УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар, С.Баярцогт нар өнгөрсөн баасан гарагт телевизийн шууд эфирт "Оюу толгойн гэрээ монголчуудад ашигтай болж чадсан уу?3 гэсэн сэдвээр халз мэтгэлцсэн билээ. Монголдоо л анхдагч үйл явдал тул олон нийтийн анхаарлыг ихэд татсан. С.Ганбаатар, С.Баярцогт нарын "тулаан"-ы талбарт хэрхэн мэтгэлцснийг хүргэж байна. Хэн нь хэн бэ? гэдгийг хэлсэн үгнээс дүгнэцгээе.

С.Баярцогт:     Би сүүлийн гурван жил Оюу толгойн гэрээг тайлбарлаж байгаа. Өдий болтол хүмүүс ойлгохгүй байгаа болохоор би их муу тайлбарлаж байсан байна. Нийт хүн амын  дийлэнхийн анхаарлыг татаж чадсан хэлэлцүүлэг болж байгаад баяртай байна. Нэгдүгээрт,  Оюутолгойн гэрээ бол эрсдэлгүй гэрээ. Монгол улсад ямар ч эрсдэл байхгүй. Хоёрт, Монгол улсад ашигтай гэрээ. Нийт орлогын 53 хувийг буюу өнөөгийн үнэ цэнээр 59 хувийг нь Монгол улс эзэмшиж байгаа. Энэ бол хөрөнгө оруулалтын гэрээ, зээлийн гэрээ биш. Яагаад эрсдэлгүй вэ гэдгийг тайлбарлая. Байгалийн баялаг 100 хувь Монгол улсын Засгийн газрын мэдэлд байна. Төслийн санхүүжилт 100 хувь гаднаас орж ирж байгаа. Компанийн эзэмшлийн хувьд 66 хувь нь хөрөнгө оруулагч тал, 34 хувь нь Монголын тал. Ашгийн хуваарилалтын хувьд 53 хувь нь Монголын тал, 47 хувь нь хөрөнгө оруулагчдын талд бий. Тийм учраас санхүүжилт 100 хувь гаднаас, ашгийн 53 хувь Монголд оногдож байгаа юм. Хүмүүс үүнийг зээлийн гэрээ гэж ойлгоод байдаг. Бизнесийн бүх нөхцөл ашигтай байх юм бол энэ эрсдэлгүй. Өөрөөр хэлбэл бизнес нь ашигтай үед Монголд 53 хувийн ашигтай. Бизнес эрсдэлтэй нөхцөлд буюу орлого зарлага тэнцүү үед ч Монголын тал ашгаа авна. Алдагдалтай үед ч Монголын тал татвараар ашгаа авна. Харин хөрөнгө оруулагч тал бизнесийн ашигтай нөхцөлд л зөвхөн ашгаа авна. Орлого, зарлага тэнцүү нөхцөлд алдагдал хүлээнэ. Алдагдалтай нөхцөлд алагдал хүлээнэ. Гэтэл Монголын тал алдагдалтай нөхцөлд 53 хувийн ашгаа авна.

    Хөрөнгө оруулагч 47 хувийн ашгаа авна. Дээрээс нь санхүүжилтэндээ 5.1 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа. Монголын тал санхүүжилтэнд нэг ч төгрөг гаргахгүй. О Хөрөнгө оруулагч тал юу ч авахгүй харин 5.1 тэрбум долларын өр төлбөрөө хариуцна. Алдагдалтай үед монголчууд 8 тэрбум долларын орлогын албан татварыг авна. Бид орлогын албан татвар өгөхгүй, ямар ч мөнгө гаргахгүй, өр төлбөр нэг ч төгрөг төлөхгүй. Тэгэхээр хөрөнгө оруулагч нэг тэрбум төгрөгөө алдана, дээрээс нь гарч байгаа өр төлбөрөө хариуцна. Өөрөөр хэлбэл энэ бол Монгол улсад огт эрсдэлгүй гэрээ. Санхүүжилтын хувьд маш сайн, сонгодог хэлбэр. Гурван төрлийн санхүүжилт орно. Энгийн хувьцаанй, хувь нийлүүлэгчийн, гуравдагч этгээдээс авах санхүүжилт. Энэ санхүүжилт дээр Монголын талын эрсдлийг бүрэн хаасан. Өөрөөр хэлбэл  хувь нийлүүлэгчийн гэрээний 10.1-д зааснаар шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийг бид энэ гэрээний дагуу нийлүүлэхийг шаардах эрхтэй. Гэхдээ ийм үүрэг хүлээхгүй.

