Энэ дэвшлийн тухай   Монгол улсынхаа нийслэл  Улаанбаатар хотоор жишиглэн  ярилцана.  Хот бол хүн.  Хүмүүсийн төвлөрөл. Тийм болохоор хотын тухай түүний хөгжлийн тухай  яриа  маань хүний хөгжил дэвшил, эрдэм боловсрол, эрүүл мэнд, иргэншил, аюулгүй байдал,  амьдрал ахуйн тухай цогц  яриа хөөрөө  байх болно.

    Хөгжил бол  хөдөлгөөн юм. Хөдөлгөөн хөдөлгөөндөө урагш тэмүүлэх дэвшил юм.

АГААР НЬ ЦЭВЭР УЛААНБААТАР

Бидний  эргэн тойронд алагчлалгүй оршдог цорын ганц зүйл бол хөх тэнгэр. Тэнгэр гэж бид  агаарыг л хэлдэг шүү дээ. Тэнгэр нь цэнхэр  агаар нь цэнгэг байх нь үнэндээ хүний амин чухал хэрэгцээ.  Тэр тусмаа Улаанбаатарын тухайд. Ийм цэнхэр тэнгэртэй  цэлгэр хоттой байхад юу хэрэгтэй вэ.  Хотын эрүүл  мэндийн манаанд  та бидний хавар тарьж  хатуугаар хэлвэл намар хураачихдаг мод бут л онцгой үүрэгтэй.  Хотын  болоод та бидний уушиг энэ юм шүү.
   
    Хотын уушиг болсон ногоон байгууламжийг  25 хувьд хүргэхийг  зорилго болгож байна. Гагцхүү  мал сүргээ хариулдаг малчин шиг тарьсан мод бутаа хамгаалж арчилдаг эзэнтэй болгомоор байна.  Дуртайд нь  өгөөд суудаг мөнгө төгрөгөө  энэчлэн хотын эрүүл мэнд,  хотын иргэний эрүүл чийрэг амьдрахад нь зориулмаар байна. Мод бутаа хоньчлон хариулуулж  өөрийн зөнгөөр ургах хүртэл нь  эзэнжүүлэхгүй бол  болохгүй байна. Ганцхан тоон үзүүлэлт  жишээ татья.  Нэг хүнд  100 мод  хариуцуулж,  сарын  400000 төгрөгийн цалин олгоё л доо.   1000 хүнд  1 сая мод хариуцуулаад нэг талаас 1000 хүнийг  ажлын байртай болгож,  нөгөө талаас саятан цэцэрлэгтэй больё. Мянгат малчин гээд  шагшин магтаад байхтай агаар нэг мянгат модчинтой больё. Шалгаруулья. Шагнал урамшил өгье. Үүний төлөө эзэн нь хичээж модоо  арвижуулахын төлөө л зүтгэнэ биз дээ.  Жилд  48 тэрбум төгрөгний цалин өгөөд  1 сая модтой болгоно.  Модчиноо  “хотын экоцагдаа”  гээд нэрлэчихье л дээ.  Цэвэр агаарын  тухай хууль боловсруулж, эрх зүйн орчныг баталгаажуулахад анхаарч агаарын бохирдлыг багасгахад  тууштай өөрчлөлт гаргах нөхцлийг  бүрдүүлнэ.

    Энэ бүхэнд дээр ярьсан  ногоон  хотын тухай асуудал ирж холбогдоно. Хотын уушиг болсон мод бутаа арвижуулах,  хамгаалах тэр ажил  үнэндээ цэвэр агаарын зууч нь байх болно.  Тэрчлэн   агаарын бохирдлын эх үүсвэрүүдийг   сааруулахад  нөлөөлөх олон хүчин зүйлийг анхааран судалж, эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг  гэр хорооллын иргэдийн амжиргаанд нэвтрүүлэхийг  гол чиглэлээ болгоно. Хотын эрүүл мэндэд  ус шиг чухал юм алга.  Тэгтэл хамгийн эрүүл бус үзүүлэлтэй зүйл гэвэл  бохир агаарын  дараа бохирдсон ус орно. Усгүйгээр хүн  амьдрах уу... Хотын  усан хангамжийн цэвэр усны нөөцийн  ихээхэн хэсэг нь   Туул гол. Туулын төлөө амаа эцтэл ярьж бичиж төрийн бус байгууллага байгуулагдсан ч үр дүнд хүрэхгүй л байна. Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай гэж монголчууд ярьдаг даа.  Тийм аваас голын ундаргаа авч буй эхэнд нь мод хад огтлуулахгүй байх. Замд нь хог хаягдлаа  дайхгүй  байх хоёрыг  зэрэгцүүлмээр байна.  Ус чандмань эрдэнэ гэдэг үзлийг хүн бүрийн тархи оюунд  нутагшуулмаар байна.  Ингэж байж Туул ч цэвэршинэ Туулын хөвөөнд  хөгжих их хот ч цэвэршинэ.
   
