“ХҮН” намын удирдах зөвлөлийн гишүүн Т.Бат-Оргилтай ярилцлаа.

- Дубайд зурагдсан “Оюутолгой”-н төлөвлөгөө Ерөнхий сайдыг өөрийг нь огцруулах асуудлыг хөндөхөд хүргэв. Улс төрд хүч түрэн орж ирж байгаа цаашлаад үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж буй ХҮН нам уг төлөвлөгөөний асуудалд ямар байр, суурьтай байгаа. Ер нь хэр зөв зүйл болсон юм бэ?

- Уг асуудалд намын зүгээс мэдэгдэл хийж, байр сууриа илэрхийлэх болоогүй байна. Ажлын хэсэг гарч, уг асуудлыг судалж байгаа. Харин энэ салбарт богино ч болтугай ажилласан хүний хувьд би өөрийн байр суурьтай. Уг асуудлыг яаж ч шийдсэн асуудал дагуулна. Учир нь суурийг нь буруу тавьчихсан юм. Стратегийн орд гэж байдаггүй. Харин стратегийн ашигт малтмал гэж байдаг. Энэ хоёрыгоо ялгаж, салгахгүй бол уг асуудал хэзээд маргаан дагуулсаар байна. Бид уул, уурхайн салбараа ойлгодог, мэддэг мэргэжилтнүүдтэйгээ энэ талаар ярилцах ёстой. Түүнээс биш эмч, багш, тогооч гэх мэт янз мэргэжлийн хүмүүс уул, уурхай мэддэг юм шиг ярьж байгаа нь буруу. Өрхийн эмч нарийн мэргэжлийн мэс засал хийдэггүйтэй л адил юм. Асуудал ингэж явагдах ёсгүй. Үүнийг цэвэр мэргэжлийн хүмүүс ярих ёстой юм. Тухайлбал, уул, уурхайн эдийн засагч гэж тусдаа байдаг. Геологи маш нарийн онцлог зохицуулалтай. Үүнийг дурын хүмүүс ялангуяа нэг дугаар хорооноос сонгогдсон иргэн УИХ-ын гишүүн болчихоороо уул, уурхай эсвэл геологийн асуудлыг мэдчихдэг юм биш. Тухайлбал, ОХУ-ын хувьд байгалийн хий, нефть нь стратегийн бүтээгдэхүүн болдог. Тэр нь 100 грам, 100 сая тоннын аль нь ч бай стратегийн бүтээгдэхүүн. Түүнээс жижиг ордыг стратегийн биш гэж нэрлэчихээд томыг нь стратегийнх гэдэггүй юм. Стратегийн орд гэж ярих гэж байгаа бол стратеги нь байх ёстой. Стратеги нь байхгүй байхад стратегийн орд гэсэн зүйлийг зохиогоод улс даяараа хагаралдаад эдийн засгаа гацаачихлаа.

- Оюутолгойн саяын төлөвлөгөө нь асуудлыг шийдэж шадсан гээд л Ерөнхий сайд алга ташаад байна шүү дээ?

- Сайжруулсан гэж хэн үзэж байгаа юм. Олон дутагдалтай асуудал бий. Жишээ нь, 30 давхар байшин барихад 200-300 хуудастай гэрээ байгуулдаг. Гэтэл энэ том ордыг яаж ашиглахыг шийдэхдээ 30 гаруй хуудастай гэрээ байгуулчихсан. Үүнд дутуу орхигдуулсан асуудал их байна гэсэн үг. Энд маргаан үүсэх нь тодорхой. Сайхан сэтгэлээр гэрээ байгуулчихвал дараа нь үл ойлголцох асуудал үүснэ. Түүнийг шийдэх гэтэл хардалт гарч, “Чи ингэж байгаа юм чинь цаанаа ингэж л бодож таараа” гэж хандахаар асуудал явахаа больж буйгийн илрэл. Ажлыг хуумгай хийсний улмаас ийм нөхцөл байдал үүссэн. Одоо бид суурийг нь засч байж асуудлыг зөв голдрилд оруулна гэсэн гарц харагдаж байна. Нэгдүгээрт, Стратегийн орд гэж хийрхэхээ болих хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, төрийн оролцоог тодорхой болгож өгөх ёстой.

