заль мөхөс, атаа хорсол бага тул аюул бага хүмүүн. Гэтэл тэр Бэгтэр хөвүүн зөвхөн чадал тэнхээтэй төдийгүй заль мэх хэцүү, ухаан санаа гүйцэгдэмгүй, уур хилэн нэн арвин. Амар хялбар хуурагдах нь үгүй, ая эвд орох нь хол тул жинхэнэ аюул өсөн өндийж буй нь нэн тодорхой. Оргулын хэлдгээр өнөө биш ч маргаашийн нэг өдөр чухам тэр хөвүүнтэй өштөний учрах Өлийн давааны оройд тулах нь гарцаагүй.
- Оргул, чи энэ тухай хэнд ч үг бүү алд.
- За, гэхдээ чухам...
- Өнчин Бэгтэр ирж өшил хорслоо тайлан, өрх голомтийг чинь сүйрүүлсэн тухайд... Бэгтэрийг бүү хэл. Хэн нэгэн тэнэмэл, хийсэж ирсэн гай мэт ярьж явагтун. Олон үг хүзүү ороодог. Чи бидний хуучин хэлцээг хэн ч мэдэх ёсгүй. Энэ ганц Бэгтэрийн ч явдал биш биз. Есүхэйн хоёр том хөвүүний нас өнөө лавтай арван гурав хүрч, шүлс нь хэдийнэ шивэрч барагдан буй биз ээ гэжээ.
Таргудай Жүйн Оргулыг нэгэн аравтнаар хамгаалуулан буцаагаад, Есүхэйн өнчид хаагуур нутаглаж буйг тандуулахаар хашир тандуул гурвыг нууцаар ар араас нь илгээсэнд Ононы Гурван өндрийн тавилгана орчимд нутаглаж буйг мэдэж ирэв. Өнчид дангаар аж. Таргудай Хотун Өрчэнийг дуудан,
- Есүхэйн өнчин хөвүүдийн шүлс нь шивэрчихүй, хульхи нь гоожичухуй. Хурган насанд нь нугалан дарж эс чадваас Хотун Өрчэн чиний толгой ч цустаж, голомтийн чинь үнс ч хийсэж мэдэх... Итгэлтэй сайн турхагуудаа сэмээр бэлтгүүл. Хэрвээ тэр олби огтоно мэт Бэгтэр, Тэмүчин нар сэр авч ой шугуйд орж шургаваас олохуйяа бэрх болно гэжээ.
Тэгээд шилдэг сайн тавин турхагаа аян дайнд мордож буй мэт сайтар бэлдүүлээд дагуулан мордсон нь энэ билээ. Гурван Өндөрийн тавилгана орчимд дөхөж ирэхэд алингач нар нь нүүдэл хөсөг гол өгсөн өдөр дунд өнгөрч бүхий үед хөдөлсөн ба өнөөх айхтар Бэгтэр голын хэвийн улхан дээр үхсэн байдалтай буй гэсэн хачирхалтай мэдээтэй иржээ. Хүрч үзвэл Бэгтэр үнэхээр үхсэн байв. Айж мэгдсэн төлөвгүй амгалан тайван завилан сууж байгаад ар өврөөсөө зэрэг харвуулсаныг үзвэл алс холоос адууны хулгайч, атаатан ирж цочоосон нь үгүй мэт. Цогцос нь хэдүй хөрсөн ч нохой, шувуу зэрэмдэглээгүй нь хачин. Түүнийг ийн хөнөөх санаатан болоод чадалтан хэн билээ? Турхагуудаа тал тал тийш мөр шинжүүлэхээр явуулж, Хотун Өрчэнийг нүүдлийн араас мөшгүүлэв.
Тарж одсон турхагууд өөрсдийнхөөсөө өөр сэжигтэй мөр үзсэнгүй, улханаас холгүйхэн торолзгонын бутан дотроос зэвэндээ цустай хугархай сумаас өөр сэжүүр өлгөх эд олсонгүй тул энэ хэрэг лавтайяа Есүхэйн өнчид хоорондын явдал болов, эзэн нь Тэмүчин, Хасар хоёроос өөр хэн байх хэмээн сэтгээд, Өрчэний араас бусад турхагуудаа дагуулан довтолгосон нь тэр аж.
.
.

