“МАН”-ын гэсэн тодотголтой шинэ кино өчигдөр “Тэнгис” кино театрт нээлтээ хийлээ. Гуч орчим голлох дүртэй, зуу гаруй туслах жүжигчин оролцсон “Долоон бурхан харвадаггүй” кино ойрд болоогүй нүсэр ёслолын ажиллагаагаар эхэлж, хоёр танхим дүүрэн үзэгчидтэй байлаа. Учир нь МАН-ын бараг 300 сая төгрөг “хаясан”, есөн сарын турш зураг авалт нь үргэлжилсэн кино тул уран бүтээлчид, урилгаар үзэж буй намын гишүүд нь киног тэсэн ядан хүлээж байсан юм. Гол дүрийн жүжигчид МАН-ын хуучин тугийг хийсгэн морьтой ирж, VIII Богд 1920-иод оны загвартай “чийчаан” хөлөглөн морилсон нь содон байлаа. Ёслолын ажиллагаанд Асашёрюү Д.Дагвадорж эхнэрээ дагуулан ирсэн нь хамт зургаа авахуулах гэсэн хүмүүст бүчүүлж харагдсан. Кино театрын зохион байгуулалт муу байснаас тэр үү, “үнэгүй юманд нугасгүй” гэдэг хууль үйлчилсэн үү үзэгчид үзвэрийн танхим руу орох гэж шахцалдаж байсан нь “ойрд болоогүй” гэж нэрийдэх бас нэг шалтгаан болсон юм. “Долоон бурхан харвадаггүй” бол МАН-ыг байгуулж, Монголыг гамингуудын гараас салгахад түүчээлэн оролцсон анхны долоо гэгдэх Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо, С.Данзан, Д.Чагдаржав, Д.Догсом, Х.Чойбалсан, Д.Лосол нар хийгээд МАН-ын түүхийн тухай кино юм. МАН байгуулагдсанаас Х.Чойбалсан нас барсан 1952 он хүртэлх түүхийг өгүүлнэ. Жүжигчдийг сонгохдоо царай төрхөд ихэд анхаарсан нь Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан, VIII Богд нарын дүрд тоглосон жүжигчдээс бэлхэн харагдаж байлаа. Ахимаг насны жүжигчид нь дүрээ сайн гаргасан ч Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын залуугийн дүрд тоглосон жүжигчид аргагүй л туршлага дутаж байгаа нь харагдсан тухай үзэгчид ярьж байлаа. Гамингууд монголчуудыг хэрхэн дарлаж байсан, түүнээс ангижрахын тулд монгол эрс хэрхэн амиа алдаж байгаа тухай олон хэсэг кинонд гарна. Нэгнээ амь тавихыг харж буй цэрэг эрийн нулимсыг олон харсан үзэгчид ч нулимс дуслуулж байсан юм. Гамингуудад буудуулсан ч зогсоогоороо, Коминтерний цэрэгт буудуулсан ч зогсоогороо.
Гэсэн ч “Долоон бурхан харвадаггүй” кино түүхийн үнэнийг өгүүлж чадсан уу гэдэг томоос том асуулт үзэгчдийн дунд үлдсэн. Д.Бодоо урвагч байсан, Д.Данзан түүнтэй ширүүн зөрчилдөж байсан, Коминтерний захиалгаар Х.Чойбалсан 1938 оны хэлмэгдүүлэлтийг эхлүүлсэн эсвэл огт тийм байгаагүй гэсэн түүхийн маргааныг энэ кино “бүрэн нэг тийш нь шийдсэн” бололтой. МАН-ын түүхэнд нэг ч урвагч байгаагүй. Гагцхүү буриад Элбэгдорж Ренчинов гэгч Коминтерний /оросуудын/ тушаалаар хор хутгасан, анхны долоогийн олонхийг хороосон гэж энэ кинонд үзүүлдэг. Тиймээс түүхч, судлаачдын дунд энэ киноны түүхэн үнэнийг гуйвуулсан эсэх талаар ширүүн маргаан өрнөх нь гарцаагүй. Кинонд тоглосон орос жүжигчдийг дэмжихээр ирсэн оросууд Коминтернийг илт буруутгаж байгаад дургүйлхсэн янзтай харагдсан шүү. Буриадын Элбэгдорж Ренчинов анхны долоогийн олонхийн аминд хүрсэн гэдэг түүхийн маргаантай цэг ч дахин хөндөгдөж байна.
Үүнээс гадна цохож хэлэхгүй байхын аргагүй нэг сэдэв нь “жендер”-ийн асуудал байв. Цаг гаруй үргэлжлэх хурц үйл явдлаар дүүрэн кинонд эмэгтэйчүүдийн дүр тун бага гардаг. Д.Бодоод сэтгэл алдарсан Жинжийбадам, Д.Сүхбаатарын гэргий Янжмаа гэх зэрэг цөөхөн эмэгтэйчүүд л цухас гараад өнгөрнө. Түүхийн их хэрэгт эмэгтэй хүн оролцож, хувь нэмрээ оруулаагүй гэж үү гэсэн асуулт ч бас үлдэж байна.Ямартаа ч “Долоон бурхан харвадаггүй” кино нэг хэсэгтээ л хүмүүсийн ярианы сэдэв болох нь дамжиггүй. “Ардын нам, Ардын засаг мандтугай” гэж хашгиран үхэж буй цэрэг эрсээр МАН-ын түүхийг дурайлгасан кино улс төрийн хүрээнийхэнд ч хамгийн сонирхолтой сэдэв байх нь. Өмнө нь намууд нэг баярыг өмчилж аваад уралдан тэмдэглэдэг байсан бол одоо хөгжиж буй кино урлагаар дамжуулан сонгуулийн “мессэж”-ээ илгээх болжээ. АН-ын 1990 оны түүхэн сэдэвтэй киноны зураг авалт дуусч байгаа тухай сураг гарч байна. Сайн тал нь, энэ “нам” тодотголтой кинонууд Монголын кино урлагийн салбарын чанар, үнэлэмжийг мөнгөөр дээш нь татаж байгаа гэдэгтэй санал нийлнэ. Үзэл суртлаа л хэтрүүлчихгүй бол.
Б.Баяр