С.Ганбаатар: - Миний хувьд энэ гэрээний эсрэг биш ганцхан энэ гэрээ маш муу гэрээ болсон гэдэг байр суурьтай байна. 2006 оноос эхлээд олон удаа жагсаал цуглаан болж байсан. Олон эрдэмтэд голоо харлатал хашгирч байлаа. Би энэ гэрээг сайн гэрээ болгох тал дээр тууштай явна. Энэ гэрээ тааруу болсон. С.Баярцогт гишүүн 53 хувийг монголчууд авна гэсэн. Энэ хувийг задалж хэлэх ёстой, ерөнхий хэлэх тусмаа аюултай. Энэ дотор рояалти байгаа, ашгийн албан татвар байгаа, ногдол ашиг байгаа. Дээр нь бараа бүтээгдэхүүн бэлтгэн нийлүүлэлтийн ашгийг оруулаагүй. Энэ дөрвөөр улс орон тогтвортой байдлын ашгаа авдаг. Тэгэхлээр рояалти, ашгийн татвар хоёрыг бид Лондонд эсвэл Канадад очоод уурхай ажиллуулсан ч авна. Гэхдээ дэндүү муу рояалти, дэндүү муу ашгийн татвар байгаа. Өнөөдөр уурхайгаас нэг кг зэс олборлоогүй байхаа бид 3.1 тэрбум долларын өртэй байгаа. Одоо өрөнд орчихсон байгаа гэсэн үг. Үүнийг эрсдэлгүй гэж хэлж болохгүй. Хамгийн багаар бодоход 6.1 тэрбум долларын анхны хөрөнгө оруулалт гэж тооцож байгаа. Нэг тэрбум нь хайгуулын зардал, 5.1 тэрбум нь .... зардал. Гэхдээ гэрээнд бол 4 тэрбум орчим гэж бичсэн. 6.1 тэрбумын бидэн оногдох өр нь 2.084 тэрбум долларын болж байгаа юм. Дээр нь 250 сая долларын хүүгийн өртэй. Үүний хүүг бид 21 жилдээ төлж чадахгүй. Минийхээр ногдол ашгийг 21 жил авахгүй гэсэн тооцоо байгаа.

Хөтлөгч: Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хууль ёсны дагуу хийгдсэн үү? Албан ёсны хуулийн этгээдтэй гэрээ байгуулж чадсан уу?
С.Баярцогт: Гэрээний хувьд Ашигт малтмалын тухай хуулийн 29, 30 дугаар зүйлээс харж болно. УИХ-ын 57-р тогтоолоор 2008 оны 40 дүгээр тогтоолыг ашиглаад энэ гэрээний 29 дүгээр зүйлд хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийнэ гээд заагаад өгчихсөн байгаа. Тиймээс 57-р тогтоолын дагуу бүгд хуулийн дагуу хийгдсэн. Хууль зөрчсөн нэг ч заалт байхгүй. Татварын орчинг тогтворжуулах, олсон орлогоо оруулах, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, хугацаа, хүн ам, байгаль орчны хамгаалал, бүс нутгийн хөгжүүлэх ажлын байрыг энэ гэрээнд тусгасан. 100-гаад сая долларын хөрөнгө оруулалтыг УИХ-аар хэлэлцэж зөвшөөрсөн. Уг хуулийн 30 дугаар зүйлд ямар хэлбэрээр байгуулах вэ, хэнтэй байгуулах вэ гэдгийг заагаад өгчихсөн. Тиймээс эхний ээлжинд 30 жилийн хугацаатай, 300 сая ам доллараар байгуулах шийдвэр гаргасан. Хуулийн дагуу нэг талаас Сангий сайд, Эрдэс баялаг эрчим хүчний сайд, Байгаль орчны сайд нөгөө талаас лиценз эзэмшигч гарын үсэг зур гэсэн шийдвэр гаргасан. Харин хувь нийлүүлэгчийн гэрээнд "Эрдэнэс Монгол" компани хөрөнгө оруулагчтай гарын үсэг зурсан. Урьдчилгаа төлбөрийн гэрээг Сангийн сайд мөн хөрөнгө оруулагчтай хамт гарын үсэг зурсан байгаа. Хувьцааг бусдад Засгийн газрын зөвшөөрөлгүй шижлүүлэх гэрээг Засгийн газар хөрөнгө оруулагчтай зурсан. Бүгд хуулийн дагуу болсон.