ГАВД ГАЦАВ

Таргудай Хирилтуг, Хотун Өрчэн хоёр хэрхэхээ хэлцэв.
Есүхэйн өнчин гурван хөвүүний байдал тийм амаргүй... Хасарын харвалт үе мөч нь гүйцсэн өлчир чийрэг турхагынхаас дутах янзгүй эрчтэй аж. Түүний зэвтэй хамт үхэл нисэн ирэх нь мадаггүй. Бэлгүдэйн бядыг, бас улайрган зоригийг сая хөсөг тэрэгний дэргэд Хотун Өрчэн хангалттай үзэв. Энэ бухан бяруу шиг хөвүүний хаана нь тийм их бяр нуугдаа юм бол гэмээр. Давхил дундаа харвасан Тэмүчиний зэв турхаг цэргийнх нь гүрээ хоолойг гарцаагүй онож, нэвт цохихыг ч харсан. Түүнээс илүү гайхаш төрүүлсэн нь Тэмүчин тулаанд гаршсан хэзээний хашир дайчин мэт өчүүхэн ч үг дуу, илүү үйлдэл үгүй байжээ. Хаягдаж гээгдсэн энэ хэдэн өнчдөд хэн тийм нарийн эрдмийг заасан хэрэг билээ. Хонхотан Мэнлиг нааш цааш нэлээдгүй явсан. Гэвч Мэнлиг бол туршлагат дайчин эр биш, ар гэрийн ая эвийг л зохицуулж сурсан төдий. Гэрийн зарц Төөдүүл тийм зүйл заамгүй. Хортой шазруун Өэлүн заагаа юу? Тийм эрдмийг тэр хаанаас, хэзээдээ сураа вэ? Охины өнгөөр гулладаг Олхунуд иргэд хэзээ ч сүрхий дайчид байсангүй шиг билээ.
Өрчэны хувьд тун ч бүтэлгүй болсон саяны хөсөг тэрэгний дэргэдэх тулгаралтад ялж чадсандаа хөвүүд бүр ч эрэм авсан биз. Хүчирхэг турхаг тэдний нэгийг алж, нөгөөг нь мөддөө, магадгүй дахин хэзээ ч илд барихааргүй болгож чадсан байх. Энэ өчүүхэн хөвүүдтэй ийм гарз хохиролтойгоор тулна гэдэг ёстой тэнгэр нь хаясан явдал болно. Хөвүүд ч эрэм авсан нь илэрхий, Бэлгүдэй нүцгэн цээжээ гялалзуулан шивээ шорлож, Хасарын цовоо дуу цангинан, Тэмүчин өмнөө сумаа багц багцаар нь арзайтал босгож буйг үзвэл эцсээ тултал тэмцэлдэх нь... Тэмүчиний дэргэд, шөрөг шивээний ард бас нэгэн хүмүүн нумны эвэр сэрэлзүүлэн нааш цааш болох нь магад Өэлүн биз. Тэр бамбараа харамнах өлөгчин бар шиг архирч чаддагийг Өрчэн мэдэх билээ. Бэгтэр үхсэн нь зол болж, хэрвээ тэр эдэнтэйгээ хамт байсан бол барж дарахад улам бэрх байх байж.
Тэднийг хааш нь ч гаргахгүй энэ хавцал гуунд нь битүүлэн түгжээд гурав хоноход нэг ч сумны гарзгүйгээр эд түрүүчээсээ гуринхлаад унаад өгөх нь тодорхой ч энэ өнчидтэй цаг үрж юу хийх вэ хэмээн тэр хоёр хэлцэв. Тэгээд Хотун Өрчэн урагш давшлан гарч, мончуурга сагалдаргалсан гараа өндөрт өргөөд,
- Хөвүүд та нар сонс... Ахыгаа, Тэмүчин ах аа бидэнд гаргаж өг. Бусад чинь бидэнд өт хорхойны ч хэрэггүй хэмээн хашгирав.
Хөвүүд үл ойлгосон шинжтэй таг чиг байсанд хэсэг харзнаад Таргудай урагшлан гарч Хотун Өрчэнтэй зэрэгцэж байгаад,
- Өэлүн чи сонс... Тэмүчинг бидэнд гаргаж өгвөөс та нарын ганц хялгас төдийг ч үл хөндөнө гэдэгт Таргудай тэргүүн би ам өгч байна хэмээн амьсгаадан бархирав.
Өэлүн шивээний цаанаас цээжээ лавхан цухуйлгаад,
- Таргудай, яагаад чамд Тэмүчин чухал болов?
Өчүүхэн насандаа
Өнчирч бүхийд
Өр лүү нь өшигчиж
Өшилд зуусан биш үү, чи...
Өлбөрч туйлбарахад нь
Үл тоосон биш үү, чи...
Өндөр хишигт суудлыг нь
Өмхий өгзгөөрөө
Өтөглөн бузарлачихаад
Өнөө юунд гэнэт
Өрөвдөн үгүйлэх болов, чи..
- Өэлүн бэргэн ээ... Чамтай би үг сэцлэх гэж ирсэнгүй. Хүндэтгэл үл мэдэх хөвүүнийг чинь жаал сургаж, засаглаж өгсү гэж ирлээ.
- Ачлан тэтгэх
Авга нь атал
Алан идэх
Араатан мэт, чи..
Аль үгэнд чинь итгэх билээ
Өргөн тэтгэх
Өмөг нь атал
Үтэр хэмхлэх
Өлөн буур мэт, чи.. Өнөө чиний үг сургаал хэрэг болно гэж юунд санаа вэ?
- Би танай Тэмүчин хөвүүнийг өчүүхэн балчир насанд нь өштний гараас өөрийн амийг ч үл хайрлан аварч, гэртээ авчраад ачлан тэтгэж, үрээ даага мэт сургаж явсан биш билүү. Тэгэхэд Өэлүн бэргэн чи өлмийд минь уйлан мөргөж, ачийг минь ямагт санаж явна хэмээн ачлалтай үгсийг булгийн усан мэт бургилуулж байсансан. Тэр сэтгэл чинь гантай зуны сайр байгаа юу, гашуун хорыг ундруулдаг болоо юу?.
