“Ээж ээ, кинон дээр гардаг динозавр жинхэнэ юм байна. Тэгээд одоо яагаад байдаггүй юм бэ” хэмээн шалгаах хүү. Хүүхдийн ертөнцөд зөвхөн кинон дээр л гардаг энэ амьтан магад үлгэрийн баатар мэт санагддаг байж магад. Тийм ч учраас үлэг гүрвэлийн музейг хүүхдүүд ихэд шимтэн үзэж байлаа. Энд ээж, аавыгаа дагуулан ирсэн олон хүүхэд дотоод төсөөллөө бодитоор буулгаж, “хөөх” хэмээн дуу алдсаар биенийгээ дагуулан ийш тийш гүйлдэнэ. Үлэг гүрвэлийн музей яах аргагүй хүүхдүүдийн хамгийн их очих дуртай, үзэх дуртай газрын нэг ажээ.

-ҮЛЭГ ГҮРВЭЛИЙН МУЗЕЙ ҮЗЭГЧДЭЭР ДҮҮРЭН БАЙНА-

Аялал жуулчлалын улирал эхэлсэнтэй холбогдуулан музейд гадаадын жуулчид их харагдана. Ойрын өдрүүдэд музей хүн ихтэй байгаа бөгөөд өдөрт дунджаар 100 орчим гадаад жуулчин, 200-300 хүүхэд сонирхож үздэг аж. Энэ утгаараа музей сүүлийн 21 хоногт 20 гаруй сая төгрөгийн орлоготой ажиллажээ. Музей 2013 оноос үүдээ нээсэн бөгөөд энэ хугацаанд хагас тэрбум төгрөгийн орлого олж, тодорхой хэсгийг нь улсын төсөвт төвлөрүүлжээ.

“Манай музейг хүүхдээр төсөөлбөл анх байгуулагдах үедээ дөнгөж хэлд орж байсан бол одоо хөлд орчихоод бүр гүйдэг болох гэж байна. Ингэж бага багаар өргөжиж, хөгжиж явна” хэмээн инээвхийлэн нэгэн хижээл насны эмэгтэй хэлэв. Тэрбээр энэ музейн захирлаар ажилладаг бөгөөд ижил дасал болж, өөрийн гэрээс өөрцгүй болсон музейгээ хөгжүүлэхийн төлөө ханцуй шамлан зүтгэж яваа нэгэн. Мэдээж орлогын тодорхой хувийг бүрдүүлдэг гаднын жуулчдыг татахын тулд жил бүр шинэлэг орчныг бий болгох ёстой хэмээн хэлж байлаа. Түүнийг Н.Жавжмаа гэх бөгөөд “Дэлхийд он тооллын таблиц гэж ярьдаг. Энэ нь эрт төрмөлийн эрин, дунд төрмөлийн эрин, шинэ төрмөлийн эрин гэж хуваагддаг юм. Харин бид өнөөдөр музейн тав дахь танхим болох “Эрт төрмөлийн эрин”-г нээж байна” гэлээ.

Энэ танхим 324 м.кв талбайтай бөгөөд 120 орчим сая төгрөгөөр бүтжээ. Танхимыг бүтээхэд улсаас засварын ажилд 20 орчим сая төгрөгийг өгсөн байна. Энэ танхим нийт 300-400 орчим үзмэртэй. Түүнчлэн үзвэр, үзэсгэлэн, дэглэлтийн багийнхан амьтдыг харуулах үүднээс барьмал бүтээлүүдийг урлажээ. 30 гаруй төрөл зүйлийн амьтан ургамал энд хадгалагдаж байна. Түүнчлэн танхимыг бүтээхэд маш олон аж ахуйн нэгж, сайн санаатай хүмүүс чадах чинээгээрээ сэтгэлийн хандив өргөжээ. Зарим нь бараа материал солилцох замаар хамтран ажилласан гэдгийг дуулгав. Тухайлбал, “Өнө мөнхийн түшиг”, Инишлпойнт”, “Рояал Колор”, “Тэнгэрлэг үсэг” зэрэг аж ахуйн нэгж, байгууллагатай хамтран ажиллажээ. Олон нийтийг соён гэгээрүүлэх үйлсэд чин сэтгэлээ өргөж буй залуус, дэмжигч байгууллагууд энэ мэт олон байгаасай.

