Бидний дунд болж байдаг үй олон үйл явдал, сураг ажгийг бид анзаарахгүй өнгөрөөж байдаг. Нийгмийг цочирдуулж, анхаарлыг татталаа өрнөхгүй бол шүү дээ. Туркийн эрэг дээрээс олдсон гурван настай Сири хүүгийн цогцсыг гэрэл зургийн хальсан дээр буулгаж, олон нийтийн анхааралд хүргэснээр Европ руу үерлэсэн дүрвэгчдийн урсгал дэлхийн түүхийг өөрчлөхөд хүргээд байна. Түүнтэй адил Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Л.Гансүхийн хэргийг шүүх хурал олон нийтэд нээлттэй хүрснээр хүмүүс хэргийн талаар өөр, өөрсдийнхөөрөө дүгнэлтээ хийх боломжтой боллоо. Хэдийгээр хэн нэгний гэм буруутай эсэхийг шүүх тогтоох ч хувь хүн бүр өөрийнхөө мэдлэгээр, мэдрэмжээр, ёс суртахууныхаа хэм хэмжээсээр буруу хаана байгааг үргэлж л луужинтай яваа мэт ойлгож байдаг. Хурал олон нийтэд нээлттэй явагдсанаар Л.Гансүхийн гэх энэ хэрэг сэжигтнээр татагдсан хүмүүсийн тухай тодорхой ойлголттой болохоос гадна өнөөдрийн нийгмийн мөн чанар ямар байгааг, төрийн нэрийн өмнөөс алба хашдаг тэр хүмүүсийн тухай, шүүгчид, яллагчид, аудитор, шинжээчдийн үнэн төрх бас буруутан болоод байгаа тэр хүмүүс, тэднийг өмгөөлж байгаа хуульчид, удирдлагаар хангасан үүргээ хүлээнэ гээд зогсч байгаа Ерөнхий сайд асан эсвэл нөхөрлөлийн тухай олон эргэцүүллийг бидэнд үлдээж байна.

Хэвлэл мэдээлэл: Хэвлэл мэдээлэл яагаад дөрөв дэх засаглал гэгддэг юм бэ гэдгийг энэ удаад олон нийт бүрэн утгаар нь ойлгож чадсан байх аа. Сүүлийн үед зорилготой, үгүй нь мэдэгдэхгүй хэвлэл мэдээллийн салбарын нэр хүндэд халдаж, энэ салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн хөдөлмөрийг үнэгүйдүүлэх хандлага ажиглагдах болсон. Харин хийсэн ажлын үр дүн нь голдуу мэдэгдэхгүй өнгөрч, шүүмжлэлд бол давуухан өртдөг энэ салбарынхны үйл ажиллагааны үрээр иргэд, олон нийт мэдээлэл авч, бодит байдлыг өөрийнхөөрөө дүгнэх боломжтой боллоо. Энэ шүүх хурлыг дөрвөн өдрийн турш зай талбай, техникийн боломждоо тааруулан үзэгчдэд хүргэж чадсан “Ea­gle”, “TV9” телевизийн хамт олонд онцгойлон талархахаас аргагүй. Мөн онлайнаар шууд үзэх боломжийг олгосноор Монголд хэргийг хэрхэн шүүдэг гэдгийг харьд байгаа монголчууд ч олноороо харжээ. “Eagle”-ийнхэн мэдээлэхдээ тэдний онлайн хандалтын тоо 140000-д хүрсэн нь дээд амжилтыг тогтоолоо гэж байсан. Шүүх хурлыг шууд дамжуулснаар иргэдийн мэдээлэл авах эрх нь ямар нэгэн элдвийн хачир нэмэлт, тархи угаалтгүйгээр хэрэгжиж чадав.