- Хонхотаны хөвүүдтэй ёсгүй аашилж, ичих нүүрэндээ илэг наахаас буцахгүй болчихоод, гэгээн нарнаас дальдчиж явахдаа Таргудай чи шударгыг сахиж, Хонхотны талд илдээ өргөсөн Есүхэй баатар хан эрд маань нүүр олох арга сэдэж, харийн хүнээр хөвүүнийг минь хулгуулж, харин өөрөө аврагч болон тодорсон башир муухай санааг чинь мэдээгүй гэж найдаа юу? Өнөөдөр хөвүүнд минь чиний үг сургааль өчүүхэн ч хэрэггүй ээ... Хал балгүй холхон явбал тэр харин чиний тус тэр болно.
- Сайныг санадаг цээжийг минь
Самуун үгсээр сийчиж,
Үнэнийг хүсдэг зүрхийг минь
Үгийн муугаар үргэлж шархлуулах юм... Өэлүн бэргэн минь. Өнөө зутруу дорой яваагаа юуны учирт сэтгэнэм.
Хорон муухай санаа чинь
Хоолойг чинь ороож
Хормойг чинь тушиж,
Хошногыг чинь бөглөж байнам биш үү?
- Атаатнаа тулах мэт
Араагаа хүртэл хурцлаад
Агсарган яваа чинь
Арга ядсаных уу?
Цусанд шунасан цурхай мэт
Хотонд гэтсэн чоно мэт
Хурц мэсийг гялалзуулан
Хурдлан довтолж ирсэн чинь
Өчүүхэн бөөсөн хутга гаргах мэт
Өнчин хэдхэн хөвүүдийн араас
Хүчит турхагаа дагуулан
Хөөн гүйцэж ирсэн чинь
Сайныг санадаг цээжний явдал уу?
Үнэнийг хүсдэг зүрхний өчил үү?
Чиний үг хэзээ ямагт башир байдагсан.
Башир муу үгэнд чинь
Балчир хүртэл итгэхгүй ээ...
Таргудай Хирилтугийн дэргэд цаанаас бас нэгэн их биет эр ирснийг харсан Өэлүн,
- Аучу баатар. Таныг бас ийн яваад гайхаж баршгүй.
Боулихай муу хүмүүнд
Бодлогогүй юунд зүтгэнэм.
Есүхэй баатар, Аучу баатар хоёр
Ер нэг булны хоёр эргэцэгсэн..
Хар Татарыг хамтран дайлж,
Харь Алтаныг хиартал дарж,
Хашгирах дуунаараа нэгнээн цуурайлж,
Хангинах илдээрээ дэмнэлцэж явсансан.
Хэмхчүүлж унасан нэгэн тэнхлэгээ
Хэмхлэгч бул чулуу юугаар нь орлуулан
Хэм алдсан догонцоог дарах
Хэтэрхий ухааныг та хаанаас олоо вэ?
Өлжиг гархит илдээ
Үжир мунаар сольжээ.
Салхин зүсэгч Харцгайтан
Сарьсан багваахайтай нөхөцжээ...
Баатар идтний явдлыг
Барлаг боолынхоор арилжаад
Бахтай сайхныг үзэв үү, та?
Баясах цэнгэлийг олов уу та? хэмээн мөн дуудан донгодов. Аучу баатар омголон морио эргэцүүлэн баргар царайлан хариу үл өгөв.
Мөн Хотун Өрчэнд хандаж,
- Өрчэн, чи хэзээд уяаны нохой мэт явсан, өнөө ч хэвээр шив. Нохойд нохойны л үг таарна. Жов... хэмээн зандарсанд, Хотун Өрчэн доогтой хүйтнээр инээгээд,
Зуур замаас
Зувчиж ирсэн
Зуйгуул өлөгчинг
Зууж хаздаг л нохой доо, би хэмээн хариу барьжээ.
Яриа энэ байдлаар үргэлжилбэл эвгүйдэж мэдэх болсон тул Таргудай Хирилтуг яаран өлгөж аваад,
- За яахав. Өнөөдөр Тэмүчин хөвүүн чинь булай муухай хэрэг хийжээ.
Хавиргаа хазлах
Хавлан барс,
Дэгдээхийгээ хэмлэх
Дэлт муу ангир болсон биш үү.
Тэмүчин хүү чинь төрсөн ах Бэгтэрийгээ юуны учир алж хороов. Тэр ялыг түүнээс асуух нь тэнгэрийн ёс биш үү? гэв.
- Таргудай чи хэдийнээс тэнгэрийн ёс мэддэг болоо вэ? Бэгтэрийн эндсэн нь өнөөдрийн бага үдийнх атал хэдийд нь чи сонсчихоод хоёр өдөрчийн газраас салхи мэт хүрээд ирэв? Ганц үгний ард гарцаагүй баригдах худлаар тэнгэрийн ёсыг урин дуудна гэж чи юунд бодов. Хамаг Монголын хаан сууринийг гэгээн өдрөөр ч зүүдэлж явдгийг чинь дэргэдийнхэн чинь бүү хэл дэлхийн амьтад даяараа мэднэ. Хомхой чиний холын хүсэлд Есүхэй баатарын хөвүүд уул мэт тээглэж, ус гол мэт хөндөлдөх учирт шүдээ хүртэл зэвсэглээд шүлсээ савируулж яваа биш үү? Тэнгэр чиний санааг таалахгүй ээ.
Таргудай хэлэх үггүй мэт болоод, уурссандаа амьсгаа нь хурдан огцом болж, халуунд мэнчийсэн чилдгэр хүрэн царай нь улам чинэрэн улайгаад ирэв.
- Адуу толгойлсон гүү,