Үлэг гүрвэлийн музей концевцийн дагуу есөн танхимыг ашиглалтад оруулах ёстой аж. Үүнээс өчигдөр буюу өнгөрсөн долдугаар сарын 31-ний өдөр тав дахь танхимаа ашиглалтад оруулсан юм. Түүнчлэн үлэг гүрвэлийн заалыг ирэх есдүгээрд сард багтаан дуусгаж, үйл ажиллагаанд оруулахаар төлөвлөөд байна.

Соёлын биет өвд тулгуурлан хүүхэд, залууст монгол ахуй, өв соёлыг таниулах, эх оронч үзэл төлөвшүүлэх, нийгмийн хөгжилд музейн оруулах хувь нэмрийг нэмэгдүүлэхэд энэ музей ихээхэн ач холбогдолтой.

-БАГАЧУУДААС ДУРТАЙ МУЗЕЙГ НЬ БУЛААХ ХЭРЭГГҮЙ-

Ингээд бид цааш явсаар шинээр нээгдэж буй “Эрт төрмөлийн эрин” танхимтай танилцлаа.

“Эрт төрмөлийн эрин”-ийг Архей, Протерозой, Палеозой гэсэн гурван үед хуваан үздэг юм байна. Эдгээр эринүүдийн түүх их сонирхолтой. Архей эрин нь дотроо мөн гурав ангилагдана. Тухайлбал, Плазойн галавын үед дэлхий дээр анхны агаар мандал, усан мандал бүрэлдэж байжээ. Энэ үед галт уул идэвхтэй үйл ажиллагаатай байж. Дараагийн үе Мейн архейн үед дэлхийн анхны тив болох вайлбер бүрэлдэж эхэлжээ. Харин дараагийн үе Нео архейн үед дэлхийн ашигт малтмалууд бүрэлдэж эхэлсэн байна.

Тайлбарлагч амьд бие организм, агаар мандал, сээр нуруутан зэрэг бусад амьтад, галт уул зэрэг хэрхэн үүссэн талаарх түүхийг ярихад их сонирхолтой санагдана. “Үүнийг хар даа” хэмээн бие биенээ дагуулан бужигналдаж байсан хүүхдүүдэд ч гэсэн сонирхолтой байгаа нь илт байв. Дуугаа хураацгааж, тайлбарлагчийн үгийг чих тавин сонсоно. 

Энэ танхимын өнгө үзэмж, гэрэлтүүлэг зэрэг нь тухайн үеийн үзмэрүүдтэй ихэд зохицжээ. Загварын дийлэнхийг хар өнгөөр суурь болгон бүтээж бусад гоёл, чимэглэлүүдтэй хослуулсан байх аж.

“Эрт төрмөлийн эрин”-ий дараагийн эрин болох Протерозойн үе. Энэ нь дэлхийн хамгийн урт хугацаанд үргэлжилсэн эрин аж. Үлэг гүрвэлийн амьдарч байсан цаг хугацаа 150 сая жил үргэлжилсэн гэдэг. Харин протерозой нь хоёр тэрбум жил үргэлжилжээ. Энэ хугацаа нь гурав хуваагддаг бөгөөд энэ үед дэлхийн гадаргуу бүхэлдээ мөсөөр хучигдаж, олон эст бактериуд үүссэн байна.

Хамгийн сүүлийн эрин болох Палеозойн үе. Энэ нь 541-252 сая жил үргэлжилжээ. Дотроо зургаан галавтай бөгөөд Кембри галатв хамгийн анхны усан ургамал буюу хаг, хөвд, замггийн доод ургамлууд бий болсон байна. Харин амьтны төрлөөс цахиурлаг хатуу биетүүд бий болжээ. Ордовик галавт үе хөлтөн, сээр нуруугүйтэн амьтад их хэмжээгээр оршиж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, далайн суваг бий болжээ. Харин Силурийн галавт Ордовикийн үед оршиж амьтдаас гадна сээр нуруутан амьтан бий болсон аж. Тухайлбал, хуягт загас болон махчин загасны төрлүүд бий болжээ. Мөн үед шүр, дун хясаа бий болсноороо онцлогтой. Девоний үед Силурийн үед амьдарч байсан ихэнх амьтад устан үгүй болжээ. Харин үлдсэн хэсэг нь хувьсалд орж чадсан байна. Энэ үеийн онцлог нь эх газрын ургамал бий болсон байна. Тэгвэл Карбон галавын үед нүүрс болон бусад газар доох баялгууд бий болсон аж. Энэ үед амьдарч байсан амьтдын ихэнх нь дулаан уур амьсгалд амьдрах чадвартай болжээ. Харин Пермийн үед далайн амьтдын ихэнх нь буюу 95 хувь нь устаж таван хувь нь хувьсаж, үлэг гүрвэлийн эхлэл болжээ.