- Төр чинь бүх зүйлд оролцоод л байдаг болчихсон юм биш үү?

- Тухайн компанийн хувийг эзэмшээд явах нь Төрийн оролцох ёстой оролцоо биш. Төр улсынхаа бизнесийг дэмжиж оролцох ёстой Энэ бол манай намын байр суурь. Иргэн талхны үйлдвэрээ бариад ажиллаж байхад төр хажууд нь талхны үйлдвэр байгуулж ажиллаад өрсөлдөөд байвал юу болох вэ. Эргэлдэж буй хөрөнгө нь өөр болохоос зарчим нь бол адилхан шүү дээ. Төр, хувийн хэвшилтэй бизнесийг нь булаацалдаж болохгүй юм. Ашигт малтмал 100 хувь ард түмний баялаг. Бүх улсын хуульд ингэж зааж өгсөн байдаг. Төрийн хувьд ард түмний ашигт малтмалыг ашиглуулсныхаа төлөө татвар, хувь, хураамж, рояалтигаа авах ёстой. Гэтэл манай төр тухайн ашигт малтмалыг ашиглах гэж буй компанийн хувийг булаацалдаж буй нь угаасаа зүй, зохисгүй оролцоо.

- Уул, уурхайгаас орж ирэх ашгаас төр хүртэж ард түмэндээ өгөх ёстой гэж зарим хүмүүс хэлдэг шүү дээ? Түүнийг яах юм?

- Ашигтай хамт эрсдлийг давхар ярих ёстой. Ашигтай бол минийх. Ашиггүй бол чинийх гэж болохгүй. Хүн гэрийнхээ гадаа гарч газар ухахад доороос нь Оюутолгой шиг орд илрээд байдаггүй биз дээ. Оюутолгой шиг ордыг бий болгохын тулд хэр, хэмжээний их ажлыг хийх нь тусдаа асуудал.  Ашигт малтмалын салбарын статистик үзүүлэлтүүд байдаг. Жишээ нь 10 гаруй талбайд хайгуул хийж, нилээн ажил, маш их хөрөнгө үрж байж нэг талбайгаас нь баялаг олж чадвал чаддаг. Харин бусад бүх талбайд булсан мөнгө нь алдагдал болоод л гардаг. Тэр олсон ганц  талбайгаасаа алдагдлаа яаж нөхөж авах вэ гэдэг үүднээс хайгуулаа хийдэг. Мөн газар доорх баялаг гулдмайгаараа байж байхгүй. Шувууны буун дотор хийгээд цацаад хаячихсан юм шиг байгаа шүү дээ. Түүнийг алдагдалгүй газар дээр гаргах нь бүхэл бүтэн шинжлэх ухаан. Оюутолгойн орд гэхээрээ л асар том цул алт, цэстэй түүнийг нь хөрөөдөж аваад нэг хэсгийг өгөх юм шиг санах хэрэггүй. Цаашлаад алт, зэсний нөөц ихсэж, багасах зүйл байна. Хэрвээ үнэ нь унавал тэр ордыг ухах эдийн засгийн ач холбогдолгүй болно. Түүнийг мэргэжлийн нэр томъёогоор нь захын агууламж гэж нэрлэдэг. Ерөнхий эдийн засагчдын хувьд цаасан дээрх тоог харж байгаад л боддог. Тэгээд түүгээрээ ярьж, хэлдэг. Гэтэл энэ нь үнээсээ хамаараад ихсэж, багасаад байдаг. Одоо Оюутолгойн ордын ТЭЗҮ дээр маргалдаад байна. Хоёр асуудлаас болж маргаан болсон. Нэгдүгээрт, Монголын тал социализмын үеийн аргачлалаар бодож гаргасан ТЭЗҮ-гээ үндэслэл болгож байгаа. Гэтэл өнөөдрийн Оюутолгойд ашиглаж буй ТЭЗҮ түүнээс тэс өөр. ТЭЗҮ бол уг төслийг банкнаас санхүүжүүлэхэд ач, холбогдолтой эсэхэд дүгнэлт гаргахад хэрэглэгддэг зүйл. Түүнээс биш ашиг хувиарлахтай хамааралгүй. Дараа нь нарийвчилсан ажлууд хийгдэж байж ашгаа тодорхойлдог. Гэтэл үүнийгээ тодорхойлоогүй байна шүү дээ. Нэг нь шатар нөгөөх нь даам тоглох гээд байдаг. Хоёр өөр  тоглоомоо тодорхойлоогүй байж гэрээгээ байгуулчихсан.