Айл толгойлсон авгай хоёрт хаая хүүе, хаа чуу хүртээлгүй гэдэг үнэн аж... Хорон үгт Өэлүн ээ, сонс чи. Чи хичнээн хашгичсан ч бид Тэмүчинг барихдаа л барина. Та нар наад хавцал гуундаа өөрсдөө шургаж орсон нь чухам бидний хүслийг бүтээхийн тулд аж. Гурван өдрийн дараа хөвүүдийн чинь балчираас эхлээд харангадаж унах үеэр Өэлүн чамайг хорон муу үгээрээ хөвүүдээ ундаалж чадах эсэхийг тэнсэн үзсүгэй. Тэр цагт тэнгэр чухам хэний талд буйг чамаас би асуумз...
Таргудайн үг үнэн байлаа. Яаран бачимдсандаа тэд өөрсдийгөө гуунд шааж, хавханд хавчуулж өгчээ. Энд хэр удаан тэсэх билээ. Маргааш орой гэхэд багачуудын түрүүч туйвалж эхэлнэ. Гантай зуны наран гашуун тохуутайяа жаргаж байв. Хөвүүд балчируудынх нь харангадан унаж буй сүүдэр нүдэнд нь харагдах мэт болоход Өэлүний өр зүрх урагдах шиг болжээ. Тэр саяын Таргудай нартай хэлцсэн үгээ ихэд гэмшин эрэгцүүлэв. Тэдний булхай явдлыг мянгантаа дуудан донгодовч тэр өчүүхэн төдий гэмших нь оргүй, ухааран хүлцэхийн завсар сий ч үгүй байв.
Буруу, дутуу ойлгож, мунгинан төөрч яваа хүмүүнд үгээр ухуулан, үнэнээр сэнхрүүлж болох ч угийн санаа буруу, төрөлхийн ёсгүй хүмүүнтэй ийн ил шулуун хэдэрлэн, үнэнийг тулган хүлцүүлэх гэж улайрган зүтгэх нь юуг ч үл өөрчлөх аж. Тэр төдийгүй атаа хорслыг нь бадрааж, уур омгийг нь дэврээж, зам мөртөө байсан өчүүхэн довыг өндөр байцат уул болгож ч мэдэх. Ээжийнхээ арга барагдан зогсож буй өрөвдөлт төрхийг үзээд Тэмүчин,
- Ганц миний төлөө бүгд эрсдэмгүй. Таргудай үнэхээр надаас бусдад үсний төдий ч үл хүрнэ гэдэг үгэндээ хүрэх бол энд дэмий хорголж суугаад яанам. Энд байваас гурван өдрийн дараа Таргудайн бахыг хангаж, баярыг хөөргөхөөс өөрцгүй биш үү гэв.
- Тэгээд яана гэж, үр минь. Харсаар байж чамайг харьтанд өгөөд явуулах гэж үү? Үзсээр байж чамайгаа өштөнд өрлүүлэх гэж үү? Үзсээр үрэгдүүлсэн минь одоо хангалттай. Үхэвч үрс та нартайгаа хамт байсугай...
Өэлүн нулимстайгаа хутган байж энэ үгийг хэлэв.
Эхийнх нь санаа дэндүү тодхон, тосон ирэх гашуун үхлийг хамтдаа угтахаар шийдсэн аж. Ингэж хулгана зурам мэт бултан зугтаж, бөжин туулай мэт бөлтөлзөн чичирч явсаар ханав. Өштнийхөө бахыг хангаад яанам, өршөөл эрэн сөгдсөнөөс үхвэл үхсэн шиг үхэе. Хачиун, Тэмүгэ, Тэмүлүн... Арван нас ч хүрээгүй ангарай хэдэн үрс л хэцүү. Гэвч хожмын өдрийн туулж үл гэтлэх доромжлол, боолчлолын зовлонг нь энэ өдрөөр эцэслэсүгэй.
Харин Тэмүчингийн цээжинд эхийн сэтгэлд тунарсан зовлонгийн хар нөжийг ганц биеэр үүрэн гарах хүслэн улам бадарчээ. Бэлгүдэйн босгож буй хороолж шивээний баруун хярын хадан дээр морьтойгоо мацан гарч чадвал цааш үргэлжлэх бяцхан хянга хамар даган тэртээ ард униаран дунд сүглийх Тэргүүн Өндөр өөд зулбан зугтаж болмоор... Найман шарга агтан дундаа дунд нарийн шарга нь уулын даваанд ухалзан зүтгэлэхдээ урамтайсан. Аюулт муу Тайчуудыг араасаа хууран дагуулсаар Тэргүүн Өндөрийн шугуйд хүрч чадвал хоргодон нуугдах газар бишгүй бий. Түрүү намар Бэгтэрийн хамт энд гахайн мөр даган ангуучилж ирсэн учир зам жим, битүү гогцоог нь бас гадарлах.
Тэгээд шийдэмгийгээр нарийн шаргаа хөтлөн Бэлгүдэйн битүүлэн шивээлж буйн баруугаар тулах хадны хэд нугаларсан үе өөд зүтгэв. Өэлүн хүүгийнхээ чухам юу сэтгэснийг үл ойлгон, гайхан харж байв. Бэлгүдэйгээр морины араас дэмнүүлж, Хасараар хадан үе дээрээс дэлнээс нь үгтээлгэн чангаасаар, нарийн шарга нь ч чухам юуны тулд тэрх хэцүү хадан үеэр зайн гарах болсноо мэдсэн мэт хүзүүгээ гүрдэлзүүлэн зүтгэсээр гарч чадав. Хадан дээр гарсан хойно мориндоо мордоод, төдий болтол тэдний үйлдлийг гайхан харсаар зогссон тайчуудын хор шарыг дуудан нумаараа даллан хашгираад хянга хамар барин Тэргүүн Өндөр өөд цогиулав.