Хүмүүс ихэвчлэн эртний амьтан гэхээр зөвхөн үлэг гүрвэл байсан мэтээр ойлгодог аж. Тиймээс энэ танхимын онцлог нь үлэг гүрвэлээс өмнө амьд организм, бичил биетэн байсан байна гэдгийг харуулах зорилготой.

Гэтэл... Үлэг гүрвэлийн музейг татан буулгах чимээ танхимд байгаа иргэдийг сэрдхийлгэв

Үлэг гүрвэлийн төв музей үйл ажиллагаа явуулахад УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэл ихээхэн дэмжлэг үзүүлж байв. Учир нь тухайн үед музейн анхны үзмэр Батаараас өмнө хэдэн мянган үлэг гүрвэл олдсон ч нэг нь ч Монгол Улсын олдвор болж бүртгэгдээгүй юм. Тиймээс тэдгээр үлэг гүрвэлийн үзмэрүүдийг өөрийн гэсэн “гэр”-тэй болгох, хүүхэд залууст таниулан мэдүүлэх зорилгоор энэ музейг анх нээж байжээ. Гэвч Засгийн газрын долдугаар сарын 3-ны өдрийн тогтоолоор нэн ховор үзмэрүүдээрээ жуулчдын ихээхэн анхаарлыг татдаг, багачуудын үзэх дуртай музейг татан буулгах шийдвэр гаргажээ.

Нийслэл хотод хүүхдийнхээ оюуныг тэлэх, сонирхууштай цөөн газрын нэг нь энэ музей гэж хэлж болно. Гэтэл энэ мэдээг сонссон эцэг, эхчүүд “Хүүхдүүддээ юу үзүүлэх билээ” гэж халаглах бол хүүхдүүд “Үгүй” байлгүй дээ гэсээр уулга алдацгаав.

Ц.Оюунгэрэл: “ХҮННҮ МОЛЛ”-Д БАЙГАА ҮЗМЭРИЙГ МУЗЕЙД БҮРТГҮҮЛЭХГҮЙ БАЙНА

-Та энэ музейг бий болгоход гар бие оролцож байсан хүн. Засгийн газрын эл шийдвэрийг мэдэж байв уу?

-Үгүй. Энэ тухай өчигдөр олж мэдлээ. Өнөөдөр энэ музейд шинэ танхим нээгдэж буй баяртай өдөр боловч төрөлжсөн, бие даасан музей гэдгээрээ ажиллах ганцхан өдөр үлдсэнд харамсаж байна. 2013 онд энэ музей байгуулагдахад анхны үзмэр Тарбазор Батаар гэж байсан. Батаараас өмнө хэдэн мянган үлэг гүрвэл олдсон мөртлөө нэг нь ч одоог хүртэл Үлэг гүрвэлийн музейн олдвор болж бүртгэгдээгүй.  Эрдэмтдийн гар дээр буй олон үзмэрийн аль нь ч судлагдаж дуусаагүй. Монгол Улсын баялаг болж бүртгэгдээгүй байсан. Тиймээс би Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайдаар томилогдон ажиллаж байхдаа олон үзмэрийг бүртгэж авдаг музейтэй болгоё хэмээн шийдэж, Үлэг гүрвэлийн музейг анх байгуулж байлаа.

-Гэвч монгол эрдэмтдийн судалсан нэг ч үзмэр музейд бүртгэгдээгүй гэж ярьдаг шүү дээ?

-Тийм. Монгол эрдэмтдийн судалсан нэг ч үзмэр музейн олдворт бүртгэгдээгүйд маш их харамсаж явдаг. Уг нь Засгийн газар Палентелогийн хүрээлэн дээр байгаа хэдэн арван жилийн турш олон нийтийн өмч болгон шилжүүлж өгөөгүй үзмэрүүдийг орон байраар хангах ёстой байсан юм. Гэтэл одоо цөөхөн хэдэн үлэг гүрвэлийн орогнож байгаа байрыг булаацалдаж байна. Монгол Улс дэлхийд I, II, III-т ордог үлэг гүрвэлийн ховор олдвортой. Эдгээр олдворуудыг нэг байтугай хоёр, гурван байранд байрлуулахад ч хүрэлцэхээргүй их гэсэн үг.