С.Ганбаатар: Энэ гэрээ хуулийн дагуу болоогүй. Гэхдээ би хүнийг шууд худлаа ярьж байна гэж хэлэхгүй. Би тэрийгээ нотолно. Энэ гэрээнд хууль давсан заалтууд нэлээн олон байгаа. Хамгийн гол нь хууль ярихаас илүү Монголын ард түмэнд ашигтай юу, үгүй юу гэдэг асуудлыг ярина. Хуулийн заалтуудыг тухай бүрд нь ярихгүй бол сэглээд яриад байх шиг байна. Хууль бол зөрчсөн гэж үзэж байна.

С.Баярцогт: - Би С.Ганбаатар гишүүнийг энэ гэрээний талаар мэдлэгтэй гэдэгт үнэхээр эргэлзэж байна. Анхны хөрөнгө оруулалтын тоог мэдэхгүй байна шүү дээ. Яагаад гэвэл энэ гэрээнд маш тодорхой заасан байгаа.

С.Ганбаатар: -5.1 тэрбум доллар гэж ТЭЗҮ-д байгаа. Зөв үү? Хайгуулын зардал гээд нэг тэрбумыг нэмж байгаа.
С.Баярцогт: Үгүй буруу. Хайгуулын зардлыг ойролцоогоор нэг тэрбум гэж заасан. Нэмж оруулах анхны хөрөнгө оруулалтыг ойролцоогоор 4 тэрбум доллараар тооцсон. Тэгээд үүний эхнийхийг Сангийн сайд тогтоо гэсний дагуу би тогтоосон нь 677.5 сая доллар. Анхны хөрөнгө оруулалт бол 4.425 сая доллар. Ингээд нийлбэр дүнгээрээ 5.1 тэрбум доллар болж байна. Тэгэхээр та анхны хөрөнгө оруулалтынхаа хэмжээг мэдэхгүй байж энэ гэрээний талаар аягүй сайн мэдлэгтэй гэж ярих чадаж байгаа юм уу. Би үнэхээр эргэлзэж байна. Хоёрт, УИХ-ын 57-р тогтоолд хууль бүрэн биелэгдсэн гэдгийг 2009 оны наймдугаар сард болсон ээлжит бус чуулганаар хэлэлцээд шийдвэрлэсэн. Хуулийн заалт зөрчсөн бол энэ гэрээ хэрэгжээд гурван жил болохгүй байсан. Хангалттай хэмжээний хөрөнгө оруулалт ороод ирсэн, одоо үйлвэрлэл нь эхэлж байна.

С.Ганбаатар: 7.1 тэрбум долларын анхны хөрөнгө оруулалт гэж байгаа. "Рио Тинто" өөрсдөө зарлахдаа 7.8 тэрбум долларын анхны хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж байгаа. Яагаад ийм зөрүүтэй тоонууд байгаа юм бэ? 4 орчим тэрбум, 5.1 тэрбум гээд энэ олон зөрүүтэй тоонууд байна. Та нар ТЭЗҮ-г ойролцоогоор баталсан шүү дээ.

С.Баярцогт: 2005 онл ТЭЗҮ-г батлахад анхны  хөрөнгө оруулалтыг 4.425 сая ам доллараар баталсан. Тэгэхээр 5.1 тэрбум гэдэг тоо гарч байгаа юм.  Би энэ гэрээг хийсэн, гэрээний төлөө хариуцлага хүлээнэ. Хавсралтад нь ТЭЗҮ байгаа.

С.Ганбаатар: -ТЭЗҮ дээр байгаа тоог л би ярьж байна.

С.Баярцогт: -ТЭЗҮ бол нэг тэрбум доллар гэж гаргасан. Таныг мэдлэгтэй гэдэгт би эргэлзэж байна.

С.Ганбаатар: -Би чиний мэдлэггүй гэдэгт бүр их итгэлтэй байна.

