"Монгол Улсын 2025 оны Улсын төсвийн тухай хууль болон хамт өргөн мэдүүлсэн дагалдах бусад хуулиудад тавьсан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хоригийг Улсын Их Хурал хэлэлцээд тус хуулиудыг хүчингүй болгохоор 2024 оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдрийн нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар шийдвэрлэсэн.
Хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Төсвийн тухай хуульд энэ тохиолдолд улсын төсвийн тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслийг хэрхэн өргөн мэдүүлэх талаар зохицуулалт байдаггүй.
Төсвийн тухай хуульд заасан цаглабарын дагуу Засгийн газар есдүгээр сарын 1-ний дотор дараа оны улсын төсөв, холбогдох бусад хуулийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр зохицуулсан.
2025 оны улсын төсөв, холбогдох бусад хуулиудын төслийг 2024 онд багтаан Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж хэлэлцүүлэх хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх зорилгоор Төсвийн тухай хуульд нэмэлт оруулах асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэлээ.
Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авсантай холбогдуулан хууль, тогтоолын төслийг хэлэлцэх дэгийг Ч.Лодойсамбуугаар ахлуулсан ажлын хэсэг оруулж ирсэн. Өчигдрийн УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар төсвийг нэг удаагийн дэгээр хэлэлцэхийг олонх нь дэмжээгүй юм.
Иймд Дэгийн тухай хуулийн 90.8 болон 90.3 зааснаар Төсвийн байнгын хороо болон Хууль зүйн байнгын хороо хамтарсан хурлаараа “2024.12.10-ны дотор Сангийн яам буюу Засгийн газар 2025 оны төсвөө дахин боловсруулж оруулж ир” гэсэн шийдвэр гаргасан.
Нэгдсэн чуулганы үеэр ГИШҮҮД ЮУ ХЭЛЭВ?
УИХ-ын гишүүн Ч.Лодойсамбуу: "Бидний боловсруулсан дэгээр явсан бол амар байсан. Сайд нар өөрсдөө эсрэг санал өгч унагалаа. Хүчингүй болгосныг дэмжихээр Засгийн газраас өргөн барина. Хэлэлцүүлэг дээр буруу зөрүү ойлголт гарсан. Засгийн газар алдагдалгүй төсөв батлаад УИХ алдагдалтай болгох гээд байгаа юм шиг. Тийм асуудал байхгүй. Сангийн сайд алдагдалгүй төсвөө батлах шаардлагатай. Төрийн том ажил зогсох дээрээ туллаа. Хэлэлцэх товоо тогтоох ёстой".
УИХ-ын гишүүн Х.Булгантуяа: "Ч.Лодойсамбуу гишүүнтэй санал нэг байна. Дэгийн тухай хуулийг хүлээн авч, УИХ хоригийг хүлээн авч эндээ ажиллах байсан. Харамсалтай нь УИХ үүнийг дэмжихгүй гэж байгаа бол Засгийн газар руу буцаахаас өөр аргагүй. Төсвийн байнгын хороонд шахаж ажиллахгүй бол аймаг орон нутаг, нийслэл, дүүргүүд төсвөө хэлэлцэж, баталж амжихгүй. Засгийн газраас яаралтай өргөн баривал УИХ яаралтай горимоор хэлэлцэх боломжтой. Сэтгэл нь ханахгүй байгаа юм шиг хандмааргүй байна. Засгийн газар, УИХ-аар хэлэлцье гэхээр дэмжихгүй. Яг яая гээд байгаа юм бэ. Засгийн газарт төсвөө буцаахаас өөр аргагүй байдалд хүрлээ".
УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан: "Х.Булгантуяа гишүүний хэлж байгаа үнэн л дээ. Ч.Лодойсамбуу гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг хоёр өдрийн дотор нэлээд сунаж ажилласан. Маш боломжийн саналыг хуульд нийцүүлж гаргаж ирсэн ч гишүүдийн олонх дэмжсэнгүй. Төсөв, Хууль зүйн байнгын хороо хамтарсан хурлаа хийж, батлагдсан төсвийн хуулийг хүчингүй болсонд тооцсон шийдвэр гарч байна. Маш урт процесс дахин үргэлжилнэ гэсэн үг. Сонгогдоод 5 сар болж, тав дахь төсвөө хэлэлцэх гэж байна. Гишүүд дараа дараагийн асуудалд олон талаас бодож, хуулийн ойлголт мэдээллээ авч хандах нь зүйтэй".
