Өнгөрсөн баасан гаригт Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай санал боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг 2014 онд байгуулж, ажлын хэсгийн ахлагчаар УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр ажилласан билээ. Тус ажлын хэсэгт анхны Үндсэн хуулийг боловсруулахад оролцож байсан УИХ-ын гишүүн Л.Болд, Р.Гончигдорж, Л.Цог, С.Баярцогт нарын нэр бүхий гишүүд ажилласан юм. Н.Батбаяр гишүүний ахалсан ажлын хэсгийнхэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө зөв, бас дэмжих эсэхийг ард түмнээс асууж байж шийднэ. Гэхдээ ард нийтийн санал асуулгыг явуулахдаа дөрвөн хуулийг өөрчилж байж, хөхөө өвлийн хүйтнээр тэр тусмаа шинэ жилийн баярыг дөхүүлж 5.5 тэрбумаар хийнэ гэх мэт санаанд багтамгүй асуудлыг ярьж буй. Эдийн засаг хүндрэлтэй энэ үед 5.5 тэрбум төгрөг байна уу бас өвлийн хүйтнээр санал асуулгад хүмүүс хэр идэвхтэй оролцох вэ, дөрвийн дөрвөн хуулийг энэ богино хугацаанд өөрчилж амжих уу гэх мэт олон асуулт байна. Гэхдээ энэ удаад уг асуудлыг хөндөлгүй түр хойш нь тавъя. Харин уг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр олны анхаарлыг татсан олон өөрчлөлтүүд орох аж. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмж 99 болгох, УИХ, ЗГ-ын бүрэн эрхийн хугацааг сунгаж 5 жил болгох, Ерөнхийлөгчийг ард иргэдээс биш парламентаас сонгох гэх мэт өөрчлөлтүүдийг оруулж буй.

Энэ талаар гишүүд ямар байр суурьтай байгааг хүргэе.

УИХ-ын гишүүн М.Батчимэг: УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв. Гэхдээ урьдчилсан нэг нөхцөл байна. УИХ-д байгаа  сайд нарын томилгоо, төсөв гэх мэт гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газарт эхлээд шилжүүлэх ёстой. Хэрэв Үндсэн хуулиар энэ заалтыг батлавал УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх бололцоотой. Энэ тохиолдолд УИХ дарга нарын байгууллага биш, ард түмний төлөөлөл гэдэг утгаараа ажиллах боломж бүрдэнэ. Өнөөдөр УИХ-ын ажлын чанар гишүүдийн тооноос шууд хамааралтай байна. Цөөн гишүүнтэй байгаагаас олон байнгын хорооны хуралдаан давхацдаг, олон хуулийг зэрэг уншиж чаддаггүй, уншаагүй хууль дээрээ кноп дарж батлах болдог. Нэг гишүүний ачаалал хэтэрхий их байгаагаас хууль чанаргүй гарч байна. Хоёрдугаарт нөлөөнд автамтгай байна. Байнгын хороо бол УИХ-ын асуудал шийддэг гол байгууллага. 19 гишүүнтэй байнгын хороо 10 гишүүнээр ирцээ бүрдүүлээд 6 хүн асуудлыг баталж байна. Энэ хоёр үндэслэлээр гишүүдийн тоог нэмэх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм. Манай улс 2 сая хүн амтай байхад 76 гишүүнтэй байсан. Одоо нэг саяар хүн ам нэмэгдсэн гэхээр 38 гишүүнээр нэмэгдүүлэх үндэслэлтэй. Олон улсын жишгээр хүн амын тоо парламентын гишүүний тоо хоёр жишиж байж улс орны ачааллыг зөв дааж явдаг. Энэ утгаараа Монголын парламентын гишүүдийн тоо хэтэрхий цөөн байна.

