Монголчууд хэзээнээсээ л үндэсний бөхөөр барилддаг хэнбугайг ч хайрлаж, хүндэлсээр ирснийг түүх харуулдаг. Олны талархал, дэмжлэгийг хүлээсэн бөх цол ахиж, улсын баяр наадамд түрүүлдэг гэх яриа ч оргүй зүйл биш байдаг. Монголчуудын хамгийн их хүндэлж, дэмжиж байсан "Зургаан залуу заан" үүний хамгийн тод жишээ. Тэд бүгд цолоо ахиулж, улсын наадмын үзүүр түрүү хүртэл барилдсан байдаг.
Цаашлаад Улсын аварга Ч.Санжаадамба, О.Хангай, Г.Эрхэмбаяр, арслан Р.Пүрэвдагва, Ц.Содномдорж, Б.Орхонбаяр, гарьд Ч.Гончигдамба, заан Б.Пүрэвсайхан тэргүүтэй бөхчүүдийг дурдах нь зүйн хэрэг. Бага цолтой тодорч, өндөр цолтнуудыг хаяж явдаг хэн болгоныг л бөхөд элэгтэй Монголын ард түмэн урмаар тэтгэж, дээлийнх нь захыг мушгиж суудаг. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд өнөө жилийн улсын наадмын түрүү бөх Э.Батмагнай, үзүүр бөх Н.Өсөхбаяр нар юм. Үнэн хүчийг үзэж, өрсөлдөгчөө хүндэлж жудагтай явахад ард түмэн өлгийдөх нь холгүй байдгийн жишээ тун олон.
Эдгээрээс олны хүлээлтийг хязгаарт нь тулгасан нэг бөх байгаа нь Б.Бат-Өлзий заан билээ. 2021 оны 512-т түрүүлэхэд нь бөхөд хорхойтой хэн бүхэн л баярлаж байсан гэж бодно. Гэвч түүнд цолыг нь өгөөгүй. "Өгөх ёстой, ёсгүй" гэж өнөөдрийг хүртэл маргасаар ирсэн. Бөх хүний ид үе богино настай. Түүний харих цаг хаяанд, зодог шуудаг нь томдох цаг энүүхэнд буй. Олны ам хэлтгий байдаггүй гэдэгчлэн нэг зүйлийг энд сийрүүлмээр санагдав.
Олон ч барилдаанд түрүүлж, цолондоо томдсон "Баавгай" зааны ганц давдаггүй хүн нь О.Хангай аварга болжээ. Улсын наадмаас хойш л гэхэд Б.Бат-Өлзий заан О.Хангай аваргатай хоёр ч удаа тулж, хоёуланд нь унасан байх юм. Эсрэгээрээ О.Хангай аварга Б.Бат-Өлзий заантай таарах бүрдээ бэргэж байгаа янз харуулахгүй, биеэ суллаж эвлэгхэн барилдаж байгаа харагдана. "Хүнийг хаяж сурна" гэж бөхчүүд ярьдаг. Олон жил хамт бэлтгэл хийж, арга мэхээ гаргаахгүй судалцгаасан хүчтнүүд Бөхийн өргөөнд олон ч тунаж, ээлж дараагаар давж явсан цаг энүүхэнд. Гэвч Б.Бат-Өлзий заан О.Хангай аваргыг давахгүй л бол улсын наадамд түрүүлэх мөрөөдлөө мартах хэрэгтэй мэт үе үе санагдана.
Нөгөө талд чөлөөтийн хүнд жингийн шилдэг, Улсын заан М.Лхагвагэрэл Б.Бат-Өлзий зааныг яагаад ч давдаггүй шалаанд суучихсан. Тэд наадмаас хойш мөн л хоёр таарч, Б.Бат-Өлзийн илүүрхэв. Гэнэт тодорсон хүчтэн Улсын арслан Ц.Бямба-Отгон нарын хувьд О.Хангай аварга, Б.Орхонбаяр арсланг давахаа байв. Ц.Бямба-Отгон улсын баяр наадмаас хойш О.Хангай аваргад хоёр, Б.Орхонбаяр арсланд нэг унаад байгаа. Хэнэгггүй гэхэд дэндүү хэнэггүй барилдаж байгааг нь олон түмэн хэлсээр байгаа. Бөхийн ертөнц дэх "Давахгүй"-н энэ тойрогт тэднээс гадна олон ч бөхийг ярьж болмоор... Улсын арслан Э.Батмагнай тэргүүтэй шинэ мянганыхан хүч түрж буй энэ цаг үед тэдний цолоо ахиулах зорилгод үүнээс ч олон саад тулгарах нь "цагийн зүүний хэрэг" болов. Дор бүрнээ барилдааныхаа арга барилыг өөрчилж, мэх ухаанаа өөр түвшинд байлгахгүй бол "бөхийн үнэнд гүйцэгдэх вий" хэмээх олны эмээж хэлсэн үгэнд биелэж мэднэ.
Л.Баяр