УИХ-ын гишүүн Б.Баярбаатар: "Сая унасан дэгийн талаар юу ярих вэ. Энэ удаад УИХ хуулиар олгосон хоёр эрхээ эдэлж байна. Эхнийх нэмэлт өөрчлөлтийн хэлбэрээр дэг оруулж ирж батлуулаад явах нь дэмжигдсэнгүй. Хоёрт, хуулийг хүчингүй болгох талаар хэлэлцэх гэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд 10 удаа Төсвийн хуульд хориг тавьж, 6-д нь бүхэлд нь хориг тавьснаас нэгийг нь хүлээж авсан анхны тохиолдол. Өнгөрсөн хугацаанд төсвийн алдагдал, баталж байгаа хэлбэрийг харахад 126 гишүүнтэй парламент няхуур ажиллаж байгаагийн дохио шүү. Цаашдаа нэг хууль оруулаад л баталдаг гэж бодохгүй юм байна. Энэ нь хямралын байдал руу хөтөлдөг юм байна. Ерөнхийлөгчийн хориг тавьснаар хууль хүчингүй болоогүй. УИХ өөрөө хүчингүй болгодог эрх зүйн орчин бий. Орон нутгийн төсөвтэй асуудал анхаарал татаж байна. Сангийн сайдын тайлбарласан нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байх шиг байна. Хурдан хэлэлцэх ёстой ч дахин алдаа гаргах эрх байхгүй. Засгийн газар, ажлын хэсэг сайн анхаараарай".
УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн: "Үнэн. Бид төсвийн тухай хууль тааруухан байсан бол эхний хэлэлцүүлгээрээ буцаах ёстой байсан. Би одоогийн шийдвэрийг зөв гэж бодож байна. Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авсан бол хууль тогтоолыг бүхэлд нь буюу зарим хэсгийг хүчингүй болгох. Хоёрт, шаардлагатай гэж үзвэл нэмэлт өөрчлөлтийг хэлэлцэж болно. Тодотголыг дангаараа шийдэхгүй, Засгийн газар өргөн мэдүүлж, УИХ-аар хэлэлцэх ёстой".
УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэг: "Хууль зүйн хувьд холион бантан болж, нэг л их процесс ярьсан хүмүүс болчлоо. Асуудал нь он гарахаас өмнө бид төсвөө баталж, төрийн байгууллагууд төлөвлөлтөө хийх ёстой. Байнгын хорооны дэг боломжийн байсан. Одоо болохоор хүчингүй болгож байгаа тодотгол гэсэн юм яриад байх юм. Хүчингүй болгож байгаа бол тодотгол байхгүй шүү дээ. Дэгээр Засгийн газар саналаа оруулж, УИХ өөрөө ажилла гээд боломжийн юм гаргаж байхад хариуцлагаас зугтсан байдалтай байна. Бид өөрсдөө л ажиллах ёстой шүү дээ. Бие бие рүүгээ шидэж байгаагаас цаг алдаад байна. Улс даяараа хохирно шүү дээ. Аудитын дүгнэлт, Төсвийн тогтвортой байдлын дүгнэлт дөрвөн удаагийн хэлэлцүүлэг гэхээр арванхоёрдугаар сардаа амжих юм уу. Хориг бол зардлаа хэмнэсэн байдлаар байгаач ээ гэсэн. Сангийн яам тодотголд бэлдэж байсан. Цоо шинэ төсөв оруулж ирэхгүй байлгүй дээ".
Сангийн сайд Б.Жавхлан: "О.Номинчимэг гишүүний яриатай давхцах нь ээ. Гарц л ярих хэрэгтэй. Засгийн газар шинээр төсөв өргөн барилаа гэхэд энийг зохицуулах дэг байхгүй. Дэгийн тухай хуулиар Засгийн газар есдүгээр сарын 1-нд төсөв өргөн барина. Эсвэл шинээр өргөн барих хоёр л тохиолдол байгаа. Үүнээс хойш дахин өргөн барих дэгийн зохицуулалт байхгүй учраас цонх үүсч байна. Хугацаа заавал бүр амжихгүй. Бид бараг төсвөө 6 сар бэлддэг. Сүүлд Сангийн яам нэгтгэж, Засгийн газраар хэлэлцдэг. Энэ бүх процесс яагаад ч багтахгүй. Хуулийн 22 бүрдүүлэлттэй. Нэг л дутуу байвал УИХ хүлээж авахгүй. Ажлын хэсгийн санал зүгээр байсан. Тэрүүгээр очих зам, шинэ төсвийн үр дүн яг ижил гарна. Дэгийн хуульд өөрчлөлт оруулж, баталсан бол дээр байсан юм. Үдээс өмнө дэмжээгүй дэгийн өөрчлөлтөө дахин хэлэлцэх боломж байгаа шүү. Засгийн газрын санал дээр үндэслэн УИХ хэлэлцэнэ гээд үүрэг өгчихсөн байна лээ".
УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан: "УИХ өргөн барьсан асуудлуудыг ажил хэрэгчээр хандаж, дэмжиж өнөөдрийн нөхцөлд байдалд оруулахгүй бүхий л гарц гаргалгааг хайж ажиллаж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хоригтой холбоотойгоор УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөлөөрөө ярилцсан. Энэ долоо хоногийн хурлын дараалалд Ёс зүй, дэг болон Хууль зүйн байнгын хороо хамтарч хуралдах, ажлын хэсэг гаргах үүрэг чиглэлийг авч, хэлэлцсэн. Нийт 69 гишүүнээс 55 нь дэмжсэн. Харин 26 гишүүн дэмжээгүй. Тэр дунд 7 сайд байна. Засгийн газрын гишүүд өөрсдөө ийм нөхцөл рүү оруулж, хүсч байна гэж ойлгож байна. УИХ нэр нүүрээ бараад энэ асуудлыг хэчнээн удаа хэлэлцэж байна. Таван сар үйл ажиллагаа явуулахдаа дөрвөн удаа төсөв хэлэлцлээ. 2023 оны төсвийн гүйцэтгэл, төсвийн хүрээ, 2025 оны төсвийг хэлэлцэж баталсан. Батлах нөхцөл дээр гишүүд ажлын хэсэг, байнгын хороо бүрэн ажиллаагүй, санал тусгаагүй гэдэг асуудал хөндсөн учраас тодотгол хийх боломжийг гаргаж өгсөн. Нөхцөл чинь хэрээс хэтэрлээ. Нэг хоёр сайдын хариуцлагагүй үйлдлээс Монголын төр ийм байдалд ороод сууж байх ёсгүй. Одоо зарчимтай, хэмжээ хязгаартай байх ёстой. Асуудал болж өнгөрсний дараа ийм юм яриад сууж болохгүй. Хэрэв ийм саналтай байсан бол горимын санал гаргаад явж болоогүй юм бэ. Араас нь шаардлага яриад суух нь зохимжгүй".
УИХ-ын гишүүн Б.Мөнхсоёл: "Нэг бодлын төсөв дээрээ удаан хугацаа зарцуулж байгаа нь зөв юм шиг. Нөгөө талдаа зарим гишүүдийн хэлж байгаа зүйл дээр эргэлзэж байна. Хэрвээ ийм дэг хэрэггүй байсан юм бол өмнөх чуулганы хуралдаанаар тусгай дэг боловсруулъя гэдэг дээр яагаад горимын санал гаргаагүй юм бэ. УИХ-ын Дэгийн тухай хуулийн 16 дугаар зүйлээс бол тусгай дэг боловсруулсан гэж харж байна. Хариуцлагагүй байна гишүүд. Байнгын хороод, ажлын хэсгүүд дээр хариуцлагагүй, оролцоогүй байна. Засгийн газраас яаралтайгаар төсвөө оруулж ирэх хэрэгтэй. Аль болох 10 хоногийн хугацаанд энэ асуудлыг шийдье гэдэг санал байнгын хороон дээр гарсан шүү".
Сангийн сайд Б.Жавхлан: "Бид тооцоолол хийж, бэлтгэлээ хангана. Ерөнхийлөгчийн хоригийн хүрээнд засвар хийх бэлтгэл ажил байсан. Шинээр өргөн барих процесс ялгаатай шүү. Анхан шатнаас нь боловсруулж эхэлнэ гэсэн үг. Дэгээр зохицуулаагүй шинэ нөхцөл байдал үүсч байна. Ажлын хэсгийн дэгийн нөхцөл байдал хамаагүй амар байсан. Эцсийн үр дүн нь адилхан байх байсан юм. Байнгын хороонд чиглэл өгөөч. Шинэ дэг батлагдаагүй юм чинь хугацаа зааж байгаа бол одоо хүчин төгөлдөр үндсэн дэгээр, горимоор ч гэдэг юм уу олон процесс дамжихгүй гэдэг нэг удаагийн дэгийн зохицуулалт гаргах чиглэл өгч болох уу. Таг гацах гээд байна.
УИХ-ын гишүүн Ж.Баярмаа: "Ц.Даваасүрэн гишүүн зөв хэлж байна. 90.9 зүйлээ баримтлаач ээ гээд. Бусад заалтыг баримтал гэж бичсэн байна. Яагаад 90.8 зүйлийг яриад байгаа юм бэ. Энэ зүйл заалтаа өөрчлөх юм уу".
УИХ-ын баасан гаргийн нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар "2025 оны төсвийн тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт тухай хүчингүй болсон тухай, Аж ахуй нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай, Гаалийн татварын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль хүчингүй болсонд тооцох тухай, Гаалийн албан татварын хөнгөлөх тухай хууль хүчингүй болсон тухай, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль хүчингүй болох тухай, Хуулийн төслүүд болон тогтоол хүчингүй болсон тухай хуулийн төслийг анхны хэлэлцүүлгээс эцэслэн батлан үе шат руу шилжүүлэх байнгын хороодын саналыг дэмжих санал хураалт явуулж, Ч.Номин, Т.Мөнхсайхан, Б.Жавхлан сайдаас бусад нь 68 гишүүн дэмжив". Ингэснээр Засгийн газар 2025 оны төсвийг дахин боловсруулж, УИХ-д өргөн барихаар болсон билээ.
Сэтгэгдэл (10)