Хөтлөгч: Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд талуудын эрх адил тэгш тодорхойлогдож чадсан уу?

С.Ганбаатар: Бүр ямар ч адил түвшин байхгүй. Гэрээний 14 заалтанд хөрөнгө оруулагч талын эрхийг баталгаажуулсан заалт байгаа. Нэгхэн заалт Монголын Засгийн газрын эрхийн талаар бичсэн. Ихэнхи нь хөрөнгө оруулатын тал хичээнэ, чармайна, бололцоогоороо шийднэ гэсэн маягтай заалтууд байна. Хоёрт, Монголын тал татвараа буулгах юм бол тэд ашигтай болно. Энэ нэг талыг барьсан гэрээ болчихсон. Хамгийн аюултай нь Засгийн газар, хрөөнгө оруулагч хоёр нийлээд "Оюутолгой" ХХК гэдэг компани байгуулсан. Энд хөрөнгө оруулагч, бараа материал нийлүүлэгч бүх оролцогч талууд асуудлаа ярьдаг мөртлөө Монголын Засгийн газрыг тусад нь гаргачихсан. Өнөөдөр энэ  компани ямар зээлийг хаанаас авч байгаа нь тодорхойгүй. Libor дээр нэмэх нь 6.5 гээд байгаа зээл хаанаа гарч  ирсэн юм? Хэн энэ гэрээг байгуулсан юм? Хэн хөрөнгө оруулагч нь юм? Үндсэндээ энэ компанид бид хамт байгаа юм шиг мөртлөө  тоног  төхөөрөмжөө түрээслүүлж байгаа гэх мэт гэрээнүүд бидэнд ямар  ч хамаагүй. Бид тойргийн гадна гарчихсан. Тэгэхлээр энэ гэрээ бидний хувьд эсрэг гэрээ болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө оруулалтын гэрээ, тогтвортой байдлын гэрээ гэдгээ ялгаж салгахгүй байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол энэ нарийвчилсан зээл, бараа бүтээгдхүүнийг яаж авах вэ, ямар тоног төхөөрөмж орж ирж байгаа тухай гээд  а,б-гүй заасан гэрээ. Харин тогтвортой байдлын гэрээ бол зөвхөн татварыг яаж тогтворжуулах вэ гэдэг гэрээ. Тэгэхээр өнөөдөр энэ гэрээ зээлийн гэрээ болсон. Бид 34 хувиа яаж баталгаажуулах вэ гэдэг тухай гэрээ.  Нөгөө 66 хувь гэдэг дотор хэдэн хувийн  зээл авсан юм? Ямар хүүтэй зээл авсан юм? Энэ гэрээний талаар бид юу ч мэдэхгүй.

С.Баярцогт: С.Ганбаатар гишүүн энэ гэрээний талаар үнэхээр ойлголтгүй байна. Libor дээр нэмэх нь 6.5 гэдгийг бид нар хувь нийлүүлэгчийн гэрээнд оруулж 2011 оны 6-р сарын 8-нд Засгийн газар баталсан. Та хэн хийсэн бэ гэдгийг мэдэхгүй байна. Хоёрт, та бизнес хийж байгаагүй хүн юм байна. Бизнес хийж байсан хүн бол ялгааг нь ойлгодог байхгүй юу. Зээл бол ямар ч нөхцөлд  бизнесийн бүх орчинд та хариуцлага хүлээнэ гэсэн үг. Ашигтайд ч орлого зарлага тэнцсэн ч, алдагдалтай үед ч хариуцлага хүлээнэ. Энэ бол зээлийн гэрээ. Хэрвээ зээлийн гэрээ байсан бол бид хариуцлага хүлээнэ. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол сонголт хийдэг гэрээ. Би санхүүгийн нэг ч хариуцлага хүлээхгүй. Яагаад гэвэл энэ манай баялаг. Чи бизнесээ олоод хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа бол бүх хариуцлагаа хүлээнэ. Манай ДНБ-ний 60 хувьтай тэнцэх хөрөнгө оруулалтыг оруулж байна. Ийм их эрсдэл хийж байна шүү. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол онцгой гэрээ, Монголд ганцхан байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний суурь нь тогтвортой байдлын гэрээ байдаг. Хуучин гадаадын хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр бид 10 гаруй  компанитай тогтвортой байдлын гэрээ хийсэн. Манайх шилжилтийн эдийн засагтай учир хүмүүс Монголд итгэхгүй байгаа юм. Тиймээс та нар татварын орчингоо тогтворжуулаач ээ гэдэг. Таны яриад байгаа тооцоо надад их инээдэмтэй санагдаж байна. Яагаад гээч. Би танаас ганцхан юм асууя. Энэ тооцоог хийхэд эдийн засгийн санхүүгийн загвар гаргаж байгаа. Санхүүгийн хэдэн өгөгдөлтэй, хэдэн хувьсагчтай гэж та бодож байна вэ?