/Хэсэглэн авав/
Б.Номинчимэд

УИХ-ын байнгын хороодын ирэх долоо хоногт хийх хуралдааны хуваарь, хэлэлцэх асуудлын жагсаалтыг УИХ-ын даргын дэргэдэх Зөвлөлийн 2017 оны 01 дүгээр сарын 06-ны өдрийн хурлаар батласнаар хүргэж байна.
01 дүгээр сарын 10-ны Мягмар гарагт:

1.Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаан 09.00 “Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

“Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2020 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэл батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Засгийн газар 2016.11.17-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, эцсийн хэлэлцүүлэг/;
Арбитрын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон холбогдох бусад хуулийн төсөл /Засгийн газар 2016.09.30-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/;
Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай, Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2016.12.16-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/;
Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Эрүүгийн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2016.12.26-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/;
Зөрчлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон холбогдох бусад хуулийн төсөл /Засгийн газар 2016.12.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/;
Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн М.Билэгт нарын 9 гишүүн 2016.12.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/;
Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслүүд /Засгийн газар 2016.12.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/;
Ажлын хэсэг байгуулах тухай.

2.Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаан 09.00 цагаас “В” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

Монгол Улсын Хөгжлийн банкны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Б.Жавхлан нарын 16 гишүүд 2016.12.22-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/;
Аялал, жуучлалын салбарын өнөөгийн байдал болон эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрт аялал, жуулчлалын талаар тусгагдсан зорилт, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлын явц, тулгамдсан асуудлуудын талаархи Байгаль, орчин, аялал жуулчлалын сайдын мэдээлэл;
Ажлын хэсэг байгуулах тухай;
Бусад.

3.Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны хуралдаан 09.00 цагаас “Г” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

“Цөмийн энергийн салбарын өнөөгийн байдлын талаар” Цөмийн энергийн комиссын нарийн бичгийн дарга бөгөөд ажлын албаны даргын мэдээлэл;
Ажлын хэсгүүд байгуулах тухай.

4.Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хуралдаан 14.00 цагаас “Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд:

Хэлэлцэх асуудал:

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөл болон холбогдох бусад хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Энхболд нарын 5 гишүүн 2016.12.27-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/;
Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы хуралдааны дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, “Нийтийн сонсгол зохион байгуулах журам батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Энхболд нарын 4 гишүүн 2016.12.27-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, анхны хэлэлцүүлэг/;
Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай болон холбогдох бусад хуулийн төсөл /Засгийн газар 2016.12.28-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/.

УИХ дахь намын бүлэг, ажлын хэсгүүдийн ирэх долоо хоногийн хуралдааны тов, хэлэлцэх асуудлуудыг УИХ-ын даргын дэргэдэх Зөвлөлийн 2017 оны 01 дүгээр сарын 06-ны өдрийн хурлаар батласнаар хүргэж байна.
НЭГ. УЛСЫН ИХ ХУРАЛ ДАХЬ НАМЫН БҮЛГИЙН ХУРАЛДААН:

01 дүгээр сарын 09-ний Даваа гарагт:

Улсын Их Хурал дахь Монгол Ардын намын бүлгийн хуралдаан “Жанжин Д.Сүхбаатар” танхимд;
Улсын Их Хурал дахь Ардчилсан намын бүлгийн хуралдаан “Их Эзэн Чингис хаан” танхимд.

ХОЁР. АЖЛЫН ХЭСГИЙН ХУРАЛДААН:

01 дүгээр сарын 09-ний Даваа гарагт:

Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуулийн хэрэгжилт, шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн үйл ажиллагаатай танилцаж, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх талаар санал дүгнэлт боловсруулах Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан 13.30 цагаас Шинжлэх ухааны нэгдсэн I дүгээр байр, Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн байранд;
Инновацийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг шалгаж, санал, дүгнэлт шийдвэрийн төсөл боловсруулах үүрэг бүхий Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан 13.30 Шинжлэх ухааны нэгдсэн I дүгээр байранд;
Хөдөлмөрийн чадвараа алдсан иргэдийн хувь тогтоосон тэтгэврийн хэмжээг бууруулсан, хассан асуудлаарх холбогдох албан тушаалтнаас тайлбар авах Өргөдлийн байнгын хорооны хэлэлцүүлэг 14.00 цагаас Нээлттэй сонсголын танхимд;
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөл болон холбогдох бусад хуулийн төслийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Улсын Их Хурлын даргын захирамжаар байгуулагдсан Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан 14.00 цагаас “В” танхимд.

01 дүгээр сарын 11-ний Лхагва гарагт:

Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг шалгаж, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар санал, шийдвэрийн төсөл боловсруулж, танилцуулах үүрэг бүхий Нийгмийн, бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдаан 10.00 цагаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны байранд;
Шинжлэх ухааны академи түүний салбар академийн гишүүд, Академийн их чуулган, Бага чуулганы гишүүд болон МУИС, ХААИС, ШУТИС, АШУҮИС-ийн ректоруудтай хийх Нийгмийн, бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны ажлын хэсгийн өргөтгөсөн хуралдаан 11.00 цагаас Шинжлэх ухааны академийн байранд.

01 дүгээр сарын 12-ны Пүрэв гарагт:

Үндэсний батлан хамгаалахын их сургуулийн багш, сонсогчид Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны үйл ажиллагаатай танилцах 10.30 цагаас “Их Эзэн Чингис хаан” танхимд;
Ахмад настны тухай болон Алдар цолтон ахмад настанд төрөөс нэмэгдэл, хөнгөлөлт олгох тухай /шинэчилсэн найруулга/ хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны ажлын дэд хэсгийн хуралдаан 14.30 цагаас 334 тоот өрөөнд.

2017 оны 1 дүгээр сарын 8-ны 20 цагаас 1 дүгээр сарын 9-ний 20 цаг хүртлэх
цаг агаарын урьдчилсан мэдээ

БАРУУН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Солигдмол үүлтэй. Хангайн уулсаар бага зэргийн цас орж, явган шуурга шуурна. Өдөртөө цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 6-11 метр. Увс нуурын хотгор болон Идэр, Тэс голын хөндий, Хүрэн бэлчир орчмоор шөнөдөө 34-39 хэм, өдөртөө 20-25 хэм, Эхийн голын Баянбүрд орчмоор шөнөдөө 9-14 хэм, өдөртөө 1-6 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 19-24 хэм, өдөртөө 8-13 хэм хүйтэн байна.

ТӨВИЙН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлшинэ. Шөнөдөө нутгийн хойд хэсгээр, өдөртөө нутгийн зүүн хэсгээр бага зэргийн цас орно. Салхи баруун хойноос секундэд 7-12 метр, явган шуурга шуурна. Дархадын хотгороор шөнөдөө 33-38 хэм, өдөртөө 22-27 хэм, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг нутаг, Орхон-Сэлэнгэ, Эг, Хараа, Ерөө, Туул, Тэрэлж голын хөндийгөөр шөнөдөө 27-32 хэм, өдөртөө 18-23 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 21-26 хэм, өдөртөө 11-16 хэм хүйтэн байна.