Л.Гансүх ба бусад шүүгдэгчид: Гэм буруутайд сэжиглэгдэн жил дамнан шалгагдаж яваа хүмүүс. Гэмт хэрэгт холбогдсон ямар ч хүн өөрийгөө хамгаалж, үгээ хэлэх эрхтэй. Л.Гансүхийн хувьд УИХ-ын гишүүн, сөрөг хүчний бүлгийн дарга, Засгийн газрын гишүүн, Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх гээд төрийн хийгээд улс төрийн хариуцлагатай албыг хашиж ирсэн хүн. Энгийн иргэнтэй харьцуулахад олны өмнө ярьж, бусдад өөрийгөө ойлгуулж сурсан нэгэн. Шүүх хурал дээр тасралтгүй гурван цагаар ярьж байхыг нь харвал ажлаа мэддэг, хийснээ бас үүрснээ мэддэг хүний чанар харагдаж байна лээ. Бас нөгөө талаас өөрийнх нь хэрэг гэгч юу болоод байгааг мэдэж байгаа хүний хувьд хүлээцтэй бас цөхөрсөн байдал анзаарагдсан. Тэр яллаж байгааг нь дөрвөн үндсэн хэсэгт хувааж тайлбараа тавьсан бөгөөд өөрийг нь яллаж байгаа заалт өөрт нь огт хамаарахгүй гэдгийг мэдэгдсэн. Мөн буруутгагдаад байгаа нягтлан бодогч Мөнгөнтуяа тайлбараа хэлж зоримог дуугарсан нь олны анхаарлыг татаж байсан. Тэрбээр “Үгсэн хуйвалдаж яллаж байгааг ойлгохгүй байна” гээд “Би цалингаа аваад явсан нягтлан болохоос биш энэ гэрээ надад ямар хамаатай юм, надад ямар ашигтай” юм гэж эгдүүцэж байгаагаа нуухгүй байна лээ. Үнэндээ өөрийгөө л хамгаалж тэд үг дуугарахгүй бол шүүхийн танхимд өмгөөлөгчдөөс бусад нь бүгд л эсрэг байгаа харагдсан шүү дээ.

Өмгөөлөгчид: Хэрэгт буруутгагдаж буй хүмүүсийн өмгөөлөгчид өөр, өөрсдийнхөө арга барилаар асуулт тавьж тайлбар хийж шүүх хуралд оролцож байгааг нь хүмүүс нарийн ажигласан байх аа. Аль аль нь сүрхий улсууд юм гэж олон нийт ярилцаж байна. Мэдлэг чадвартай, эзэмшсэн мэргэжлээ өөрийн болгон, боловсорч чадна гэдэг ямар чухлыг олон хүн энэ хурлаас ойлгосон. Өмгөөлөгч Ц.Баасандоржийг онцлохоос аргагүй. Тэрбээр энэ салбарт орж ирээд удаагүй, харьцангүй шинэ. Гэхдээ итгэл үнэмшлийнхээ төлөө, өөрийн үйлчлүүлэгчийн төлөө хуулиа барьж мэтгэлцэж байгааг нь харахад бахархах сэтгэл эрхгүй төрж байна. Тэр эр зоригтой залуу юм. Өмгөөлөгчдийн хувьд энэ салбараас, энэ тогооноос хоолоо олж иддэг хүмүүс тул шүүгч нартай муудалцах дургүй. Бас сүүлийн үед манай өмгөөлөгч нар АТГ-ын байцаагч нартай сөргөлдөхөөсөө эмээдэг болсон. Болж өгвөл аяар нь, эвтэй найртай явахыг хүсдэг. Гэтэл Ц.Баасандорж гэдэг өмгөөлөгч халдаж халдаж хар халзандаа гэгчээр тэднийг улс төрийн зорилгоор асуудалд хандаж байгааг шүүмжлэн, шүүх бүрэлдэхүүн, хурал даргалагчаас хоёр ч удаа татгалзаад авсан. Өмнө нь цөөнгүй хурлуудыг шоронд хийдэг байлаа. Тэгэх шаардлагатай болоод тэгдэг биз ч гэж боддог байв. Харин Л.Гансүхийн хэргийг шүүх хурлыг шоронд хийхээр болж, үүнийг нь Ц.Баасандорж хүчтэй эсэргүүцсэнээр гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад хэн нэгнийг шоронд шүүх нь буруу юм байна гэдгийг хүмүүс илүүтэй ойлгож авсан. Түүний үйлчлүүлэгчийнхээ төлөө гэсэн итгэл үнэмшил цаашлаад шударга ёс, хуульт нийгмийн төлөө гэсэн том үзэл санаа нь хүмүүст мэдрэгдээд байгаа учраас олон нийт түүнд ам сайтай байгаа. Ямар сайндаа л “Ц.Баасандорж өмгөөлөгчийг авбал алзахгүй” гэсэн яриа гарахав дээ.