-“Хүннү Молл”-д байдаг үлэг гүрвэлийг жинхэнэ хувилбар нь гэж ярих юм. Энгийн нэг дэлгүүрт ховор үзмэр тавьж болдог юм уу. Уг нь хуулиараа музейд байж байх ёстой юм биш үү?

-26 жил европоор “яваад” Италийн Милан хотоос авчирч чадахгүй байсан 186 олдворыг би авчруулах ажлыг зохион байгуулж байсан. Энэ ажлыг япончуудаар ивээн тэтгүүлж, 60 орчим үлэг гүрвэлийн үзмэрийг онгоцоор, үлдсэнийг нь далайгаар авчирсан. Гэтэл үлэг гүрвэлийн үзмэр Монголд буух үед надад болон Үлэг гүрвэлийн музейд мэдэгдэлгүйгээр “Хүннү Молл”-д үлэг гүрвэлийн жинхэнэ хувилбар тавигдчихсан. Уг нь Хүннү Моллд хувь нь байх ёстой. Үүнийг Соёлын өвийн тухай хуулиар зохицуулсан байдаг. 1х1 хэмжээтэй хувийг Засгийн газрын зөвшөөрлөөр худалдах ёстой гэсэн заалттай. Гэтэл “Хүннү Молл”-д байгаа жинхэнэ хувилбар Соёлын өвийн тухай хуулийн ноцтой зөрчиж байгаа юм. Хамгийн гол нь музейд үзмэрээ өгөхгүй байгаа эрдэмтэд Засгийн газрын шийдвэрийг санаатайгаар биелүүлэхгүй байна гэж үзэж байна.

Тухайнд үед Н.Жавзмаа захиралд хэлж байсан. “Яагаад танайх энэ ховорд тооцогдох үлэг гүрвэлийг музейдээ авсангүй вэ” гэж асуухад Палентологийн хүрээлэнгийнхэн авчирч тушаасангүй гэж хэлсэн. Ингээд Палетологийн хүрээлэнгийнхэнд үзмэрийг Үлэг гүрмэлийн музейд авчирч тушаах ёстой гэсэн шаардлагыг удаа дараа хүргүүлсэн ч одоог хүртэл нэг ч ширхэг өндөг хүлээлгэж өгөөгүй байна. Дэлхийд байхгүй ховор үзмэр одоог хүртэл музейн үзмэр биш байна. Эрдэмтэд Монголыг алдаршуулж, сайн сайхан юм хийж байгаа, судалж байгаа зэргээр олон жил магтсан. Одоо нэг хатуу үг хэлэх болсон. Энэ музейд та нар нэг ч үзмэр өгөхгүй байж байгаад хаалгаж байна шүү. Бид 60 жилийн турш та нарын судалсан бүтээлийг олон нийтэд хүргэх үүднээс энэ талбайг нээсэн юм шүү гэж хэлье. 

Энэ музейд үлэг гүрвэлийн 1000 гаруй үзмэр хадгалагддаг. Үүнээс 30 гаруй үлэг гүрвэлийн олдворыг дэлгэж тавьжээ. Учир нь үлэг гүрвэлийн олдворууд маш удаан хугацаанд боловсрогдож, сэргээн засварлагддаг байна. Тухайлбал, нэг үлэг гүрвэлийн үзмэрийг цэвэрлэж янзлаад үзмэр болгоход бараг нэг жил орчим хугацаа зарцуулдаг аж. Соёлын биет өвийг хадгалах, үр хойчдоо өвлүүлэн үлдээх энэ үйлсийг цааш нь хөгжүүлдэггүй юм аа гэхэд энэ атгахан газрыг нь битгий булаагаач гэж төр засагтаа дамжуулах нь зүйн хэрэг юм. Дэлхийд гайхагдах Монголын ховор олдворуудыг орон гэртэй нь үлдээхэд бид санаа сэтгэлээ нэгтгэх хэрэгтэй гэдгийг дайгаад энэ удаагийнхаа сурвалжилгаа дуусгая. 

Б.Лхам