“Чөлөөт Европ” радио станцын салбар “Радио Аззаттык”-ын сурвалжлагч Монгол улсын Баян-Өлгий аймагт оршин суугаа зарим казах иргэд Монгол улсын иргэншлээ сэргээхийг хүсч байгаа тухай мэдээлэл бэлтгэжээ. 24цаг.мн уг өгүүллийг орчуулан хүргэж байна.

Сүүлийн хэдэн жилд Монгол улсын иргэний харьяаллаас ямар нэг шалтгааны улмаас гарсан казахууд ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид хандан эргүүлэн авахыг хүсчээ. Тэд өөрсдийгөө Казахстаны луйварчдын золиос болсон гэж үздэг юм. Монголын харьяаллаа сэргээх нь Баян-Өлгий аймгийн казахуудын хувьд хүндхэн асуудал болоод байгаа учраас аймгийн ЗДТГ, ИТХ-ын дэргэд хоёр дахь удаагаа тусгайлсан ажлын хэсэг байгуулаад байна. Уг ажлын хэсгийн гишүүн, Баян-Өлгийн оршин суугч Шерхан Зейтинулы “Албан ёсоор 800 хүн бүртгүүлсэн ч бүртгүүлээгүй мөн төдий тооны хүн байгаа байх” гэж хэллээ. 

“130 хүний хүсэлтийг судалж байгаа”

2012 оны 1 дүгээр сард Монгол улсын харьяалалд эргэж орохыг хүссэн хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байсан тул Баян-Өлгий аймгийн засаг захиргааны санаачилгаар анхны ажлын хэсэг байгуулагдсан гэж Шерхан Зейтинулы ярьж байна. Энэ ажлын хэсэг 3 сар ажиллажээ. Энэ хугацаанд Казахстаны иргэншил бүхий 307 хүн Монгол улсад амьдарч байгааг тогтоосон байна.
-Энэ жил дахиад ийм ажлын хэсэг гаргасан. Өмнөх ажлаа үргэлжлүүлж байгаа. Би тэтгэврийн хүн. Гаальд ажиллаж байсан туршлагыг минь орон нутгийн удирдлага мэддэг болохоор надад энэ ажлыг даалгасан хэрэг. Эхний ажлын хэсгийн тогтоосон 307 хүнээс 130 нь ойрын хугацаанд Монголын иргэншлээ эргэн сэргээх болно гэж Шерхан Зейтинулы ярилаа. Түүний үгээр бол ажлын хэсэг мөн иргэншлээ сэргээх хүсэлтээ бичсэн хүмүүсийн бичиг баримтын бүрдүүлэлтэд туслаж байгаа гэнэ.

-Ажлын хэсэг есөн чиглэлээр ажиллаж байгаа. Энэ хүмүүс янз бүрийн л шалтгаанаар эргэж Монголд ирсэн байдаг. Нэг хэсэг нь эрүүл мэндийн, нөгөө зарим нь өөр бусад шалтгаанаар. Өөрсдөө ч мэдэлгүй Казахстаны иргэн болчихсон бүлэг бас бий гэж Шерхан Зейтинулы хэлэв.

“Квот авахын тулд намайг дахин гэрлүүлсэн”

Сурвалжлагч Монгол улсын иргэний харьяаллаа сэргээлгэх хүсэлт гаргасан “Казахстаны иргэн” болох гурван хүнтэй холбогджээ. Өдгөө Баян-Өлгий аймагт амьдарч байгаа 56 настай Рахат Кайсарулы гуайн хэлж буйгаар бол хугацааг нь сунгуулахаар өгсөн паспортыг нь хэн нэгэн ашиглачихжээ.