- Оюутолгойн хувьд таны байр суурь ийм байж. Гэтэл Тавантолгойн ордыг ашиглах эсэх нь гацаанд орчихсон байдалтай байна. Хамгийн сүүлд Тавантолгойг УИХ-аар хэлэлцэх, эсэхийг шийдэх ажлын хэсгийн ахлагч Л.Эрдэнэчимэг Засгийн газрыг уг гэрээний төслөө буцааж аваад сайжруулах ёстой гээд хэлчихлээ. Ер нь УИХ-д үүсээд буй энэ гацаанаас гарах гарцыг та яаж харж байна вэ?

- Тавантолгойг УИХ-аар хэлэлцэх эсэхийг шийдэх ажлын хэсэг зохих түвшний мэдлэгтэй юу. Тэндээс гаргасан  дүгнэлт хэр бодитой вэ. Энэ УИХ-ын хийх ёстой ажил мөн үү. Үнийн дүн нь их гэсэн бүх зүйлд УИХ оролцоод байж болдог юм уу гэх мэт олон асуулт гарч ирж байна. Түүнийгээ стратегийн гэх юу ч хааж болдог үгээр хаацайлаад сууж байна. Тэгвэл архины үйлдвэрүүдийг бас стратегийнх болчихье л доо. Түүнийхээ 51 хувийг төрийн эзэмшлийнх болгоно гээд буцаад социализм, коммунизм руу гаа орье. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийг өөрчилнө гэхээсээ илүү мөрдөгдөж байна уу, үгүй юу гэдэгт анхаарах хэрэгтэй. УИХ гүйцэтгэх засаглалынхаа ажлыг хийлгэхгүй бужигнуулаад байж болох уу. Хянах ёстой этгээд нь гүйцэтгэх ажилдаа хутгалдаад ирэхээр хэн хянах юм. Энэ нь гүйцэтгэх засаглалын бүрэн эрхэд халдаж буй асуудал. Үндсэн хуульд ингэж болохгүй гээд тодорхой заачихсан байгаа.

- Тавантолгойн ордын 51 хувийг “Эрдэнэс Тавантолгой” компани эзэмшээд үлдсэнийг нь гадаад болон дотоодын компаниуд эзэмших ёстой гэсэн шийдвэрийг улс төрийн зарим хүчин гаргаж байгаа. Ер нь “Эрдэнэс Тавантолгой” орох нь зөв юм уу?

- Эрх ашгийн зөрчил улс орны хэмжээнд ч байна. Ер нь төр аж, ахуйн ажилдаа ордог нь буруу. Төр хийх ёстой ажлаа хийх хэрэгтэй. Байшингийнхаа суурийг буруу тавьчихаад дээр нь ямар барилга барих асуудлаар хэрэлдээд байна. Хүн бүр эх орон ч малгай өмсчихөөд орох, орохгүй ажилд оролцоод явж байна шүү дээ. Төр ард түмнийг төлөөлж аж, ахуй нэгжүүдийн ажилд хяналт тавих ёстой юм. Татвараа төлж байна уу, байгаль орчинд хэр ээлтэй технологиор олборлолтоо хийж байна вэ гэдгийг хянана. Түүнээс ингэж оролцож болохгүй.