С.Ганбаатар: Энэ бол хүн ойлгохооргүй зүйл биш. Хамгийн гол нь С.Баярцогт гишүүн асуудлаа ярихаас илүү нөгөө хүнээ мэдлэгтэй,мэдлэггүй гэж ярих юм. Асуудлаа яръя. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулалт бол 6.1 тэрбум доллар дээр нь Libor гэдэг зээл авсан. Энэ нь олон улсйн хөрөнгө оруулатын эрсдэлтэй үеийг санхүүжүүлдэг зээл. Эрсдэлтэй зээлг зээл хоёр янз шүү, С.Баярцогт оо. Эхлээд үйлдвэр барьж байх үеийн зээл. Дараа нь үйлдвэрүүд нь баригдаад бүтээгдэхүүн нь жигдрээд гараад ирэхээр урт хугацааны, батлагаатай зээл рүү ордог. Бид 68 жилийн турш энэ зээлийг авч байгаа. Libor дээр нэмэх нь 6.5 хувийн хүүтэйгээр 6.1 тэрбум долларыг өгнө. Дээр нь нэмээд 250 сая долларыг бондын зээл, 150 сая долларыг урьдчилгаа төлбөрийн зээл гэж авсан байгаа. Өнөөдөр хүртэл 760 сая долларын зээлийн хүүтэй болчихсон байгаа. Энэ бүхнийг тооцоод үзэхэд бид өөрсдөө 3.1 тэрбум долларын өрөнд орчихсон. Үүнийг хэдэн он хүртэл өгөх вэ? Хоёрт, яагаад тогтвортой байдлын гэрээ, хөрөнгө оруулалтын гэрээ хоёрыг холиод байгаа вэ гэвэл хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь хоёулаа наймаагаа хийе, хамтарч байшингаа барья гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол хоёр талаас байшингаа барихдаа хоёулаа хаанаас зээл, барилгын материал авах вэ, барилгачдаа хаанаас хөлслөх вэ гэдэг бидэнд нууц. Бидэнд ийм мэдээлэл байхгүй.  Монголын тал яг хөрөнгө оруулагч юм уу, туслан гүйцэтгэгч юм уу, хамтрагч юм уу. Гэрээн дээр ерөөсөө гурван сайдын нэр л байгаа. Бид яг хэн юм бэ, юу юм бэ?

C.Баярцогт: УИХ-ын 2012 онд хийсэн судалгаа байна. Энэ судалгааг С.Ганбаатар гишүүн эшлээд 31 жил гэж ярьж байгаа юм. Энэ судалгааны буцаан төлөлтийн аргачлал нь 250 хувийн алагдалтай. Санхүүжилт нь 2.5 дахин буучихсан. Яагаад гэвэл санхүүжилтийн загвараа ойлгохгүй байна. 22 жилээр буцаан төлөлтийг зөрүүлж байгаа юм. Шалтгаан нь гэвэл гэрээний эдийн засгийн загварыг ерөөсөө ойлгоогүй. Хоёрт, Монголын талаас санхүүжилтийн буруу тооцсон өгөгдөл ашигласан. Санхүүгийн иж бүрэн модель загварыг ойлгоогүй. Судлаач нь тооцоог Micrisoft excel 2007-гоор хийлээ. ТЭЗҮ дэх тоо бүрээр нарийвчлан тооцоо хийхэд  нүсэр болох тул хялбарчилж төслийн хугацааны дунджаар тооцсон үзүүлэлтийг ашиглалаа гэж байгаа юм. Байр худалдаж авахад ашигладаг гуравхан моделийг ашигласан байна. Эдийн засгийн модель гэдэг 50 орчим өгөгдөхүүнтэй. 80 жилээр хийгдэж байгаа юм. Мөн 20 мянган хувьсагчтай. Ийм санхүүгийн загвар дээр ажиллаж байгаа юм. Гэтэл 10 дугаар ангийн хүүхэд ч хийхээр модель дээр тооцчихоод 31 жилийн дараа төлнө гээд яриад сууж байдаг. Энэ бол харамсалтай, Монголын эмгэнэл. Үүнийг бүх улс төрчид ашиглаж байгаа юм. Тооцоог Шихихутаг дээд сургууль төгссөн эрх зүйч мэргэжилтэй хүн хийсэн. Энэ бол Монголын эмгэнэл. Татварын нийт өгөгдөхүүнийг ТЕГ-аас авч байгаа юм. Монгол улсын нийт татварын 40 хувь нь ТЕГ-аар, үлдсэн 60 хувь нь Гаалиас орж ирдэг. Гэтэл судалгаа хийсэн хүн нь Монгол улсын татварын 40 хувиар авч байгаа юм. Ийм эмгэнэлтэй тооцоонд та итгээд судалгаагаа хйиж байгаа бол харамсалтай.