-2001 онд би гадаад паспортоо сунгуулахаар иргэний бүртгэлийн газарт өгсөн юм. Намайг дахин гэрлүүлж шинээр ам бүл болгоод, нэр дээр маань долоо найман хүүхэд бичиж, Казахстанд амьдрах квот авахын төлөө бичиг баримтыг маань ашигласан байсан. Ойрын хугацаанд гадаад явах бодолгүй байсан учраас паспортоо эргүүлж авахыг яарахгүй байлаа л даа. 2010 онд Казахстаны иргэн болохыг минь надад мэдэгддэг байгаа. Эхнэр, найман хүүхэд маань Монгол улсын иргэд шүү дээ. Одоо тэгээд ерөнхийлөгчид хандан Монголын харьяаллыг маань сэргээж өгөхийг хүссэн өргөдөл биччихээд байж байна гэж Рахат Кайсарулы ярьж байна.
Монголын оршин суугч, 29 настай Асемгуль Куамергенкызы ч бас “өөрөө ч мэдэлгүй  Казахстаны иргэншил авчихсан”.

Асемгуль Куамергенкызы  Баян-Өлгий аймаг дахь Сарсен Аманжоловын нэрэмжит Дорнод Казахстаны их сургуулийн салбарт санхүү бүртгэлийн чиглэлээр хоёр жил сурчээ. 2005 онд тэрээр хичээл сурлагаа үргэлжлүүлэхээр Усть-Каменогорск руу шилжсэн байна.

Казахстанд ирээд “их сургуулийн удирдлага болох Карлыгаш Конбаевагийн үйл ажиллагааны золиос болсон” гэж  Асемгуль Куамергенкызы ярьдаг.

-Эхний хичээлийн жил Конбаева Карлыгаш биднээр янз бүрийн бичиг баримт дээр байнга гарын үсэг зуруулдаг байсан. Орос хэл мэддэггүй байсан болохоор өгсөн бүх юман дээр нь гарын үсгээ зурна. Тэгээд ч бидний бүх бичиг баримт түүний гарт байсан юм. Сүүлд мэдэхнээ тэр эмэгтэй шал өөр бичиг баримт дээр гарын үсэг зуруулж, өмнөөс маань Казахстанд шилжин суурьших квот авдаг байсан юм билээ. Төгсөх жил намайг Казахстаны иргэн болгосон тухай мэдэгдсэн. Би өөрийн гараар тийм өргөдөл бичээгүй болохоор иргэншил надад хэрэггүй ээ гээд орхиод ирсэн. Эргээд ирсэн, намайг Монголын харьяаллаас хасчихсан байдаг.  Одоо ажил ч үгүй, иргэншил ч үгүй гэртээ сууж байна. Сая өргөдлөө ерөнхийлөгчид явууллаа. Зургаадугаар сараас өмнө энэ асуудал шийдэгдэх байх гэж Асемгуль Куамергенкызы хэллээ.

Асемгуль Куамергенкызын хуучин сургуулийн эрдэм шинжилгээний удирдагч Карлыгаш Конбаева хэний ч нэр дээр квот аваагүй гэж байна.

-Би гурван хүүхэдтэй. Үнэхээр квот авчихсан бол үр хүүхдээ жаргахыг үзэхгүй хүн, би. Нөхөр маань Монголоос ирсэн казах хүн. Энд ирсээр Асемгуль Куамерген нөхөрт гарсан болохоор нэг жил өнжиж сургуулиа төгссөн. Үнэнийг хэлэхэд Асемгүлийн өмнөөс илүү жилийнх нь сургалтын төлбөрийг би өөрөөсөө гаргасан. Усть-Каменогорскт амьдардаг эгч нар нь цагаачлалын албанд намайг шалгуулахад түүний өмнөөс би квотын мөнгө аваагүйг тогтоосон юм. Эздийнх нь зөвшөөрөлгүй ямар ч бичиг баримт би бүрдүүлээгүй. Асемгүльд диплом авахад нь л тусалсан гэж тэр ярьж байна.

“Бичиг баримтыг хуучин паспортоор бүрдүүлсэн”

“Азаттык”-ын уулзаж ярилцсан гурав дахь хүнийг Куаныш гэдэг. 2001-2009 онд Павлодар мужид амьдарч байжээ.
-2007 онд би Казахстаны иргэн болох хүсэлтээ гаргасан юм. Гэвч 2009 онд бие муудаад Монголд буцаж ирсэн. Намайг буцаж явах хүртэл иргэншил олгох зөвшөөрөл гараагүй байсан л даа. Тийм болохоор эндээ би гар дээрээ байсан монгол паспортоороо амьдарч байсан. Хожим том хүүгээ дунд сургуулиа төгсөхөд цааш нь дэвшүүлэн сургахаар болоход тэр маань Казахстаны иргэн болчихсон байсан. Одоо гурван ч хүүхэд маань сургуулиа төгслөө. Гурвуулаа цаашаа дэвшиж суралцаагүй. Би өөрөө Баян-Өлгий аймгийн холын суманд, хувийн компаний гагнуурчнаар ажилладаг гэж Куаныш ярилаа.