- Энэ эрүүл бус зүйлүүдийг яаж засах ёстой юм?

- Тэд атгаг хорон сэтгэлээр ингээгүй. Энэ бол мэдлэггүйн гай. Сайхан сэтгэл байвал бүгдийг шийднэ гэсэн ерөнхий төөрөгдөл хүмүүсийн дунд байна. Бие өвдөхөд сайхан сэтгэлтэй эмчийг хайдаггүй шүү дээ. Сайн мэдлэгтэй эмчид л ханддаг. Түүн шиг мэдлэгтэй хүмүүс ажлаа хийх ёстой. Нарийн мэргэжлийн болон системийн мэдлэг ч байж болно. Манайд системийн мэдлэг хамгийн их дутагддаг. Эрүүл мэндийн салбарыг жишээ болгоё.  Ажлаа сайн мэддэг эмчийг эмнэлгийн даргаар тавих нь хамгийн том алдаа. Тэгээд л тэр эмнэлгийн ажил унадаг. Учир нь тухайн эмнэлгийн даргад системийн удирдлагын мэдлэг байхгүй. Тэр мэдлэгийг тусад нь заадаг юм. Дөрвөн жил сурч, хоёр жил мастерт сурч 10 гаруй жил ажиллаж байж эмнэлэг удирдах чадвартай болдог. Түүнээс мөрөөрөө ажлаа хийж буй хүнийг эмнэлэг удирд гэж тушаах нь буруу. Үүнийгээ ялгаж, салгах хэрэгтэй. Миний өөрийн салбарт ч ийм зүйл их ажиглагддаг. Геологич хүрч ирээд ажил заадаг. Гэтэл эрдсийн эрх зүй, эдийн засаг гэдэг тусдаа зүйл. Ашигт малтмал, эрдсийн эрх зүй хүмүүс хоорондын харилцааг зохицуулдаг юм. Төр, компани, орон нутаг гэх мэт оролцогчдын зохистой харьцааг яаж хангах нь эрх зүйн асуудал. Геологи бол үүнтэй хамаагүй. Гэтэл энэ баялагийг ингэж хуваах ёстой гэж геологичид ярьж буй нь буруу юм. Үүнд ахиад л системийн мэдлэг дутаж байна. Тухайлбал, ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтыг хийхэд орон нутаг ямар үүрэгтэй оролцох нь тусдаа зохицуулагддаг. Ашигт малтмалын хуулийн нэг том зарчим байдаг. Тэр нь хэнд олгохыг төр мэднэ. Хаана олгохыг орон нутаг мэднэ гэдэг. Орон нутаг бол нутгийнхаа хаана хайгуул хийж болохыг зааж өгдөг юм. Гэтэл энэ хоёр зохицуулалт хоёулаа замбараагүй болжээ. Орон нутаг төрийн эрх мэдлийг булаацалдаж хэнд олгох вэ гэдэг асуудалд оролцоод эхэлсэн. Өөрийнхөө хийх ёстой кадастрын зургаа гаргаж, тусгай хэрэгцээнд гаргах, ойн сангаа бүрдүүлэх зэрэг нэг ч ажлаа хийгээгүй байж, хэнд өгөх ёстой, ёсгүйгээ шийдэх гэдэг. Төр ч мөн хийх ёстой ажлаа хийдэггүй. Энд лиценз өгнө, өгөхгүй гэдэг. Тэгснээ нэг сайд гарч ирээд хэрэгжиж буй хуулиа гэнэт зогсоож “Өнөөдрөөс эхлэн лиценз олгохоо зогсоо” гэсэн тушаал гаргадаг. Лиценз олгох нь хуулийн үйлчлэлээрээ явах ёстой юм. Гэтэл хуулийн үйлчлэлийг нэг сайд зогсоодог. Энэ мэтчилэн замбараагүй олон зүйл мэдлэггүйн гай.

- Та системийн мэдлэгийн талаар ярилаа. Танай намд хэр их системийн мэдлэгтэй залуус байна. Энэ бүхнийг засаад явах боловсон хүчин танай намд байна уу?