Н.Алтанхуяг: Энэ шүүх хуралд Н.Алтанхуяг гэрчээр оролцох гэнэ гэсэн яриа гармагц олон нийтэд нэг л итгэл үнэмшил төрөхгүй байсан. Хэдийгээр Н.Алтанхуягийн өгсөн үүрэг даалгаврыг Л.Гансүх гүйцэтгэсэн, дарга цэрэг, магадгүй найз нөхдийн харилцаа байдаг гэж бодлоо ч төдийлөн буухгүй байлаа. Учир нь улс төр дэх уламжлалд ийм жишиг байгаагүй юм. Шүүх хуралд нь оролцох байтугай “Би танихгүй” л гэдэг хүмүүс шүү дээ, манай улс төрийн хүрээнийхэн. Гэвч Н.Алтанхуяг тэр ойлголтыг эвдэж чадав. Одоо 1000 найзтай байснаас нэг Н.Алтанхуяг шиг найзтай бол гэсэн яриа гарчээ. Түүнийг эрийн хугархай гэж хэлэхээс аргагүй. Уг нь улс төрд хүнийхээ хувьд ийм хүмүүс байх ёстой байх. Харин манайд хэлснээсээ буцдаг, нэг эрх ашиг дээрээс нөхдөөсөө урвадаг тийм хүмүүсийг “Аргагүй ээ, улстөрч хүн” гэж зөөллөдөг болжээ. Хувь хүнийхээ хувьд хүн болж төлөвшөөгүй хүмүүс яаж төрийг засаглаж чадах билээ. “Л.Гансүх буруугүй. Шүүхээр бол намайг шүү” гэж зоригтой хэлж чадаж байгаа Н.Алтанхуяг найз нөхрийн хувьд ч бас бусдад үүрэг даалгавар өгч ажил хийлгэдэг удирдагч хүнийхээ хувьд ч өөрийгөө харууллаа. Түүн шиг хүмүүс улс төрд ч, төрийн албанд ч олон болоосой.

Шүүгчид: Шүүхийн шинэчлэл гэж ярьсаар бас ч олон жил өнгөрчээ. Магадгүй хэлбэр талаасаа шүүх шинэчлэгдэж ирсэн биз ээ. Цалин хөлсний хувьд тэд дундаж иргэдээсээ нэгэнт тасарсан. Бас бус хийсэн ажлууд ч бий байх. Харин одоо агуулга нь шинэчлэгдэх ёстой болсныг Л.Гансүх нарын гэгдэх энэ хурал баталж өглөө. Шүүхийн танхимд тэр бүрий хүмүүс очоод байдаггүй учраас ямар орчин нөхцөлд, ямар дарамт цөхрөл дунд хурал болдгийг мэдэхгүй байх. Эхний өдрүүдийн хуралд шүүгч, прокурорууд өдөр тутамд ямар байдгаа тэр чигээр нь харуулсан. Шүүгч нар маань аж ахуйн нэгжүүдийг санхүүгийн тайлангаа улиралд гаргадгийг мэдэхгүй сар бүр гаргах ёстой гэж боддог юм байна. Бас төрийн ажлыг хувийн компани хийж болдог юм уу гэж нүдээ томруулахыг харахад юу ч гэмээр юм дээ. Хар нөмрөг өмсөөд, алх бариад сууж байгаа шүүгч нар шүүгдэгчдийн гэм буруутайг эцэслэн шийдвэрлэдэг болохоор хүмүүс тэдний зөв, тэдэнд итгэх ёстой гэж боддог. Гэтэл үнэндээ өөрсдөө төлөвшиж амжсан болов уу, нөлөөнд автахгүй хөндлөнгийн байгууллага гэдгээ ойлгодог юм болов уу гэж эргэлзлээ хэмээн ярих хүмүүс олон байсан. Прокурорууд бол төр төлөөлөн яллаж байгаа харин шүүгч нар хөндлөнгийн төлөөлөл. Хоёр талын өмгөөлөгчид, хохирогчид, шүүгдэгчид нарын мэдүүлэг, хоёр талын мэтгэлцээн дундаас өөрийн итгэл үнэмшил болоод хуульд заасны дагуу тэд шийдвэрээ гаргаж, хуулийн хэллэгээр буулгах ёстой байдаг байх. Гэвч энэ хурлаас шүүгч нар аль нэг талд нь илт давуу эрх олгож, нэгийг нь шахамдуулж байгаа нь шууд харагдаж байлаа. Бас өөрсдөөс нь татгалзахаар зөвшөөрөхгүйгээр үл барам өмгөөлөгчид торгуулийн шийдвэр ногдуулах юм. Тэгэхдээ цалингийн доод хэмжээг 1-4 дахин нэмэгдүүлнэ гэснийг 192 мянгаар нь биш дөрөв үржүүлж 768 мянгаар торгох нь хойд аавын гадуурхал мэт. Эсвэл өөрсдөө хагас сардаа бараг гурван саяыг авчихдаг болохоор дандаа өндрөөр нь боддог болчихсон ч юм уу.