ЗҮҮН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Үүлшинэ. Зарим газраар цас орж, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр, зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндийгөөр шөнөдөө 24-29 хэм, өдөртөө 20-25 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 19-24 хэм, өдөртөө 14-19 хэм хүйтэн байна.

ОТРЫН НУТАГ ХЭРЛЭНБАЯН-УЛААН ОРЧМООР: Үүлэрхэг. Шөнөдөө цас орно, өдөртөө цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр. Шөнөдөө 26-28 хэм, өдөртөө 17-19 хэм хүйтэн байна.

ГОВИЙН АЙМГУУДЫН НУТГААР: Солигдмол үүлтэй. Цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 5-10 метр, зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Өмнөговийн нутгаар шөнөдөө 13-18 хэм, өдөртөө 5-10 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 16-21 хэм, өдөртөө 10-15 хэм хүйтэн байна.

УЛААНБААТАР ХОТ: Үүлшинэ. Шөнөдөө бага зэргийн цас орж, явган шуурга шуурна. Өдөртөө цас орохгүй. Салхи баруун хойноос секундэд 7-12 метр. Шөнөдөө Яармаг-Сонгины орчмоор 29-31 хэм, бусад хэсгээр 23-25 хэм, өдөртөө 18-20 хэм хүйтэн байна.


2017 оны 1 дүгээр сарын 10-наас 1 дүгээр сарын 14-ныг хүртэлх
цаг агаарын урьдчилсан төлөв

10-нд төвийн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр, 11-нд төвийн аймгуудын нутгийн зүүн, зүүн аймгуудын нутгийн хойд хэсгээр, 12-нд нутгийн зүүн хагаст, 13-нд зүүн аймгуудын нутгийн зүүн хэсгээр цас орж, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Салхи 10-12-нд зарим газраар секундэд 12-14 метр хүрч ширүүснэ. Нутгийн зүүн хагаст хүйтний эрч чангарч Увс нуур болон Дархадын хотгор, Идэр, Тэс, Эгь, Ерөө, Хэрлэн, Онон, Улз, Халх голын хөндийгөөр шөнөдөө 35-40 хэм, өдөртөө 23-28 хэм, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтэйн уулархаг нутаг, Орхон-Сэлэнгэ, Хараа, Туул, Тэрэлж голын хөндий, Хүрэн бэлчир орчмоор шөнөдөө 30-35 хэм, өдөртөө 18-23 хэм, говийн бүс нутгийн өмнөд хэсгээр шөнөдөө 14-19 хэм, өдөртөө 5-10 хэм, бусад нутгаар шөнөдөө 21-26 хэм, өдөртөө 10-15 хэм хүйтэн байна.

Витаминуудын ач холбогдол, хэрэглээ, эх үүсвэр

vitamins

Витамин гэж юу вэ?

В-ийн төрлийн витаминууд нь хүний идэж буй хоол хүнснээс энергийг чөлөөлдөг бөгөөд, бодисын солилцооны харилцан үйлчиллийг зохицуулдаг байна.В-ийн төрлийн витаминууд ,фолиевийн хүчлүүд нь цусан дахь гемоцистиний төвшинг хянахад чухал ач хобогдолтой.Гемоцистин өөрчлөгдсөнөөс зүрхний өвчнүүд, Альцгеймерийн өвчин/зөнөгрөл/,яс сийрэгжих өвчнүүд үүсдэг байна.Өдөрт 400 мг фолиевийн хүчил,10 мг витамин В6 ,50 мг витамин В12 хэрэглэснээр гемоцистинийг хэвийн хэмжээнд байхад тустай гэж судлаачид үздэг байна. Мөн зарим судалгаагаар энэ витаминууд судас хатуурлаас сэргийлдэг болохыг нотолсон байна.

Витамин А хэрэглэх ямар ач тустай вэ?

Нас ахиж буй дийлэнхи хүмүүс энэ витаминий дутагдалтай байдаг. Витамин А нь хүний дархлааны системийг хэвийн байлгахад чухал ач холбогдолтой.Витамин А нь лууван улаан хулуу/pumking/, туна загас, манжин, буурцаг/spinach/, загас өндгөнд их хэмжээтэй агууллагддаг.Витамин А дутагдсанаас болж хараа муудах, нүдний торлогт өөрчлөлт орох, нүдний болор цайхад түлхэц болж, арьс хуурайшдаг.Мөн сонсгол, амт үнэр мэдрэх мэдрэмж сулардаг.Витамин А хэрэглэх хэмжээ нь өдөрт 5.000-50.000 IU байх ба 10.000 IU -ээс дээш нэгжээр хэрэглэхдээ эмчийн зөвөлгөө аваарай.

В-ийн төрлийн витамин хэрэглэх ямар ач тустай вэ?

В-ийн төрлийн витаминд витаминВ1,В2,В3,В5,В6 зэрэг витаминууд багтана. Витамин В1-ийн дунд зэргийн дутагдлын үед хоолны дур, биеийн жин буурах ба дотор муухай оргин бөөлжимтгий болох, цочромтгой болж амархан уурлаж уцаарладаг болно.Хүнд хэлбэрийн дутагдлын үед булчин суларч, бери бери хэмээх өвчин үүсч хавагнан зүрх томордог байна.Витамин В1-нь гурвалжин будаа, гахай үхрийн мах, шинэхэн вандуй, буурцаг, талх, oranges, cereals зэрэгт их агуулагддаг байна.Витамин В1-ийг өдөрт 25-300 mg-аар хэрэглэнэ.