- Мэдлэгтэй залуус бий.  

- Танай нам мэдлэг гэх зүйлээрээ бусад намуудаас ялгарч чадах уу?

- Бусад намаас бид институцаараа ялгарна. Энэ бол тодорхой хэмжээний зарчим, дүрэм, журам хэрэгждэг байгууллага. Түүнээс биш хувь хүн орж ирээд “Би үүнийг тэгмээр байна” гэж хэлснээр асуудал шийдэгддэггүй. Энд нарийн дүрэм, журам, сахилга баттай ажилладаг.  Манай намд боловсон хүчин байна. Бусад намд ч мөн байгаа. Гэхдээ тэд зөв хүнээ зөв газарт нь томилж чаддагүй. Асуудлыг намч байдлаас шийддэг. Намын бодлогыг зарчмаар бус хэдэн дарга нь тодорхойлдог. Нэг хүний үзлээр бүх шийдвэрийг гаргаж болохгүй. Тэр алдааг хэлэхээр засдаггүй. Тэгэхээр нь бид хөдөлж эхэлсэн нь энэ юм. Бидэнд тэдэн шиг алдаа гаргаж байх цаг байхгүй.

- Жишээ нь та ямар мэргэжилтэй хүн бэ?

- Геологи уул уурхайн салбарын эрх зүйн зохицуулалтыг мэддэг. Тодорхой хэмжээнд бэлтгэгдсэн боловсон хүчин.  

- Ихэнх нь талбай дээр гарч орилж гарч ирдэг бол танайх арай өөр байдлаар ажиллаж байгаа. Үүнийг ч иргэд нилээн анхааралтай ажиглаж байна?

- Талбай дээр гарах нь ардчилсан нийгэмд байх зүйл. Бид ч тэнд очихыг үгүйсгэхгүй. Иргэний хөдөлгөөн нийгмийг эрүүлжүүлдэг асар том хүчин зүйл. Гэтэл Иргэний хөдөлгөөний нэр, хүндийг Монголд асар ихээр унагасан нь миний харамсаж явдаг зүйл. Бусад оронд сайн, сайхан зүйлийг иргэний хөдөлгөөнүүд бий болгосон байдаг. Тухайлбал, арьс өнгөний үзлийг эсэргүүцсэн харуудын хөдөлгөөн байсан. Одоо АНУ хар арьстай ерөнхийлөгчтэй байна. Энэ бол Иргэний хөдөлгөөний ажлын үр дүнд бий болсон зүйл. Үүний цаана туйлбартай зөв итгэл үнэмшилээрээ нэгдсэн хүмүүс байдаг. Харин манайд эрх, ашгаараа нэгдсэн хүмүүс байсан нь алдаа байсан.

- Танай намд нийт хэдэн гишүүн нэгдээд байна?

- 1300 гаруй гишүүн байна. Өдөр тутам идэвхтэй ажиллаж буй 140 гаруй хүн байгаа.

- Бас нэг онцлог нь клубуудын нэгдлээс бүрдсэн гэсэн. Энэ талаар тодруулбал?

- Клубээрээ намд элсээгүй юм. Тэр клубийн гишүүд энэ намд орж байгаа. Тухайлбал, би өөрөө “Реформ” клубийн санаачлагч.

- “Реформ” клубийн хувьд ямар үзэл, баримтлалтай ажилладаг вэ?