УИХ-ын дарга З.Энхболд: УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмье гэдгийг дэмждэг нь ч байна, дэмжихгүй нь ч бий. Нэг их чухал асуудал биш. 76 гэдэг тоог тогтоож байх үед манайх хоёр сая хүн амтай байсан. УИХ-ын гишүүдийн тоо хүн ам гурван сая иргэнтэй болсны дараа хэд байх хэрэгтэй вэ гээд хувилаад үзэх юм бол 99-100 болдог. Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог байх ёстой. 1992 оны Үндсэн хууль анх боловсруулагдаж оруулж ирэхдээ цэвэр парламентын засаглалтай улсын Үндсэн хууль байсан. Хэлэлцүүлгийн явцад төрийн тэргүүнээ өөрөө сонгодоггүй ямар улс байдаг юм гэж үзээд Ерөнхийлөгчийг бүх ард түмнээс сонгодог болсон юм. Тэгээд хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс болоод хувирчихсан. Ингээд парламент ч биш, Ерөнхийлөгч ч биш хоёрын хооронд улс болгосон учраас сүүлийн жилүүдэд хоёрдмол системийн дутагдалтай, алдаатай талуудыг мэдэж байна. Миний хувийн санал бол сонгодог парламентын засаглал руугаа орох, гүйцэтгэх засаглал шүүх бүгд бие биенээ хянаж чаддаг тогтолцоотой болох хэрэгтэй байгаа юм. Хэрэв сонгодог парламентын засаглалтай улс орон больё гэвэл Ерөнхийлөгчийг УИХ-аас сонгодог болох ёстой. Сонгодог парламентын засаглалтай улсууд ийм системтэй байдаг.

Х.Тэмүүжин: Миний бодлоор хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа парламентаас хэт хамааралтай байгаа Засгийн газар, Ерөнхий сайдыг яаж бие даалгах вэ гэдэг талаас нь харах хэрэгтэй. Монголд өнөөдөр яах аргагүй хүчирхэг Ерөнхий сайд хэрэгтэй байна. Мөн парламентыг Засгийн газрын алдаатай үйлдлийг мөр алдалгүй хянаж, шалгаж, хариуцлага тооцдог чадвартай болгох ёстой. Ер нь улс төрийн хэрүүл тэмцэлтэй байхын оронд үр ашигтай хянадаг парламент, хариуцлагатай, зохистой ажиллаж чаддаг Засгийн газартай байх тухай асуудлыг л хэлж байна. Засгийн газрын тухай хууль болон бодит байдлыг харахад Ерөнхий сайд үнэхээр Засгийн газрын тал нь мөн үү. Сайд нар нь гүйцэтгэх засаглалын танхим байж чадаж байна уу гээд харахаар үгүй байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт: Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага бий. Гэхдээ Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах боломж маань сар гаруй хугацаагаар хэмжигдэж байгаа энэ үед зохимжгүй байна. Сар гаруйн хугацаанд эх болсон хамгийн том хуулиндаа яарч өөрчлөлт оруулбал бушуу туулай борвиндоо баастайн үлгэр болно. Ард нийтээсээ асууж байж Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулъя гэвэл дөрвөн хуулийг өөрчлөх шаардлагатай болно. Өөрсдөө дур мэдээд оруулъя гэвэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлыг ярина. Тэгэхээр хугацаа маш давчуу байна. Тиймээс МАН-ын бүлэг Ард нийтийн санал асуулга явуулахыг дэмжихгүй.

Н.Батцэрэг: Эвслийн бүлгийн гишүүд өнгөрсөн хавар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа заавал ард нийтийн санал асуулгаар шийдвэрлэх ёстой гэсэн санал гаргаж байсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг эвслийн бүлгийн саналыг авч хэлэлцэж, дэмжсэн учраас тогтоолын төслийг өргөн барьсан Ард нийтийн санал асуулгын хувьд хугацаа давчуу байгаа. Сонгуультай зэрэгцэхүйц хэмжээний санал асуулга явуулах учраас хугацаа их орно. Иймээс хугацааны хувьд хойш тавихаас аргагүй байдалтай харагдаж байна. Тиймээс парламент, улс төрийн намууд дотроо зөвшилцөл хийх хэрэгтэй гэж үзсэн. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахтай холбоотой асуудлаар бүлэг дээр нэг бүрчлэн санал гаргаагүй. Харин миний хувьд ажлын хэсэгт орж ажиллаж байна. Миний байр суурь бол Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт бол тусгай статустай хот болгоно. Дээр нь эдгээр хотуудын засаг даргыг ерөнхий сайд томилж байхаар  оруулсан.

Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлыг парламент дангаараа шийдвэрлэх боломжтой ч ард иргэдийн санал асуулга явуулж дэмжсэн тохиолдолд өөрчлөлт оруулах тухай яръя гэж байгаа шүү дээ. Тэрнээс биш юу юугүй парламент өөрөө аваад хэлэлцье гээгүй. Миний хувьд энэ парламент хамгийн сайн ард нийтийн төлөөлөлтэй парламент юм. Өөрөөр хэлбэл нэг нам нь  давамгайлаагүй, таван намын төлөөлөл, бие даагчдын төлөөлөл бол бүрэн төлөөлж чадахуйц парламент гэж хэлмээр байна. Иймээс ард нийтийн санал асуулга явуулаад парламентаараа хэлэлцүүлэх нь хамгийн тохиромжтой гэж үзэж байна.

ҮНДСЭН ХУУЛЬД ОРУУЛАХААР САНАЛ БОЛГОЖ БУЙ ӨӨРЧЛӨЛТҮҮД

- Үндсэн хуулийг Эх хууль хэмээн нэршлийг өөрчлөх,

- Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэгээс дээшгүй нь УИХ-ын гишүүн байж болно,

- Ерөнхийлөгчийг ард нийтийн сонгуулиар биш УИХ-ын гишүүд, аймаг, Улаанбаатар,

- Дархан, Эрдэнэт хотын ИТХТХ-ын дарга нарыг оролцуулсан бүрэлдэхүүнтэйгээр хэлэлцэж, нууц санал хураалтаар олонхийн санал авсан хүнийг Ерөнхийлөгчид сонгогдсон гэж үзэн бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргана,

- Засгийн газар есөн яамтай байна,

- Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ томилсон, чөлөөлсөн, огцруулсан шийдвэрийг Ерөнхийлөгчид толилуулж, УИХ-д танилцуулснаар уг шийдвэрийг батламжилсан УИХ-ын тогтоол батлагдсанд тооцно,

- УИХ-ын нийт гишүүдийн олонх нь Ерөнхий сайдыг огцруулж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилох тухай саналыг хамтад нь албан ёсоор тавибал УИХ уг асуудлыг гурав хоногийн дотор хэлэлцэх бөгөөд олонхийн саналаар дэмжсэн бол шинэ Ерөнхий сайдыг томилсон, өмнөх Ерөнхий сайдыг огцруулсан тухай УИХ-ын тухай тогтоол батлагдсан тооцно,

- Улсын Дээд шүүхийн шүүгчдийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор УИХ, бусад шүүхийн шүүгчдийн томилгоог Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хийнэ, Ерөнхий шүүгчийг Дээд шүүхийн шүүгчид дотроосоо гурван жилийн хугацаатай олонхийн саналаар батална,

- Улсын Ерөнхий прокурорыг Ерөнхий сайд нэр дэвшүүлж, УИХ-ын зөвшөөрснөөр, Ерөнхийлөгч зарлиг гарган зургаан жилийн хугацаатай томилно,

- УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж 99 болгох,

- УИХ-ын бүрэн эрх таван жил байх,

- УИХ-ын дэд даргыг гишүүдийн дотроос саналаа нууцаар гарган сонгодог байх,

- ИТХ-ын сонгуульд улс төрийн нам нэр дэвшүүлж оролцохгүй, харин баг, хорооны иргэдийн хурлаас сум, хотын ИТХ-ын төлөөлөгчдийг, сум, хотын ИТХ-аас аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчдийг сонгож, ИТХ-ыг байгуулах,

- Аймаг, Улаанбаатар, дархан, Эрдэнэт хотын Засаг даргыг Ерөнхий сайд, баг, хорооны Засаг даргыг сум, хотын Засаг дарга томилж, чөлөөлөх,

- Ерөнхийлөгчийн эрхэд одоо хадгалагдаж байгаа Засгийн газарт чиглэл өгөх, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх заалтыг хасах,

- Үндсэн хуулийн цэцийн гурван гишүүнийг Ерөнхийлөгчөөс санал болгож байгааг хасч, Ерөнхий сайдаас санал болгох.

Т.Хулан