Витамин В2-Riboflavin

Витамин В2 дутагдлын дунд зэргийн дутагдлын үед амны салстууд шархалж, уруул хагарах, нүд улайх, арьс ховхорч хуурайших,толгой эргэх,үс унах,нойр муудах,гэрэлд цочромтгой болох,ходоод гэдэсний үйл ажиллагаа хямрах зэрэг шинжүүд илэрнэ. Витамин В2-ийн хэрэглэх тун өдөрт 300 mg.Витамин комплекс витамин С-ийн хамт хэрэглэхэд тохиромжтой.Хүнд хэлбэрийн дутагдлын үед цус багадах, мэдрэлийн өвчний шинжүүд илэрдэг.

Витамин В3-Nacin

Витамин В3-ийн дутагдлын үед арьс шархламтгай болох,гүйлгэх,толгой эргэх, ядрах, толгой өвдөх, нойр муудах хоолний дур муудах, арьсны харшил үүснэ. Хүнд хэлбэрийн дутагдлын үед пеллагра хэмээх өвчин үүсдэг байна. Витамин В3 -нь тахианы цээжний мах , үхрийн элэг, талх, талх исгэгч, цэцгэн байцаа /broccoli/, лууван эрдэнэ шишийн гурил, өндөг, загас, самар, гахайн мах, төмс, өргөст хэмхэнд элбэг байдаг. Өдрийн тун 25-300mg.

Витамин В5-Pantothenic

Acid Амуу буудай/whole grain/, мөөг, яргай загас/salmon/, талх исгэгч/yeast/, roal jelly, шинэхэн ногоо, элэг, бөөр, гахайн мах, бүлх, давсалсан загас, хар талханд элбэг байдаг. Витамин В5 дутагдахад дотор муухай оргих, ядрах, толгой өвдөх, гар бадайрах хэвлийгээр өвдөх, булчин зангирах зэрэг шинжүүд гарна.Өдрийн хэрэглэх тун 25-300 мг.Витамин А, С, Е-тэй хэрэглэхэд тохиромжтой.

Витамин В6-pyrodoxoin

Цусан дахь гемоцистиний төвшинг хэвийн хэмжээнд байлгахад тустай витамин. Гемоцистин хэвийн байх нь зүрхний үйл ажиллагаанд тустай гэнэ.Витамин В6 дутахад цус багадах, толгой өвдөх, арьс хуурайших, хэл шархлах, уруул сэтрэх, дотор муухай оргих зэрэг шинжүүд илэрнэ. Өдөрт хэрэглэх тун 1,5-2 мг. Банана, тахиа үхрийн мах, амуу буудайн талх, өндөг, талх исгэгч, самар хушганд их байдаг байна.

Витамин В12-Cyonacobalamin

Судалгаагаар ихэнхи залуучуудад энэ витамин дутагдалтай байдаг нь тогтоогджээ. Мөн махан хоол иддэггүй хүмүүс болон өндөг үл идэгчид энэ витамин дутагддаг байна.Хөгшчүүлийн 12-15%-д энэ витамин дутагдалтай байдаг гэнэ.Мөн ходоодны хүчил дарангуйлагч антацидууд тогмол хэрэглэгчдэд энэ витамин дутагддаг .Цус багадалт,ходоод гэдэсний өвчтэй хүмүүст энэ витамины дутагдал нийтлэг. Өдрийн тун 100мг. Аливаа хүн биеийнхээ хэрэгцээ шаардлага, өдөрт авах хэмжээгээр В-ийн төрлийн витаминуудыг хэрэглэх зайлшгүй шаардлагатай. Хоол тэжээлийн хамт хүний биед витамин-минералиуд хангалттай орж байх ёстой.Хангалттай хоол витамин минерал нь хүний эрүүл явахын үндсэн суурь болно.Хүмүүс олон шалтгаанаас болоод витамин-минералийг хангалттай хэрэглэж чаддаггүй байна. Судалгаагаар АНУ-ын хүн амын дунд төмөр,зэс,магнез их хэмжээгээр дутагдалтай байдаг нь тогтоогджээ.Биеийн жингээ хасах, махнаас татагалзах зэрэг шалтгаанаас болоод тэдгээр хүмүүсийн биед тодорхой витамин-минералиуд дутагдаж эхэлдэг байна.Зарим бүлгийн хүмүүст тодорхой витаминий дутагдал маш өндөр байдаг. Өндөр настануудад витамин Д, А, Е, кальци, зэс их хэмжээгээр, витамин В1, В2, нилээд хэмжээгээр дутагдалтай байдаг гэнэ. Хүнийг эрүүл саруул, эрч хүчтэй явахад хамгийн чухал зүйл бол хоол хүнс.Хоол хүнсээр дамжуулан биед хэрэгтэй амин дэмүүдээ авдаг.Та ямар хүнсэнд ямар витамин их байдгийг дараах зөвлөгөөнөөс мэдэж аваарай.



Витамин ихээр агуулдаг бүтээгдэхүүнүүд

А витамин: Малын өөх тос, цагаан идээнд байна. Загасны тосонд ихээр агуулагддаг.

Д витамин: Загасны тос, загасны түрс, сөн үхрийн элэг, тахианы өндөг, талх, пивоны хөрөнгөнд ихээр агуулагддаг. Харин сүү, цагаан идээ, цөцгийн тос зэрэгт багавтар байна.

Е витамин: Өөх тосонд их байдаг. Харин загасны тосонд огг байхгүй.Мөн ургамлын ногоон навч, үр будаанд ихээр агуулагдах боловч сүү, цагаан идээ, цөцгийн тосонд бага байна.

К витамин: Ургамлын ногоон навч, ялангуяа нарсны шилмүүс, байцаа ээрэгт их агуулагдана. Цагаан будаа, лууван, загасны тос, цөцгийн тос, сүү, тахианы өндөг зэрэгт бага байдаг.Харин элгэнд их хэмжээтэй байна.