- Би тус клубийг санаачлаад 2010 оноос хойш ажиллаж байна. Зарим хүмүүс “Энэ Т.Бат-Оргил гэнэ ухаан орсон юм шиг ажиллаж байна” гэж боддог байх. Сонгууль дөхөөд гэнэт галзуураад байгаа зүйл юм биш. 2010 оноос хойш би маш их туршлага хуримтлуулсан. Мөн дан клубээрээ яваад амжилтад хүрэхгүй юм байна гэдгийг ойлгосон учраас намын ажилд нэгдсэн. Реформ клуб дотроо олон гишүүн байгууллагатай. Тус клубийн онцлог нь тухайн салбарын бодлогот дүн шинжилгээ хийдэг. Түүнийхээ дараа зөвлөмжүүдийг гаргадаг. Түүнийг төрийн бодлого болгохоор ажилладаг. Бидний хэрэгжүүлж эхэлсэн амжилттай төслүүд байна. Тухайлбал, Эрүүл мэндийн салбарыг шинэчлэх төсөл байгаа. Энэ төслийн талаар дүгнэлтээ гаргаад төр засагтайгаа хамтраад ажиллаж байгаа. Мөн хуулийн төслөө боловсруулаад явж байгаа ч удаашралтай байна. Энэ ажлыг илүү далайцтай, өргөн хүрээнд хийх ёстой гэсэн итгэл үнэмшил байгаа. Үүнд, манай засаглалын бодлого бас нөлөөлж байна. Энэ нь зөвхөн Монголд бус олон улсад ардчилсан засаглалын модель нь өөрөө хуучирсан байгааг илтгэж буй. Түүнийгээ шинэчлэх цаг нь болсон. Төр, олон нийт байгууллага, хувийн хэвшил гэж хуваах нь Монголын нөхцөлд зохимжгүй юм. Ингэхээр ажил явахгүй зогсчихдог. Хувийн хэвшил, олон нийт, төрийн байгууллагад ажиллаж буй нэг салбарынхан нэгдээд үзэл баримтлалаа нэгтгээд төр засагтаа хүргэх нь хамгийн үр нөлөөтэй юм байна гэдгийн бодит жишээг Реформ клуб харуулж чадсан. Үүнийгээ улсын хэмжээний ажил болгож хэрэгжүүлмээр байна. Асуудлыг салбарын хүмүүс яръя. Түүнээс салбар, салбарын хүмүүс цуглачихаад асуудлыг мэддэг юм шиг маргалдах биш юм. Тэгэхээр салбарын хүмүүс өөрийн салбарын асуудлыг ярих ёстой гэсэн миний итгэл үнэмшил энэ намыг байгуулахад хүргэсэн.

- Сонгуулийн хууль удахгүй хэлэлцэгдэх гэж байна. Танай нам сонгуулийн хуулийн тогтолцоог ямар байгаасай гэж бодож байгаа вэ?

- Манай улсын хууль тогтоох үйл явц нь их хуумгай. Бусад улс оронд бол хуулийн төслөө боловсруулаад олон нийтээр хэлэлцүүлээд, лобби бүлгүүдийг ажиллуудаг. Лобби бүлэг гэдэг нь цүнхтэй мөнгө барьж гүйхийг хэлдэггүй юм. Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн сонирхлын бүлгүүд байдаг. Бусад оронд лобби бүлэг иргэдийн дуу, хоолойг сонсох суваг болдог. Лобби бүлэгт сонирхол нэгтэй хүмүүс нэгдэж, байр сууриа хууль боловсруулагчид дамжуулдаг юм. Иргэдийг яаж, ямар хэлбэрээр сонсох вэ гэдэг нь чухал. Эрүүл мэндийн салбарыг сайжруулах асуудлаар эмээ, өвөө нараас саналыг сонсвол тэд хэр үр дүнтэй зүйлийг хэлэх бол. Ингэж асуувал хэлбэрдэлт, шоудалт болно. Тэгэхээр ард түмнээсээ асууна гэж байгаа бол хүмүүсийг ашиг сонирхлын бүлэг, мэргэжлээр нь ангилж авч үзэх ёстой. Тэгэж байж ард түмнийг сонссон болно. Сонгуулийн хуулийг сонгууль болгоноор өөрчилж байгаа нь эрүүл бус зүйл юм. Өөртөө таарсан хууль яаж хийх вэ гэж ажиллаж байна. Нэг хууль баталсан бол түүгээрээ 20 жил явах ёстой. Улс төрийн тогтвортой байдал чинь хөгжлийн гол суурь юм. Нөгөөтэйгүүр манай сонгуулийн хууль нь хүн амыг жигд төлөөлж чаддаггүй. 10 гаруй мянган хүнтэй сумыг төлөөлөөд нэг хүн УИХ-д сууж байна. Манайх бол нэгдмэл улс. Гэтэл холбооны улс шиг сонгуулийн хуультай.