С.Ганбаатар: Маш чухал юмаа үүнийг та нар ойлгохгүй ээ гэж хэлэх л юм бол энэ дотор луйвар явж байна гэсэн үг. Хоёрт, миний өөрийн тооцоогоор 21 жилийн дараа энэ бүгд Монголын ард түмэнд өр болно. Үүнийг бид хэдэн он хүртэл өгөх вэ гэхээр бид ногдол ашгаасаа төлнө гэсэн зүйлийг хэлж байна.

Хөтлөгч: Өмчийн эзэмшлийн хувь хэмжээний асуудал байнга анхаарал татаж яригдаж байдаг. Ер нь талуудад хуулийн хүрээнд өмчийн эзэмшлийн хэмжээ тогтоогдож чадсан уу? Аль эсвэл шударга бус зохицуулалт хийгдэв үү?

С.Баярцогт: Би хэн худлаа ярьж байгаа вэ гэдгийг хэлэх гэсэн юм. 2012 оны 11-р сарын нэгний өдөр С.Ганбаатар гишүүн 2022 он хүртэл ашиг авахгүй, 7 хоногийн дараа 2030 он хүртэл, дараа нь 2036 он хүртэл ашиг авахгүй гэж ярьсан байна. Таны модель яаж ажилладаг юм бэ? 59 өгөгдөхүүнтэй, 20 мянган хувьсагчтай таны тооцоо яагаад долоо, долоо хоногоор өөрчлөгдөөд байгаа юм бэ? Таныг ямар нэг модель дээр ажиллаагүй байна. Үнэхээр эдийн засгийн тал дээр мэдэхгүй байна гэж хэлж байна. Манайх гурван аргаар санхүүжнэ. Санхүүжилтийн хувьцааны нийлбэр нь компаний нийт хөрөнгийн 60 хувиар тооцно гэж бид нар оруулсан.

С.Ганбаатар: Энэ утгаараа 66 хувийн зээл авч байгаа шүү дээ. Хөрөнгө оруулагчийн 66 хувийн хэдэд нь тэр үндсэн хөрөнгө нь ордог юм бэ? Яг хэдэн долларын зээл авсан бэ? Та үүнийг л тодруулж хэлэх хэрэгтэй.