С витамин: Ургамалд үүсэн бий болоод тэндээс хоол тэжээлийн хамтаар хүн, малын биед орно. С витамин хамгийн ихээр ургамлын ногоон навчинд байдаг.Нохойн хошуу, чацаргана, аньсны үр жимс, хушганд их, мах, цагаан идээнд бага агуулагддаг.Гүүний сүү, айрагт нэлээд их байдаг бол гурил будаа, өөх тос, өрөм, бяслаг зэрэгт энэ витамин огт байхгүй.Иймээс хүн өөртөө хэрэглэгдэх С витаминыг их төлөв идэшний ногоо, жимс зэрэг ургамал ногооноос авна.

Р витамин: Мах, ургамал, ногоонд нэлээд байдаг. Цагаан будааны хальс, пиво, талхны хөрөнгө, буудай, арвай, үхрийн элэг зэрэгт их хэмжээтэй агуулагддаг.

В-1 витамин: Ургамал, ногоонд ихээр агуулагдана. Цэвэрлээгүй цагаан будаа, үр будааны хальс, талхны хөрөнгө, бүдүүн гурилд их, булчин мах, сүү, цагаан идээнд бага зэрэг байна.

В-2 витамин: Талх, пивоны хөрөнгө, арвай буудай, цагаан будааны хальс, вандуй, ногоон сонгино, үхрийн элэг, бяслаг зэрэгт нэлээд их байна. Идэшний ногоо, жимс зэрэгт бага байна.

В-6 витамин: Цагаан будааны хальс, буудай, вандуй, пиво, талхны хөрөнгө, малын элэг, бөөр, маханд их байдаг.

В-12 витамин: Ургамал ногоо, жимсний зүйлд байдаггүй. Харин мах, ялангуяа элгэнд их байдаг.

Витамин дутагдахад биед ямар өөрчлөлт гардаг вэ?

-А витамин дутагдвал үс өнгөө алдаж хэврэг-шиж, арьс хуурайшин үрчлээтнэ.Нүдний хараанд нөлөөлж, оройн цагаар юм харах нь муудна.

-Д витамин дутагдвал хүүхдийн нойр муудаж, цочин сэрэх, уйламтгай, хоолонд дургүй болж цаашдаа сульдаа өвчинд шилжинэ.Сульдаа нь ялангуяа өвөл, хаварт цөөнгүй тохиолдоно, Хүүхэд шүдлэх, зулай битүүрэх нь саатаж, яс нь зөөлөрч муруйна.Насанд хүрсэн хүнд Д витамин дутагдвал яс зөөлөрч сийрэгжин, бэртэж хугарахад амархан болдог.

-К витамин бие мах-бодид дугагдах явдал ховор тохиолдоно.К витамин дутагдахад арьсан дор болон булчин, ходоод, гэдэс бусад эрхтэнд цус харвана.

-В1 витамин дутагдвал хоол унданд дургүй болж, эцэж туран, амархан ядрах, юмнаас айж цочих, уур уцаартай болох, толгой өвдөх зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ.

-В2 витамин дутагдвал бие суларч, хоолонд муудаж, жин буурна.Мөн нүд аргаж улайх, гялбаж нулимс гоожно.

-В6 витамии дутагдвал үс унаж, арьс загатнан, улайж шархлана.

-В12 витамин дутагдвал цус төлжих нь саатаж, цус багадах учир хоолонд дургүй болж бие суларч, амархан ядарч, арьс цонхийно.

-РР витамии дутагдвал ам хатах, уух юманд дур-лах, шүлс гоожих, тэнхээ тамир алдаж суларна.Хоолонд муудаж сулрах, толгой өвдөж, нойрондоо муу болно. Амны хөндийн салст бүрхүүл, хэлхэсэг газар улайж цаашдаа шархлана.Арьс ширүүн болж тар хөл, хүзүүний арьсан дээр эхлээд улаан толбууд гарч дараа нь шархалж яршина.

-С витамин дутагдвал бие суларч, нойр хүрэх, тэнхээ тамир алдарч амарханядрах, турж эцэх, нүүр гарын арьс цайрч, хуруу хумс, уруул зэрэг газраар хөхөвтөр толбо үзэгдэнэ.Уруул буйл хөхрөн хавдаж, цус гарах, шүд ганхаж өвдөх.цаашдаа булчин үе мөч өвчтэй болж, арьсан дээгүүр жижиг цус харваж хөх толбууд бий болно.

ФОСФОР хэрэглэх ямар ач тустай вэ?

Фосфорийг судлаачид ясны бодисын солилцоонд оролцож, кальцийг хэвийн хэмжээнд хадгалах нөхцлийг бүрдүүлдэг гэж үздэг.Фосфор ихэнхи өндөр настанд дутагдаж байдаг бөгөөд кальци хэрэглэж байгаа үед магнез давхар хэрэглэхэд илүүдэхгүй гэдгийг судлаачид зөвлөсөн байдаг.

Кали хэрэглэх ямар ач тустай вэ?

Судлаачид калийг цусны даралт бууруулдаг ба цусхарвалтаас сэргийлдэг гэж үздэг.Гэхдээ 99 мг-аар өдөрт хэрэглэхийг зөвлөдөг.Калийг өндөр тунгаар 2400 мг аас дээш хэрэглэхэд ходоодийг хүчтэй цочроодог тул жимс ногооны шүүсний хамт хэрэглэхэд зүгээр.Жигнэсэн төмсөнд их хэмжээгээр хадгалагддаг.Кали дутагдахад арьс хуурайсч, гүйлгэх, бие дагжих, шөрмөс татах, зүрхний хэм алдагдах, хавагнах, нойргүйдэх, өөх тос хуримтлагдах, цусны даралт ихсэх зэрэг шинжүүд гарна. Калийг доз хэтрүүлэн хэрэглэхэд зүрхний хэм алдагдах, булчин сулрах , зүрхний гэмтлийн шинжүүд гарна.

Жүдогийн ДАШТ