Шерхан Зейтинулын ярьснаар, хоёр дахь удаагаа байгуулагдсан ажлын хэсэг Монголын иргэншлээ цуцлуулсан ч Монголд амьдарсаар байгаа хүмүүсийн жагсаалтыг тодруулж байгаа ажээ.

-Өнөөдрийн байдлаар бүртгэгдсэн иргэдийн тоо 800 байна. Энэ тоо хоёр дахин өсч мэднэ. Алс хөдөө амьдардаг олонх хүн иргэншлээ цуцлуулснаа мэдэх ч үгүй явж байж болох юм. Хүмүүс нэмэж ирж, бүртгүүлсээр байгаа гэж Шерхан Зейтинулы хэлэв.

Түүний үгээр бол Монголд хуучин паспортыг сольсны дараа хуучныг эзэнд нь үлдээдэг юм байна.
-Зарим хүмүүс үүнийг ашигладаг. Хол хөдөө амьдардаг хөгшчүүлийн паспортыг 20-30 мянган тэнгээр (Казахстаны мөнгө. Ойролцоогоор 190-270 мянган төгрөг. 24 цаг.мн) худалдаж авна. Дараа нь тэр бичиг баримтуудаа авч Казахстанд очоод өмнөөс нь квот авчихна. Ингэж олон өвгөн Казахстаны харьяат болсон байдаг. Казахстаны талаас гаргаж өгсөн нэрсийн жагсаалтын дагуу Монгол улс автоматаар иргэншлээсээ хасдаг. Засгийн газрын нийгмийн халамжид олон хүн ингээд хамрагдаж чадахгүйд хүрч байна гэж Шерхан Зейтинулы иргэншлээ алдсан хүмүүсийн талаар бодлоо хуваалцлаа.

Монгол улсын шадар сайд асан, түүхч Зардыхан Кинаятулы Монголын казахуудын мэдээллийн портал сайтад өгсөн ярилцлагадаа 1992-1993 онд Монгол улсын казах иргэдийг тоолоход 131 мянга байсан гэжээ. “Тэднээс 80 мянга нь Казахстан руу нүүсэн” гэж тэр хэлэв. 2010 оны тооллогоор Монгол улсад 101 мянган казах амьдарч байгаа тоо гарчээ.

2000-аад оны дундаас Казахстан улс оралман буюу шилжин ирсэн казах үндэстнүүддээ үзүүлэх хөнгөлөлиийн дүрмээ өөрчилж, орон сууцны оронд мөнгө өгөх болжээ. Засгийн газрын квотоор ирсэн гэр бүлийн гишүүн бүрт тодорхой мөнгө буюу 1000 орчим ам.доллар гаргах болсон байна. Чухам энэ нь хилийн чанадад амьдарч байгаа казахуудыг “эчнээгээр” квотын жагсаалтад оруулж, хууль бусаар мөнгө олдог луйврын тогтолцоо буй болгоход түлхэц болжээ.

2011 оны 12 дугаар сарын 22-нд Казахстаны Засгийн газар 2011-2014 онд жил тутам 10 мянган цагаач казах өрхөд квот олгох шийдвэр гаргасан билээ. 2012 оны 4 дүгээр сарын 23-нд засгийн газар энэ шийдвэрээ эргэн цуцалсан байна. Квот зогсоосноос шилжин ирсэн олон хүн бэрхшээлтэй нүүр тулав.

Албан ёсны мэдээгээр 1991-2011 онд гадаад орнуудаас 800 мянга гаруй казах Казахстанд нүүн иржээ. Тэднийг Казахстанд оралман гэдэг.