С.Баярцогт: Ингээд санхүүгийн модель ойлгохгүй байгаа байхгүй юу. Гурван янзын санхүүгийн моделийн хувьд Монголын талыг баталгаажуулж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нэмж бонд гаргаад санхүүжүүлэх юм бол манайх ногдол ашиг авах хугацаа хойшилдог. Өөрөөсөө гаргах гэж байгаа хөрөнгөө анхны нийт хөрөнгөөсөө 60 хувьд хязгаарлах гэж байгаа юм. Ойлгож байна уу? Бусад 40 хувь нь өөрийн өр болно. Энэ нь компани төлнө гэсэн үг. Тийм учраас таны тооцоонд аваад байгаа 3.1 тэрбум доллар бол худлаа тоо. Бид нар эхнийхээ ногдол ашгаас төлөх мөнгө нь 9.2 тэрбум доллар. Тиймээс таны яриад байгаа тооцоо буруу гараад байна. Манай гэрээнд бүгдийг нь зохицуулчихсан байгаа. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний 11.2-т 60 хувиас хэтэрч болохгүй гэсэн. Өөрөөр хэлбэл бид ногдол ашгаа хурдан авмаар байна гээд эрсдлийг компанид үүрүүлж байгаа. Дараа нь бид ногдол ашгаараа төлөхөд Монгол улсын Засгийн газар харицлага хүлээхгүй, үлдэгдэл төлбөрийн аль ч хэсгийг өөрийн эд хөрөнгөөр хариуцахгүй гэж байгаа юм. Тэгэхээр өрийн тухай асуудал огт байхүй. Монгол улсн Засгийн газар эсвэл ТӨК-ийн өмч хөрөнгөд нөлөөлөхгүй гэж байгаа. Таныг эдийн засгийн, санхүүжилтийн загварын талаар ойлголттой гэж яаж хэлэх юм бэ? Өр ерөөсөө байхгүй. Libor  дээр нэмэх нь 5.1 бол өр биш. Энэ бол хүү. Энэ хүүг оруулж ир байгаа хүн төлж байгаа. Монгол улс ийм эрсдэлгүй бизнес хийж байна.

С.Ганбаатар: С.Баярцогт гишүүний ярьж байгаа ямар ч зүйл энэ гэрээнд байхгүй. Санаанаасаа юу ч ярьж болно. 60 хувьхүртэл зээлээр авна гэвэл үлдсэн 40 хувь өөрийн хөрөнгө оруулна гэдэг бидэнд ашигтай юу гэвэл нөгөө 66 хувиа 6.5 дээр нэмэх нь Iibor гэдэг зээлээр биднийг зээлийн дарамтанд хагас дутуу оруулна гэсэн үг. Яагаад гурван удаа хугацаан нь өөрчлөгдсөн бэ гэвэл татварын хөнгөлөлтөнд энэ хүний ач буянаар хөрөнгө оруулагчдын татварын алдагдлыг ирээдүйд шилжүүлэн найман жилийн албан татвараар хасч тооцох болсон. Тооцохдоо найман жил 100 хувь татвараас хөнгөлнө гэсэн үг. Үндсэндээ хөрөнгө оруулагч нь тухайн жилд ногдох орлогын дүнгийн 100 хувиас хэтрэхгүй гэж байгаа юм. Энэ тоог оруулахаар ашиг авах жилийн тоо өөрчлөгдөж байгаа юм. Татварын хувьд хамгийн марзан нь Засгийн газрын 2008 оны 83 дугаар тогтоолыг, татвараас хөнгөлөх тогтоолуудыг хорин хэдхэн хоногийн өмнө өөрчлөөд, хэдэн сарын дараа буцаасан байдаг. Эд нарт нарны чөлөө шиг ийм боломж олгосон. Үнсэндээ 500 сая долларыг татварт авахгүй тавиад туучихна гэсэн үг. Дээр нь нэмээд хамгийн аюултай нь хөрөнгө оруулагчийн ашигтай ажилласан дараагийн гурван жилд оруулж тооцно гэсэн байгаа. Хамгийн ашигтай гурван жилдээ тооцуулж авна гэсэн үг. Эцэст нь татвар тэдэнд гайхалтай гоё боломж өгсөн. Энэ татварын хөнгөлөлтийг оруулсан, оруулаагүй тооцоог ярьж байна. Бид өнөөдөр юу авах вэ?

Хөтлөгч: Татварын орчны хувьд хоёр талд эрх, үүргийн хувьд шударга зохицуулалт хийж чадсан уу? Аль эсвэл нэг нь хэт их ачаалал үүрээд, нөгөө нь их эрх эдлэхээр зохицуулсан юм уу?