Энэ хурлын шүүгч нар ерөөсөө тогтдоггүй, тэгсэн атлаа дүү Х.Тамир нь хар тамхины хэргээр АТГ-т шалгагдаж байгаа Х.Идэр нь татгалзуулан татгалзуулан ганцаараа үлдээд байдаг нь анхаарал татам. Ямартай ч хурлаас ганц хоногийн өмнө шинэ шүүгчтэй болсон нь 40 хавтас 10 мянган хуудас материалыг ганцхан өдрийн дотор уншдаг супер шүүгчийг олж харлаа гэж сошиал медиад бичигдэхэд хүргэсэн билээ. Урьд нь гэмт хэрэг хийсэн гэм буруутай хүмүүс ял авдаг гэж бид ойлгодог байсан. Харин одоо бас тиймгүй ч байх нь гэдгийг хүмүүс гадарладаг болчихлоо. Ингэж олны анхааралд өртөөгүй, улстөрч биш, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ил болоогүй бусад хэргүүд яаж шийдвэрлэгдэж байсан бол гэхээс айдас төрөх шиг.

Прокурорууд: Тэд бол төрийн нэрийн өмнөөс гэм буруутай этгээдийг яллаж байгаа хүмүүс. Гэхдээ яллахын тулд яллах биш, шударга үнэнээ барьдаг баймаар. Ямар ч төр иргэнийхээ эрх ашгийг дээдлэх ёстой. Харин манай прокурорууд аль хэдийнэ яллачихаад орж ирдэг ажээ. Уг хэргийн нэг прокурор нь АТГ-аас зарласан хурал дээр очоод суучихсан байсан гэдгийг өмгөөлөгч нар нь онцолж байсан. Харин тэр хурал нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулах эсэхийг шийдэх чуулганы хуралдааны өмнөх өдөр байсан нь анхаарал татаж байгаа. Үнэндээ хууль, хүчнийхэн ямар нэгэн чиглэл, үүрэггүй ажилладаг гэдэгт итгэх үндэс прокуроруудын үйлдлээс харагдахгүй байлаа.

Шинжээч, аудитор: Зүй нь шинжээч нар бол хамгийн мэргэшсэн, мэргэжлийн хүмүүс байх ёстой болов уу. Харин уг шүүх хурлаас учраа ч мэдэхгүй, юу ч мэдэхгүй хэдэн нөхөд байдаг юм байна гэж ойлгогдлоо. Асуултаа ч ойлгохгүй, яриад байгаа асуудлаа ч мэдэхгүй. Ерөнхийдөө бэлдээд өгсөн материалыг хуулаад дүгнэлт биччихсэн улс юм байна гэдэг нь ойлгогдсон. Аудитын байгууллага нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга болон шууд харьяаны УИХ-ын чиглэл, үүргийн дагуу ажиллахыг хуульд заагаад өгсөн байтал АТГ-ын хүсэлтээр шалгалт хийсэн нь буруу болжээ. Үүнийг нь шүүгдэгчийн өмгөөлөгч байтугай шүүгч нь хүртэл хэлээд байхад Ш.Ичинхорлоо аудитор ойлгохгүй байна лээ. Мөн АТГ-ын нягтлан бодогч-байцаагчийн дүгнэлтийг хальт, хальт харж, “ямар мундаг юм бэ” гэж бодсоноо нуугаагүй юм. Аудитор өөрийн зүгээс шалгалт хийгээгүй, “будаа идсэн” гэсэн асуулт ургаад ирэхэд “Өөрийнхөө хэмжээг мэдье гэж бодсон” гэж хэлээд зогсч байх юм. Шүүхэд дуудахад ирдэггүй гэрч гэдгээрээ хүмүүсийн сайн мэдэх болсон түүний хариулт одоо хэр олон нийтийн анхаарлыг татаж байгаа.