    Хотын иргэн ч эрүүл чийрэг байх болно. Нэг нь нөгөөгөөсөө  уялдаатай ийм олон асуулт бидний урд хөндөлсөөд байна.  Туул голын усны урсацыг  сэргээх,  гадаргын усыг хуримтлуулах усан сан байгуулж хот орчмын булаг шанд  голын ай сав газрыг  нэгбүрчлэн хамгаалахад  анхаарах нь эрүүл чийрэг байх эрүүл хот орших  үндсийн үндэс ээ. Агаар нь цэвэр Улаанбаатарт нэн чухал зүйл бол  хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг өргөтгөн хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлэх явдал. Зөвхөн хотын ч биш хотын алслагдсан хэсэг, дагуул хот, тосгодод бие даасан орчин үеийн шинэ технологийн цэвэрлэх байгууламжуудыг байгуулж агаараа, хөрсөө, усаа хамгаалах ариун байх  чанарыг нь сайжруулах явдал. Агаар бол хаана л бол хаана орших цорын ганц экосистем учраас хөрс ч нөлөөлнө, ус ч нөлөөлнө. Байшин барилга ч нөлөөлнө. Утаа униар ч нөлөөлнө.  

    Дахин цэвэрлэгдсэн усыг үйлдвэр, ахуйн хэрэглээ, хотын ногоон байгууламжуудыг услах зэрэгт ашиглах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Энэ нь үнэндээ нэг талаас ховордоод байгаа эрдэнээ хамгаалахад чухал нөлөөтэй.
 Агаар бохиртуулах  элдэв эх үүсвэрийг  багасгах, үйл ажиллагаандаа  дэвшилт  арга технологийг нэвтрүүлсэн  иргэд аж ахуйн нэгнжийг урамшуулах тогтолцоог бий болгоно.   Энэ нь  цэвэр агаарын тухай хуульд  эрх зүйн хувьд  тусгалаа олсон  байх учиртай.  Тэрчлэн  хот орчмын  байгальд  сөрөг нөлөө үзүүлж  буй зарим  нэг үйлдвэрийг  хотоос гадагш  төлөрүүлэх, ялангуяа  цэвэр усны нөөц болсон Туул голд ойрхон үйл ажиллагаа явуулж буй  түүхий эд  боловсруулах  үйлдвэрүүдийг  хяналтандаа авч ажиллах нь эрүүл  хотын хойшлуулшгүй  зорилт юм.  Энэ нь цаашдаа шат дарааалан авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй арга хэмжээ байх юм. Хот төлөвлөлтийн бодлогод   энэ  чиглэлийг нарийвчлан суулгаж өгөх нь  зүйтэй.  Эрүүл хотын  эрүүл чийрэг иргэнд  нэн хэрэгтэй нэг  үйл ажиллагаа нь  нийтийн биеийн тамир. Энэ үйл ажиллагааг хөхүүлэн дэмжих,  гүйлтийн зам талбайг байгуулах, цэцэрлэгт хүрээлэнг  тохижуулах,  өвлийн спортын талбайг  нэмэгдүүлж, дүүрэг бүхэнд  спортын ордон, усан бассейн болон  дугуйн зам, гүйлтийн зам байгуулж, чийрэгжүүлэлтийн төвүүдийг олшруулах нь  нэн  их  шаардлагатай байна. 
   
    Бүх нийтээрээ  бие махбодийнхоо дархлааг сайжруулж, өвчин хуучгүй эрүүл хотын чийрэг иргэд болох  үндсийн үндэс нь  яах аргагүй  нийтийн биеийн тамираар хичээллэх явдал.  Гүйж харайж, явган алхаж,  ширээний ард  хийх  чилээ гаргах дасгалыг иргэн байгууллага бүхэн ажлын байрандаа мөрдвөл нэн зохилтой. Тэрчлэн  хотын иргэд долоо хоногийн нэг өдөр  хөнгөн  зөөлөн  тэрэгнээсээ татгалзаж,  явган алхаж дугуй унаж ажил  сургуульдаа явбал мөн ч  таатай байх болно. Энэ нь олон талын  ач холбогдолтой юм.  Тухайлвал   хотын агаарыг  цэвэршүүлэх,  хөдөлгөөн хийж, биеийн эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулалт хийхээс эхлээд  эдийн засгийн хэмнэлт гээд тоочвол их тоо гарна.  Ганцхан жишээ татахад   УИХ-ын 76 гишүүн нэг өдөр машин тэргээ унахгүй нийтийн унаа болж өгвөл явган алхаад ажилдаа ирэхэд л асар их хэмнэлт гарна.  Өдрийн 70 км явах лимитээ хоёр өдөр хэмнэвэл  Монгол улсаа  хилийн шугамаар нь  тойроод Улаанбаатартаа эргээд ирэх тийм замыг туулах   зайд явах хэмнэлт гарах нь.   Өдөрт дундажаар 1 тонн шатахуун хэмнэх нь. Хэмнэх нь сонин биш юмаа гэхэд  нэг тонн шатахуунаас гарах хорт утааг  нийслэлийн агаараас  зайлуулах нь...Эрүүл хотод ийм л хөрөнгө оруулалт чухал болоод байна.