С.Баярцогт: Татвар бол зөвхөн Монголын талын авдаг ашиг. Нийт гэрээний 70 жилийн хугацаанд бид 118 тэрбум долларын орлого олно. Хөрөнгө оруулатын зардал 14 хувь, үйл ажиллагааны зардалд 35 хувь, нөөцийн төлбөрт 6 хувь, ашиг нь 60, менежментийн төлбөрт 1.8 тэрбум доллар. Ашиг яаж хуваагдаж байна вэ гэхээр орлогын албан татвар 15 хувь, Засгийн газрын ноогдолоор 13 хувь, хөрөнгө оруулалтын ногдол ашиг 30 хувь. Монгол улсын хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа татварын орчинд энэ бүгд хийгдсэн байгаа. Бид 8 төрлийн татварыг тогтворжуулсан. Бусад татварыг яг байгаагаар нь авна. Хоёр төрлийн татварын хөнгөлөлт байгаа. Хөрөнгө оруулалтын татварын хөнгөлөлт 10 хувь, Та өөрөө баримттай ярих ёстой. Тэгэхгүй бол та бүхэл бүтэн модель дээр ажилласан тоог  няцааж чадахгүй гэдгийг баталгаатай хэлж чадна. Монгол улсын авах нийт ашгийн 60 хувь нь татвараар, ногдол ашиг нь 40 хувь байхгүй юу. Манай татварын зохиуцуулалтын гайхамшиг нь юундаа байгаа гэхээр орлогын албан татвартаа биш. 2009 оны 11-р сарын 21-нд нөөцийн буцаан олголттой холбоотой хуулийг баталсан. НӨАТ-ыг чөлөөлчихсөн. Монгол улсын уул уурхайн нийт бүтээгдэхүүний 98 хувь нь экспортоор гарч байгаа. Тэгэхээр 98 хувь нь гагшаа гарч байхад бид нар НӨАТ-аас чөлөөлөх юм бол 1.1 тэрбум төгрөгийн татварын алдагдал хүлээнэ. Үүнийг хаасан. Тиймээс өнгөрсөн парламент үнэхээр гавьяатай хууль баталсан. Энэ бол нэг талаас бодлогын зохицуулалт.

Хөтлөгч: Цаашдаа татварын орчин өөрлөгдөж шинэчлэгдэхэд хөрөнгө оруулагч тал аж ахуйн нэгжүүдэд ямар байдлаар нөлөөлөх вэ? Огт хамааралгүй байх юм уу?

С.Ганбаатар: Татварын хувьд Оюутолгой гэдэг улс манайд байгуулагдчихсантай адил байна. Татварын орчинд бид өөрчлөлт оруулах эрх байгүй. Хэрэв доошлуулвал "Оюутолгой" тэрийг ашиглана. Миний өмнө ярьсан тоонуудыг чи мэдлэггүй, чи буруу байна гээд хэдэн тоо гаргаж ирээд ярихгүй ээ. Оюутолгойн өөрийнх нь судалгаа байна. Хэдэн сая доллараар хийснийг яриад яахав. Эхний 20 жилд ноогдол ашиг аваад дараагийн 30 жил ашиггүй явна гэсэн санаа байна. Оюутолгой маш бага ажиллах хүч эндэс авна. Учир нь шууд Оюу толгой руу мөнгө нь гараад явчихна гэсэн үг. Цалиндаа мөнгө төлж байгаа учраас гаднаас авч байгаа мэргэжилтнүүдийн тоог цөөрүүлж байна гэсэн үг. С.Баярцогт гишүүн 70 хувийн ашигтай гэж яриад байгаа нь ганцхан зэсийн үнийг 50 хувь өсгөнө гэж үзсэн тохиолдолд, ганцхан 2019 онд.  Харин үнэ нь 50 хувь буурвал долоохон хувийн ашигтай байна. Ганцхан жил ийм өндөр байгааг 30 жил гэж тайлбарлаж байгаа нь хамгийн том ёс зүйгүй алдаа.

С.Баярцогт: - Энэ бол Монгол улсын Засгийн газрын төслөөс авах өгөөж гэж байна. Яагаад Монгол улсын нэрлэсэн үнээр 53 хувь, өнөөгийн үнэ цэнээр 59 хувь болоод байна гэхээр. Өнөөгийн доллар бол дараа ирэх доллараас илүү. Ийм ашигтай гэрээ. С.Ганбаатар гишүүн эдийн засгийн тооцоо хийж чадахгүй нь харагаад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл энэ бол хувьсагчтай тооцоо, 70 жилийн турш бүтээгдэхүүний үнэ хэлбэлзэнэ.  Ийм гэнэн байж болохгүй ээ. Орлогын  албан татвараар бид хамгийн их хувийг авна. Гэтэл тэрийгээ тайлбарлаж чадахгүй байна шүү дээ.