- Ер нь ямар тогтолцоогоор явах ёстой юм?

- Ард иргэд боловсролгүй байгаа нөхцөлд мажоритор, пропорционалийн аль нь ч байсан  хамаагүй. Яаж, ийж байгаад л толгойг нь эргүүлнэ. Хуулиар ойр, ойрхон оролдохгүй байх нь чухал. Ядаж дөрвөн сонгууль өнгөрөөх хэрэгтэй. Өөрсдөө энэ тогтолцоогоор гарч ирсэн биз дээ. Пропорционали системийн хувьд намууд төлөвшөөгүй бол тохиолдлын хүмүүс орж ирэх магадлал өндөр. Гэхдээ хувь хүмүүсийн амлалтыг багасгадаг. Намын хөтөлбөрийг харж байгаад сонгодог. Хүн амлалтад барьцаалагдахгүй гарч ирдэг гэсэн үг. Мажоритор бол нөгөө л амлалтуудыг өгөхөд хүргэдэг гэх мэтчилэн сайн, муу талтай.  Хоёрдугаарт, сонгуулийн үеэр намуудын сурталчилгааг радио, телевизээр явуулахыг хориглочих хэрэгтэй. Өөрсдөө яваад мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулна биз. Энэ нь мөнгөтэй, мөнгөгүй гэдэг ялгааг арилгана. Телевизээр цөөн хэдэн минут сурталчилгаагаа цацахын тулд хичнээн төгрөг цацаж байна вэ. Сонгуулийн нийт зардлын хэдэн нь телевиз, радиогийн зардалд явж байна. Мөнгөтэй хүмүүс нь өөрсдийгөө телевизээр их гаргаад тэгш бус байдлыг үүсгэж байна. Түүнийгээ арилгахын тулд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг үнэгүй зай талбайгаа өг гэх зүйлийг ярьж байна. Тэгэж болохгүй. Зах зээлийн эдийн засагт орчихоод "Сонгуулийн үеэр үнэгүй сурталчилгаа цац" гэж хэвлэлийнхнээс шаардаж байгаа нь буруу. Сонгуулийн үеэр талхаа үнэгүй тараа гэж хэлдэггүй биз дээ. Энэ асуудлыг телевиз, радиогоор явуулахгүй байж л шийднэ

- Сонгуульд нэр дэвшигч сурталчилгаагаа 14 хоногт багтаан хийнэ гэж сонгуулийн шинэ хуулинд заасан байна. Үүнийг дэмжиж байна уу?

- 14 хоног бага хугацаа. Энэ бол ядарсан арга.

- Хэрвээ энэ заалтаар явбал шинээр нэр дэвшигчид өөрсдийгөө таниулах боломж хомс болох юм шиг харагдаж байгаа?

- Тийм. Булхай булчингаараа. Цагийн юм цагтаа. Тэд байгалийн хуулийг өөрчлөх байна. Одоо мөрдөгдөж буй улс төрийн тогтолцоог монголчууд дэмжихээ больчихсон. Түүнийгээ яаж, ийж байгаад аргалсан сэтгэлгээ нь энэ. Тэглээ гээд үр дүнд хүрэхгүй. Энэ сонгуулиар аргалдаг л юм байж. Мөнх ийм байлгах юм уу. Нөгөөтэйгүүр тэд хунтайж нараа гаргах гэж байна. Энэ удаа өөрсдөө яаж, ийж байгаад үлдчихнэ. Харин дараагийн сонгуулиар Хунтайж нартаа хаан ширээгээ үлдээх гэж байна.

- Ирэх сонгуулиар танай нам яаж оролцох төлөвлөгөөтэй байна?

- Төлөвлөгөө байна. Гэхдээ хэлэхэд эрт байна.

Т.Хулан