Хохирогч, гэрчүүд: Үнэндээ энэ хурлын хохирогчид нь хэн байгааг ойлгож чадаагүй. АТГ-аас хохирсон юм байна гэсэн учраас хохирогч болж орж ирсэн гэдгээ ихэнх нь хүлээсэн. Хохирогчид нь төрийн байгууллагыг төлөөлж буй ажилтнууд. Үнэндээ төрд ийм хүмүүс ажилладаг, төрийг төлөөлж суудаг ийм нөхдийг татвар төлөгч бид цалинжуулдаг гэхээр уйлмаар санагдсан шүү. Гэрчүүдийн хувьд хуульд зааснаар зогсч хариулах ёстой. Бүтэн өдөржин тэнд тэгж хүмүүсийг залхааж байгаа манай тогтолцоо бас харгис юм даа гэмээр. Ёстой амьд хүний гэрч болсноос үхсэн хүний дэр бол гэдэг үнэн юм гэж санагдсан. Эм гаргаж ууж, нүүрээ байн байн арчих гэрч хохирогч нарыг “Дуу хоолой нь чичирч худлаа ярьж байгаа мэт, үнэнийг хэлж байгаа бол яагаад сандраад байна” гээд жиргээчид хэдийнэ шүүгээд эхэлсэн нь нэгийг хэлнэ.

АТГ: Энэ ер нь ямар байгууллага яаж ажиллаад байна аа гэж олон түмэн эргэлзэж эхэллээ. Авлигатай тэмцэж, авлигачдыг цээрлүүлэх ийм байгууллага байгуулагдахад хүмүүс баяртай байсан. Харин энэ удаагийн хурлаас харахад бүхий л төрийн байгууллагуудад чиглэл өгч, үүрэг даалгавар өгөөд зохиомол хэрэг үүсгэчихсэн юм биш биз гэж гайхахад хүрч байна. Л.Гансүхийн хэрэг дээр 12 байцаагч ажилласан гэгдэж байсан. Сар бүрийн хоёр сая төгрөгийн цалинтай гэхээр жилд зөвхөн цалиндаа 288 сая төгрөг нэмэлт зардал, унааны зардлаа нэмбэл 300 сая гарах байх. Анхандаа 3.2 тэрбумын хохиролтой гэх энэ хэргийн мөнгөн дүн худлаа болоод явчихлаа. Жилд 10 тэрбумын төсөвтэй атлаа илрүүлж байгаа хэргийн дүн нь бага гэж УИХ-ын гишүүд шүүмжлээд байсан. Үнэхээр ингэж их зарлага гаргадаг байгууллагынхан яг яаж ажиллаад байна вэ. Хохирогч бол гэсэн чиглэл өгөөд, бэлэн шалгалтын дүн хуулуулж дүгнэлт гаргуулаад явдаггүй баймаар. Тэднээс даалгавар авчихаад өмнөөс нь сөргөлдөх төрийн албан хаагч үнэндээ байхгүй. Төрийн албанд ажилд орох, томилогдох хүмүүс АТГ-аас тодорхойлолт авдаг болохоор сонирхлын зөрчилтэй болж таарна. Тэгэхээр “Шахалт ирсэн гэхдээ хэн гэдгийг хэлэхгүй” гэж улаан цайм хэлээд зогсч байгаа хүмүүсийг ойлгохоос аргагүй юм.

Өнгөрсөн баасан гаригт завсарлага авснаар дууссан Л.Гансүх нарын хэргийг шүүх хурал өнөөдөр үргэлжилнэ. Шүүхийн шийдвэр ингэж гарна гэж хэн ч хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ яаж ч гарсан гэлээ олон нийт нэгэнт өөр өөрсдийнхөөрөө дэнсэлж шүүчихсэн л суугаа.