    Агаар нь цэвэр Улаанбаатарын    нэг том дайсан бол хотын иргэдийн  амьдрал ахуйгаас  үлдэж буй  хог хаягдал, түүндээ хандах хандлага.  Хогийг хог гэдгээр нь биш арай өөр өнцгөөс нь эдийн засгийн нүдээр харах явдал болоод байна. Хог л бол хог гээд  овоолоод баймааргүй байна. Орчин үеийн техникийн дэвшилд  нийцүүлэн хог хаягдлыг  ангилан  ялгаж, дахин ашиглаж,  саармагжуулж,  халдваргүйжүүлж,  хор хөнөөл бохирдлын түвшинг нь бууруулан боловсруулмаар байна.  Хог хаягдал бол хотын иргэн бидний өөрсдийн зан дадгал, оюун бодлоос хамаатай зүйл. Хог  бол үйлдвэрлэлийн түүхий эд.  Энэ үүднээс нь хотод хог боловсруулах үйлдвэрийг  шинээр  барьж,  хог хаягдлыг ангилан боловсруулах хөтөлбөрийг  шинэчлэн хэрэгжүүлнэ.  Бага гэлтгүй санаж сэдэж хийх зүйл юуны өмнө  хотын гудамжинд  хогийн сав хүрэлцээтэй  байрлуулж,  хог хачягдал зайлуулах машин техникээр хангахад анхаарлаа хандуулна.   Одоо нийслэлийн 9 дүүрэгт 150 гаран машин  хог зөөвөрлөж байгаагийн 30% шаардлага хангахгүй байгаа юм.  Хогоо өөрөө боловсруулдаг  орчин үеийн машин техник ч чухал байна. 
   
    Уртасгасан цагаар ажиллуулж ээлжийн горимд оруулан цалин хөлсийг нь хангалттай өгөхөд  илүү анхаарах болно.  Хотын хог хаягдлыг ангилан боловсруулах хөтөлбөрийг шинэчлэн хэрэгжүүлж, 2-оос доошгүй боловсруулах үйлдвэрийг байгуулна. Хотод  тэр тусмаа  эрүүл хотод  хамаатай зүйл нь  цэвэр агаар.  Цэвэр агаарын  тухай хууль боловсруулж, эрх зүйн орчныг баталгаажуулахад анхаарч агаарын бохирдлыг багасгахад  тууштай өөрчлөлт гаргах нөхцлийг  бүрдүүлнэ. Энэ бүхэнд дээр ярьсан  ногоон  хотын тухай асуудал ирж холбогдоно. Хотын уушиг болсон мод бутаа арвижуулах,  хамгаалах тэр ажил  үнэндээ цэвэр агаарын зууч нь байх болно.  Тэрчлэн   агаарын бохирдлын эх үүсвэрүүдийг   сааруулахад  нөлөөлөх олон хүчин зүйлийг анхааран судалж, эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг  гэр хорооллын иргэдийн амжиргаанд нэвтрүүлэхийг  гол чиглэлээ болгоно.  Агаар бохиртуулах  элдэв эх үүсвэрийг  багасгах, үйл ажиллагаандаа  дэвшилт  арга технологийг нэвтрүүлсэн  иргэд аж ахуйн нэгнжийг урамшуулах тогтолцоог бий болгоно.   Энэ нь  цэвэр агаарын тухай хуульд  эрх зүйн хувьд  тусгалаа олсон  байх учиртай. 

    Тэрчлэн  хот орчмын  байгальд  сөрөг нөлөө үзүүлж  буй зарим  нэг үйлдвэрийг  хотоос гадагш  төлөрүүлэх, ялангуяа  цэвэр усны нөөц болсон Туул голд ойрхон үйл ажиллагаа явуулж буй  түүхий эд  боловсруулах  үйлдвэрүүдийг  хяналтандаа авч ажиллах нь эрүүл  хотын хойшлуулшгүй  зорилт юм.  Энэ нь цаашдаа шат дарааалан авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй арга хэмжээ байх юм. Агаарын бохирдлыг бууруулах олон хувилбарт эрчим хүчний эх үүсвэрийг хэрэглээнд нэвтрүүлсэн иргэд, аж ахуйн нэгжийг урамшуулах тогтолцоог бий болгоно. Хийн болон цахилгаанаар ажилладаг тээврийн хэрэгслийн  импорт хэрэглээг дэмжих нь  хойшлуулшгүй юм.  Гэр хорооллыг орон сууцжуулж хувийн орон сууцны халаалтыг  шинэчлэх нь зүйд нийцнэ.